در گفتگو با دکتر جمالی مهمویی: فرمالیسم، ضعف اساسی در داوری مجله های تخصصی رشته است

سخن گفتن از داوری و چگونگی آن در مجله های داخلی و بین المللی از جهت مقایسه و بررسی پیشرفتهای این موضوعِ مهم، بسیار ضروری است. بر این اساس گفتگویی داریم با دکتر حمید رضا جمالی مهمویی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، رئیس گروه علم سنجی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و همچنین برترین نویسنده حوزه علوم انسانی و اجتماعی ایران در سال گذشته.

 با سپاس از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار ما قرار می دهید. داوری (همترازخوانی)[1] چه مجله‌هایی را در داخل و خارج از کشور انجام می‌دهید؟

پردازش و مدیریت اطلاعات، پژوهش‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، علم اطلاعات و نسخه شناسی، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات، مطالعات ملي كتابداري و سازمان‌دهی اطلاعات، کتاب ماه کلیات،

Information Processing & Management, Program, Journal of Information Science, International Journal of Information Science and Management, Malaysian Journal of Library & Information Science

و برخی مجلات داخلی و خارجی دیگر به صورت موردی

به نظر شما اگر داوران مجله‌های بین‌المللی، برخی از مقاله‌های مجله‌های داخلی را داوری می‌کردند، بیشتر چه ایرادهایی را می‌گرفتند؟ آیا مقاله‌ای پذیرفته هم می‌شد!؟

بله به نظرم مقالات زیادی پذیرفته می‌شدند. کیفیت مجلات داخلی لزوما بد نیست و همه مقالات مندرج در مجلات خارجی نیز لزوماً بهترین نیستند. البته یک تفاوت میان مجلات داخلی و خارجی این است که در مجلات خارجی مقاله‌ها یک دست‌تر هستند. به این صورت که احتمال این که شما در یک مجله خوب یک مقاله ضعیف ببینید خیلی کم است (مثلاً تصور کنید که در مجله IPM یا JASIST مقاله ضعیفی ببینید) اما در مجلات داخلی این‌طور نیست. تقریباً در اکثر مجلات شما هم مقاله خیلی خوب می‌بینید و هم گاه مقاله واقعاً ضعیف. یک علت آن این است که داوری در مورد مجلات خارجی قرص و محکم‌تر و نظام‌مندتر است و داوران نیز در داوری خود به سطح مجله و انتظارات آن توجه بیشتری دارند.

ایراداتی که احتمالاً بیشتر می‌گرفتند مربوط به نحوه ارائه پژوهش و اهمیت مسئله و بیان مسئله می‌بود. منظورم از ارائه علاوه بر موارد نگارشی این است که نویسنده پژوهش خود را به صورتی در مقاله عرضه کند که کاربردی، قابل‌فهم، به دور از حاشیه و شفاف باشد. نکته دیگر به این مربوط می‌شود که بسیاری از مقالات داخلی مسئله واقعاً ارزشمندی ندارند.

به نظر شما ویژگی‌های یک داور خوب چیست؟ به عبارت دیگر، داور باید چه شایستگی‌ها و مهارت‌هایی برای داوری داشته باشد تا بتوان او را یک داور خوب قلمداد کرد؟

تسلط بر موضوع و متون موضوعی آن حوزه، تجربه پژوهش و نگارش، نگاه تیزبین و نقاد و البته قدری انصاف در کنار این موارد.

تأثیر زیرساخت‌های [2] فنی و آموزشی، و ابزارهای یاری‌رسان [3] برای داوری یک مقاله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به نظر شما ضعف داوری در ایران بیشتر به این زیرساخت‌ها و ابزارها بازمی‌گردد یا به سایر عوامل؟

به نظرم ضعف داوری در ایران خیلی ناشی از این زیرساخت‌های ضعیف نیست و بیشتر ناشی از فرمالیسمی است که ما ایرانیان در خیلی امور دیگر نیز گرفتار آن هستیم. این زیرساخت‌ها در قسمت‌هایی مثل کنترل اصالت مقاله و یا مطالعات و کنترل‌های جنبی که ممکن است داوری بخواهد انجام دهد نقش دارند. من معتقد نیستم که این‌ها نقشی کلیدی در داوری دارند.

آیا داوری در مجله‌های رشته‌ها و حوزه‌های علمی گوناگون، متفاوت است؟ اگر چنین است آیا می‌توان دسته‌بندی خاصی برای حوزه‌های علمی در نظر داشت؟

تفاوت‌های رشته‌ای در خیلی از موارد میان حوزه‌های آکادمیک وجود دارند. رشته‌های قدیمی‌تر یک سنت آکادمیک دارند که طی سال‌ها و بلکه قرن‌ها شکل گرفته است. اگر چه فلسفه و اصول داوری در همه رشته‌ها تقریباً یکسان است و همه به دنبال جدا کردن آثار باکیفیت و اعمال کنترل کیفیت در نشر علمی هستند،‌ معیارها و نحوه اعمال معیارها گاه تفاوت‌هایی دارند. به عنوان مثال اصول نگارش علمی تفاوت‌های اندکی در رشته‌های مختلف دارد. این که محققان در هر رشته‌ای چه چیزی را اصالت و نوآوری در مقاله در نظر می‌گیرند ممکن است قدری متفاوت باشد.

