از زمان همه‌گیری ویروس کرونا در اواخر سال گذشته، کتابخانههای عمومی وابسته به نهاد کتابخانههای عمومی ابتدا تعطیل و پس از چهار ماه طی سه مرحله بازگشایی شدند. این تعطیلات اجباری بی‌سابقه در کتابخانههای عمومی کتابداران و مسئولان نهاد کتابخانهها را بر آن داشت تا از ظرفیت‌‌های فضای مجازی استفاده کنند و ارتباط خود را با اعضای کتابخانهها حفظ کنند. بنابراین دست به کار شدند و با امکانات در دسترس تلفن‌‌های همراه، فعالیتهای فرهنگی را به کانال‌‌های اپلیکیشن‌‌های بله و ایتا و صفحات اینستاگرام منتقل کردند. دکتر فریبرز خسروی (رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران) طی یادداشتی در صفحه نهاد کتابخانههای عمومی این تغییر را پرتاب کتابخانهها به چهل سال بعد توصیف کردند.
تا پیش از این هم کتابخانههای عمومی از وب‌سایت‌‌ها و وبلاگ‌‌ها برای انعکاس فعالیتهای خود استفاده می‌کردند، اما استفاده از شبکه‌‌های اجتماعی با این گستردگی پدیده‌ای نوظهور در تاریخ کتابخانههای عمومی نهادی است. در واقع این حضور در شبکه‌‌های اجتماعی راهکاری است برای پرهیز از تجمع افراد در کتابخانه و در عین حال دور نماندن اعضا از کتابخانههای عمومی.
فعالیت‌‌هایی که این روزها با نام «فعالیتهای فرهنگی» (در مقابل فعالیتهای فنی و اداری کتابخانهها) یکجا از محل کتابخانه به صفحات اینستاگرام منتقل شده است شامل معرفی کتاب، نمایشگاه کتاب از کتابهای موجود در کتابخانه، قصه‌گویی، نشست‌‌ها و محافل ادبی و کتابخوانی، جلسات نقد و رونمایی کتاب، ساخت کاردستی و سایر سرگرمی‌‌ها و برنامه‌‌های مناسبتی است.
اما به نظر می‌رسد فراتر از این فعالیتهای قابل تقدیر، ما همچنان نیازمند نقد خود برای برداشتن گام‌‌هایی بلندتر و موثرتر برای انجام وظایف حرفه‌ای هستیم.
واقعیت این است که کتابخانه‌ای که تا چند ماه پیش تنها توسط اعضای خودش دیده می‌شد این روزها فعالیت‌‌‌‌هایش در دسترس هر کسی است که می‌تواند فارسی بخواند! این یک تغییر بزرگ برای ماست که علاوه بر امکانات بیشتر، مسئولیت بیشتری هم از نظر رعایت اصول حرفه‌ای برعهدۀ ما میگذارد. چرا که اکنون تعداد رقبای ما بیشتر و از نظر کیفیت تولید محتوا، حرفه‌ای‌تر از قبل هستند. جذب مخاطب بیشتر در این فضا کار دشوارتری نسبت به قبل است. تنها تلاش بیشتر برای تولید محتوای بیشتر یا حتی از نظر بصری زیباتر تأثیری در بالاتر بردن تعداد مخاطبان ما ندارد. در واقع آنچه مهم است این است که محتوای آنچه تولید می‌کنیم چیست؟!
از نظر من دو نکتۀ همیشه مغفول در فعالیتهای کتابخانههای عمومی وجود دارد که این روزها کمبود آن بیش از پیش به چشم می‌آید و توجه به آن بیشتر به کار ما خواهد آمد: اول نیاز سنجی و دوم برداشتن تأکید از کتاب و نشریۀ چاپی به عنوان تنها فرمت منابع اطلاعاتی.
اول: نیازسنجی
فعالیتهای فرهنگی کتابخانههای عمومی پیش از این هم در کتابخانهها بدون نیازسنجی انجام می‌شده است. در واقع نیازسنجی را می‌توان حلقه همیشه مفقود انجام فعالیتهای فرهنگی وکتابداری در کتابخانههای عمومی نهاد دانست.
