یک آرزوی دست یافتنی (البته اگر همکاران کمک کنند!)
دکتر رحمت الله فتاحی (معلم علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد)
سالها پیش و هنگامی که مشغول گذراندن دوره دکترا در استرالیا بودم، همواره در حین و پس از بازدید از کتابخانه ها و همچنین پس از هر کلاس درس، به این می اندیشیدم که آیا کتابخانه ها و کتابداران ما در ایران به شرایطی خواهد رسید که، همچون کشورهای پیشرفته و از جمله استرالیا، در یک چارچوب علمی و حرفه ای و منطبق با استانداردهای جهانی فعالیت کنند؟ همواره آرزو داشتم که ما هم از جنبه های علمی و حرفه ای به وضعیت مطلوب برسیم. با هر آرزو، از خود می پرسیدم آیا این آرزو محقق خواهد شد؟ در آن زمان، وضعیت ما، بویژه از نظر رعایت استانداردها، آنچنان مطلوب نبود.
از آن دوران حدود 25 سال می گذرد و ما شاهد تحولات گسترده و بعضا تاثیرگذاری در حرفه بوده ایم. هر چند که رویکرد بیشتر این تحولات کمّی بوده اما واقعیت آنست که از بُعد کیفی نیز پیشرفتهایی داشته ایم. افزایش دانش آموختگانی که وارد کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی شده اند و توانسته اند موجب ایجاد تحول و توسعه خدمات شوند، تقویت منابع و خدمات در کتابخانه ها، بویژه کتابخانه های دانشگاهی، طراحی و پیاده سازی و در دسترس گذاردن صدها پایگاه اطلاعاتی تخصصی، برگزاری کارگاههای سواد اطلاعاتی، برگزاری همایشهای تخصصی، افزایش دوره های تحصیلات تکمیلی، توسعه پژوهشهای تخصصی و نشر نتایج آنها در مجله های تخصصی داخلی و بین المللی، انتشار کتابها و مجله های تخصصی فارسی و مانند آنها از جمله این دستاوردهاست.
در راستای رسیدن به وضع مطلوب، یکی از ابزارهایی که می تواند به توسعه کیفی حرفه در سطح ملی و بین المللی کمک کند، وجود استانداردهاست. استانداردها به واسطه هدفهای خود، جزئیات و مصداقهای وضعیت مطلوب را در زمینه های گوناگون حرفه ای و اجرایی در دسترس قرار می دهند. کتابخانه ها نیز تلاش می کنند تا با بهره گیری از استانداردها، وضعیت خود در زمینه های گوناگون همچون برنامه، منابع، کارکنان، روابط عمومی، خدمات، و … را ارتقاء دهند. از سوی دیگر، تحقق استانداردها در عمل، می تواند شاخص وضعیت مطلوب یک محصول یا خدمت باشد. به همین دلیل، همه دولتها تلاش دارند تا استانداردهایی را تدوین و برای توسعه و یا ارزیابی محصولات یا خدمات در دسترس قرار دهند. سازمانها نیز تلاش می کنند تا با به کارگیری استانداردها، نه تنها وضعیت خود را ارتقاء دهند بلکه خود را در معرض قضاوت مخاطبان خود نیز قرار دهند. اما این کار چگونه رخ می دهد؟ نباید فراموش کرد که استانداردها خود بخود قابل پیاده سازی نیست بلکه این امر نیازمند آموزش کارکنان و فراهم ساختن شرایط پیاده سازی است. از این‌رو، بدون فهم درست استانداردها نمی توان امیدوار بود که پیاده سازی آنها می تواند وضعیت موجود را ارتقاء بخشد.
امروز آرزوی من دارد محقق می شود. وضعیتی که 25 سال پیش آرزویش را داشتم اکنون دارد در ایران متولد می شود. هرچند که از دو دهه پیش، ما استانداردهای گوناگونی را در زمینه کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه های عمومی، کتابخانه های آموزشگاهی و نیز ساختمان و تجهیزات در دسترس داریم و بعضا از آنها استفاده می کنیم، اما اینکه آیا مفاد آنها عملا پیاده سازی شده و موجب ارتقای وضع موجود شده اند، اطلاعات جامع و روزآمدی در دسترس نداریم. اکنون و به کوشش مدیریت نهاد کتابخانه های عمومی کشور، نه تنها چندین استاندارد تخصصی تدوین و بومی سازی شده، بلکه طرح بزرگ تدوین استانداردهای کتابخانه های عمومی تصویب شده و از سوی انجمن و با همکاری جمع بزرگی از سرآمدان حرفه تدوین یافته است. این کار بزرگ، سرآغاز تحقق آرزوی من است. البته فرجام تحقق آرزوی من در گرو توجه جدی مدیران و همکاران به چند نکته است:
- نخست آنکه، استانداردهای تصویب شده به سادگی در دسترس همه انواع کتابخانه های عمومی کشور، اعم از نهادی، شهرداری، مساجد، آستان قدس و مانند آنها قرار گیرد.
- دوم آنکه، افزون بر خود استانداردها، ملزومات پیاده سازی استانداردها، شناسایی شود و به شکل دستورالعمل در اختیار کتابخانه ها گذارده شود.
- سوم: باید در عرصه پژوهش، به استانداردها توجه کرد. این بدان معناست که چگونگی و میزان تحقق آنها را از طریق انجام پژوهش (بویژه در پایان نامه ها) مورد مطالعه قرار دهیم و اگر کاستی و نقطه ضعفی وجود دارد، شناسایی کنیم.
- چهارم و از همه مهّمتر، این استانداردها باید در عرصه آموزش توسط گروه های آموزشی علم اطلاعات و دانش شناسی و در ارتباط با زمینه های تخصصی مورد توجه جدی قرار گیرد. برای این منظور، به مناسب قلمرو استانداردها (منابع، برنامه ها، خدمات، کارکنان، ساختمان و تجهیزات، روابط با مشتریان، …)، از آنها در درسهای مختلف می توان استفاده کرد. این کار موجب آشنایی دانشجویان با استانداردها، رهنمودها و مصداقهای مورد نظر می شود و ذهن آنها را آماه می سازد تا هنگام اشتغال و پرداختن به فعالیتهای تخصصی در کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی، از استانداردها به خوبی استفاده کنند و تلاش نمایند تا کتابخانه ها و خدمات آنها را به وضعیت مطلوب نزدیک کنند. به همین دلیل، همکاران عضو هیئت علمی می توانند نقش مؤثری در ارتقای حرفه و تبدیل وضعیت موجود به وضعیت مطلوب داشته باشند. بر این اساس، متن استانداردهای تصویب شده باید به منزله منابع درسی در اختیار دانشجویان قرار داده و تکلیفهایی در این رابطه به آنها سپرده شود. همچنین، می توان موضوع توجه به استانداردها در محتوا و برنامه های درسی را در یک میزگرد سراسری مورد بحث و بررسی قرار داد.
در این صورت، می توان انتظار داشت که در سالهایی نه چندان دور و از طریق توجه جدی همکاران به این استانداردها در آموزش و در فعالیتهای اجرایی، وضعیت کتابخانه های ما به طور محسوس ارتقاء یابد. نتیجه آنکه، جامعه از ماحصل پیاده سازی استانداردها، یعنی منابع و خدمات بهتر سود خواهد برد و به توسعه واقعی نزدیکتر خواهد شد. این همان چیزی است که موجب تحقق آرزوی دیرینه ما کتابداران خواهد شد. آرزو بر جوانان عیب نیست!