وضعیت کنونی داوری را در مجله‌های رشته چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بنظر من وضعیت رو به بهبود است. به دلیل زیادشدن مجلات و تعداد داوری‌ها نوعی تجربه‌اندوزی در این حوزه نیز برای افراد حاصل شده است و حالا نسبت به مثلاً ده سال قبل داوران باتجربه بیشتری داریم. مجلات نیز با به‌کارگیری سامانه‌های مدیریت مجلات و بعضاً استفاده از پتانسیل دانشجویان دکترا سعی کرده‌اند منظم‌تر عمل کنند.

به نظر می‌رسد رویکردهای متفاوت و گاه متعارضی در داوری مقاله‌های پژوهشی در ایران وجود دارد. به نظر شما آیا استانداری در این زمینه وجود دارد یا خیر؟

استاندارد که در این مورد در هیچ کجای دنیا وجود ندارد. اساساً کلمه استاندارد کلمه مناسبی برای این بستر نیست. باید یک سری اصول متعارف در هر حوزه اکادمیک به عنوان ملاک و اسلوب داوری وجود داشته باشد. این که می‌گویید در ایران چنین چیزی وجود ندارد تا حدی بر می‌گردد به بی تجربگی برخی داوران، آموزش ندیدن آن‌ها و جا نیفتادن برخی اصول. این که می‌گوییم آموزش ندیدن منظور این نیست که دوره‌ای برای آموزش داوری وجود داشته باشد. بلکه دست کم فرد باید نگارش علمی و اصول ارزیابی پژوهش را در دوران تحصیل و تحقیقش فرا گرفته باشد. هنوز بر سر برخی اصول نگارش علمی در ایران اتفاق نظری نیست و به همین دلیل گاه تفاوت فاحشی میان نظر دو داور دیده می‌شود.

لطفاً کمی درباره فرایند داوری در مجله‌های خارجی بگویید. آیا تفاوت فاحشی بین داوری در مجله‌های داخلی و خارجی وجود دارد؟ این تفاوت بیشتر در چه حوزه‌هایی دیده می‌شود؟ داوران، مقاله‌ها، ابزارها و …؟

از نظر فرایند تفاوتی وجود ندارد. معمولاً از فرد دعوت می‌شود که مقاله‌ای را داوری کند و اگر پذیرفت سپس طبق روال مجله (گاه فرمی وجود دارد و گاه فرمی در کار نیست) داوری انجام‌شده و نتیجه به مجله ارسال می‌شود. تفاوت‌ها در جنبه‌های دیگر است. مثلاً در ایران به غلط رایج شده که به داور پول بدهند درحالی‌که در مجلات خارجی چنین چیزی وجود ندارد. در ایران بعضی مجلات اگر اختلاف نظری میان دو داور بود مقاله را برای داور حکم یا سوم ارسال می‌کنند اما در بسیاری مجلات خارجی سردبیر خود اصطلاحاً adjudicator است و به عنوان متخصص خودش با توجه به جمع‌بندی که از نظر دو داور دارد و برداشت خودش از مقاله، تصمیم نهایی را می‌گیرد.

در مورد هزینه‌های داوری در مجله‌های خارجی توضیحاتی بفرمایید؟ آیا این معیار، گزینه‌ای مهم در بهبود فرآیند داوری محسوب می‌شود؟ وضعیت این معیار را در ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟

همان طور که اشاره کردم مجلات خارجی پولی بابت داوری نمی‌دهند. البته مشوق‌هایی برای قدردانی دارند مثلاً ممکن است برای کمک به داوری به شما یک ماه دسترسی رایگان به یک پایگاه یا تعداد مجله را بدهند. پرداخت پول در ایران نیز کاری بسیار اشتباه است به اعتقاد من به داوری و فرهنگ آن لطمه می‌زند.

نقش داور را در بهبود کیفیت مقاله‌ها چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نیازی به تأکید نیست که داوری مهم‌ترین فرایند کنترل کیفیت در نشر علمی دانشگاهی است و بدون آن، تضمینی برای کیفیت وجود ندارد. اعتباری که مجلات معتبر به دست آورده‌اند (به عنوان مثال نیچر) تا حد زیادی مرهون دقت نظر داوران آن است.

در پایان اگر راهکاری برای بهبود داوری در مجله‌های ایرانی دارید توضیح بفرمایید.

· حذف پرداخت حق‌الزحمه داوری و ترویج فرهنگ داوری به لحاظ تعهد علمی و حرفه‌ای افراد به حوزه علمی خود.

· کاهش استفاده از فرم‌ها در داوری و منعطف کردن بیشتر داوری. استفاده از فرم‌ها، داوری را قدری مکانیکی و کمّی می‌کند و توجه داور از اصل مسئله که نوآوری و اصالت و ارزش مسئله تحقیق است منحرف می‌کند.

· اهمیت دادن به جلسات هیت تحریریه و ارائه اطلاعات درباره مجله و مقالات داوری شده و دریافت شده به آن‌ها.

 · دادن بازخورد به داوران مجلات برای کمک به‌ در جهت بهبود کیفیت کارشان.

بسیار سپاسگزارم

[1]Peer Review Or Reviewing

[2] منظور از زیرساخت‌ها وجود پایگاه‌های اطلاعاتی مناسبی از مجله‌های داخلی و خارجی، دسترسی مناسب به فناوری اطلاعات (امکان داوری الکترونیکی، و وجود آموزش‌های مورد نیاز برای داوران، و … است.

[3] منظور، ابزارهایی همچون Plagiarism Detector (Checker) است.

گفتگو: رضا رجبعلی بگلو (دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی. دانشگاه فردوسی مشهد)