در نهاد کتابخانهها بر خلاف سایر فعالیتهای فنی که دستورالعمل کامل اجرایی داشته‌‌‌‌‌اند ، برنامه مدونی برای انجام نیازسنجی (نه به صورت متمرکز و نه به صورت محلی) وجود نداشته است. مجموعه‌سازیِ بدون نیاز سنجی و متمرکز نهاد کتابخانههای عمومی بارها از سوی متخصصین رشته مورد نقد قرار گرفته است.
نیازسنجی اولین قدم در هر یک از فعالیتهای تولید یا خرید محتوای اطلاعاتی در کتابخانه‌‌‌‌هاست؛ اما این روزها نیاز ما به آن بیش از پیش است. این خلأ باعث شده است که اکنون ما از نیاز اطلاعاتی شهروندان خود بی‌خبر بمانیم.
تا زمانی که ندانیم دقیقاً اعضاء انتظار خرید یا تولید و معرفی چه محتوای اطلاعاتی را دارند، مجبور می‌شویم مثل این روزها هنگام تولید محتوا برای صفحاتمان به جای نگاه به نیاز اعضا به تقویم برای برگزاری مناسبت‌‌ها نگاه کنیم!
به این ترتیب با وجود زحمات زیاد همکاران و ادارات کل استانی و کشوری، صفحات مجازی ما در شبکه‌‌های اجتماعی بیشتر شبیه یک رسانۀ یک جانبه با اهداف از پیش‌تعیین شده به نظر می‌رسند تا صفحات تعاملی برای رفع نیازهای اطلاعاتی واقعی اعضاء. در حالی که دومی وظیفه اصلی حرفۀ ماست.
نکتۀ دوم برداشتن تأکید از کتاب و نشریۀ چاپی به عنوان تنها فرمت منابع اطلاعاتی
نهاد کتابخانههای عمومی، بر کتابها و نشریات چاپی به عنوان تنها منابع اطلاعاتی در کتابخانهها، تأکید دارد. فعالیتهای فرهنگی ما تنها به معرفی کتابها و نشریات در قالب فیلم‌‌ها و عکس‌‌ها و نشست‌‌های ادبی و کتابخوانی مجازی خلاصه می‌شود. کمتر اطلاعاتی است که به صورت مجازی به صورت متن کامل در دسترس قرار بگیرد و در نهایت اعضا باز هم مجبور به مراجعه به کتابخانه برای امانت کتاب هستند.
حال که فعالیتهای فرهنگی ما اغلب به صورت مجازی برگزار می‌شود، نیازمند آن هستیم که در سیاست‌‌های قبلی بازنگری کنیم و درهای کتابخانهها را به روی سایر فرمت‌‌های اطلاعاتی باز کنیم. البته کتابهای صوتی مخصوص اعضاء نابینا در برخی کتابخانهها هست، اما این یک برنامه محدود به کتابخانههای خاص و گروه خاص است. منظور برنامه‌‌هایی همه‌شمول برای در دسترس قرار دادن کتابها و فایل‌‌های صوتی، فیلم‌‌های آموزشی، انیمیشن‌‌ها و برنامه‌‌ها و اپلیکیشن‌‌ها در کتابخانههای عمومی است.
فناوری‌‌های جدید، امکانات جدید در اختیار ما میگذارد و نسل جدید اقبال بیشتری به این فناوری‌‌ها برای دریافت اطلاعات نشان می‌دهد. کتابداران به عنوان افراد مطلع از قوانین حق مؤلف و سواد رسانه‌ای می‌توانند نقش پر رنگی در دسترسی افراد به اطلاعات غیرچاپی از طریق صفحات کتابخانهها ایفا کنند. در حالی که صفحات فعلی کتابخانهها این روزها صفحات تبلیغ و معرفی منابع چاپی هستند و نه درگاه‌‌های دسترسی به متن کامل اطلاعات.
همه‌گیری ویروس کرونا، فضا و شیوۀ معرفی منابع کتابخانه‌ای ما را تغییر داده است. ما به جای کتابخانه در اینستاگرام جمع می‌شویم و کتاب‌‌‌‌هایمان را معرفی یا نقد می‌کنیم؛ اما واقعیت قابل نقد آن است که آنچه به طور اساسی‌تر نیازمند تغییر است، تغییر نکرده است. تغییراتی که با باز شدن فضای کار برای ما ضروری‌تر از قبل به نظر می‌رسد.
