درباره چیستی مدیریت دانش سخن بسیار گفته شده است. فرایند، رویکرد یا مفهوم که پیدایش آن به ابتدای دهه ۱۹۹۰ باز می‌گردد و به‌نظر می‌رسد پس از گذشت بیش از دو دهه هنوز به دوران بلوغ خود نرسیده است. درباره تعریف آن نیز به گفته دالکر (Dalkir, ۲۰۰۵, ۴) بیش از ۱۰۰ تعریف وجود دارد که بیشتر آنها بسیار مناسب هستند. با این‌حال این حوزه همانند بسیاری از حوزه‌های علمی چندرشته‌ای[۱] و میان‌رشته‌ای[۲] صاحبان یا داعیان متعددی دارد که بر سر آن جدال و گفتگوی علمی دارند. جدا از نگاه‌های گوناگونی که به مدیریت دانش وجود دارد، رویکردها، ابزارها و روش‌شناسی‌های متفاوت و متعددی نیز وجود دارد که تحت تأثیر این نوع نگرش‌هاست.
شاید بتوان این حوزه موضوعی را از سه رویکرد اساسی و کلی مورد توجه قرار داد که این سه رویکرد عبارتند از: رویکرد کسب‌وکار، رویکرد مدیریتی و رویکرد فناورانه. باید پذیرفت برای یگانگی چشم‌انداز به یک حوزه موضوعی مشترک، ناچاریم بدون نادیده گرفتن توانمندی‌ها و قابلیت‌های حرفه‌ای و علمی خود، با زاویه دید گروه‌های گوناگون آشنا شویم. در این‌صورت خواهیم توانست از هریک از این حوزه‌های موضوعی توشه‌ای برچینیم و در این صورت است که موفق خواهیم شد تا با نگاهی جامع‌تر، اثربخشی بیشتری برای اجرای این رویکرد در سازمان‌ها داشته باشیم. این امر ما (حرفه‌مندان، کتابداران و متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی) را یاری خواهد کرد تا خود را برای همه نیازمندی‌های سازمانی (برای انواع سازمان‌های خدماتی، غیرانتفاعی و انتفاعی) آماده کنیم و البته با نگاهی عمیق‌تر و تخصصی‌تر به کارکرد و اهداف تخصصی رشته به استحاله علمی و حرفه‌ای دچار نشویم.
نگاهی کلی به عملکردهایی که طی چندسال گذشته برای ورود و تقویت جایگاه حرفه‌مندان و متخصصان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی انجام شده است نشان می‌دهد که با تقویت فعالیت‌های کمیته برنامه‌ریزی رشته، جایگاه ما پررنگ‌تر از گذشته شده است. هر تغییر بنیادی در هر حوزه علمی با آموزش آغاز می‌شود و این تغییر را می‌توان با حضور درس ۳ واحدی “مدیریت دانش سازمانی” در برنامه درسی کارشناسی ارشد گرایش “مدیریت اطلاعات” پیگیری کرد. البته تدوین دوره دکترا با گرایش “مدیریت دانش” در کمیته برنامه‌ریزی وزارت علوم که در دست طراحی و تصویب قرار دارد نیز گام بزرگتری است که بایستی به آن اشاره داشت. این گونه فعالیت‌ها کمک خواهد کرد تا جایگاه ما در زمینه مدیریت دانش بیشتر از پیش تقویت گردد و زمینه رسمی و غیررسمی برای حضور حرفه‌مندان و متخصصان در فرآیند اجرای مدیریت دانش در سازمان‌ها فراهم گردد.
بایستی به فعالیت‌های صورت پذیرفته در زمینه مدیریت دانش، تأسیس قطب مدیریت دانش در دانشگاه اهواز را نیز افزود که با همکاری برخی از گروه‌های رشته از سراسر کشور و با هدف “کمک به شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی و دانش‌محور” (فرج‌پهلو، ۱۳۹۱) پایه‌گذاری شده و همایشی را نیز در ماه گذشته توسط این قطب علمی برگزار کرده است. برگزاری چند همایش، سخنرانی و کنفرانس در سال‌های اخیر (به جدول ۱ بنگرید) نیز در این زمینه شایسته توجه است و ضرورت توجه هرچه بیشتر به این زمینه را برای تقویت جایگاه متخصصان رشته توجیه می‌کند. این فعالیت‌ها که از سال ۱۳۸۰ آغاز شده است پس از یک وقفه ۵ ساله پیگیری شده و کمابیش در بیشتر سال‌ها ادامه یافته است.
جدول ۱: فهرست همایش‌ها، سخنرانی‌ها و کنفرانس‌ها برگزار شده توسط حرفه‌مندان رشته در زمینه مدیریت دانش[۳]
ردیف | محل-تاریخ | عنوان |
۱ | دانشگاه تهران-۱۳۸۰ | ۱) از اطلاعات به دانش/دکتر رحمت الله فتاحی ۲) داده، اطلاعات، دانش/دکتر محمد رضا داورپناه |
۲ | کتابخانه‌ی ملی-۱۳۸۵ | ۱) مدیریت دانش: فناوری‌ها و ابزار/علیرضا انتهایی ۲) دانش پویا در سازمان‌ها: پژوهشی پیرامون اشتراک دانش در کتابخانه‌ها/دکتر مهری پریرخ |
۳ | کتابخانه ملی-۱۳۸۶ | ۱) چشم‌اندازی بر سنجش و ارزیابی تاثیر طرح‌های مدیریت دانش/دکتر محمد علی شفیعا ۲) مدیریت دانش در نظر و عمل: نقش کتابداران و اطلاع‌رسانان/دکتر محمد حسن زاده |
۴ | تهران- ۱۳۸۶ | اولین کنفرانس ملی مدیریت دانش توسط وزارت نیرو |
۵ | همدان- ۱۳۸۷ | نخستین همایش منطقهای گروه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه آزاد اسلامی همدان با عنوان “کتابخانه‌ها، مراکز مدیریت دانش” |
۶ | کتابخانه ملی-۱۳۸۸ | همایش ملی سازماندهی اطلاعات با عنوان “مدیریت دانش و علوم اطلاعات: پیوندها و برهم‌کنشها” |
۷ | نمایشگاه کتاب تهران؛ ۱۳۸۹ | مدیریت دانش و سرمایه اجتماعی/دکتر محمد حسن زاده، دکتر بابک اخگر، دکتر محمد علی شفیعا |
۸ | اهواز- ۱۳۹۲ | همایش ملی مدیریت دانش دانشگاه شهید چمران اهواز |
نکته‌ای که در مورد این همایش‌ها و سخنرانی‌ها می‌توان بیان کرد این است که از آنجا که به رویکرد میان‌رشته‌ای مدیریت دانش در متون گوناگون به درستی اشاره شده است (O’Leary & Studer, ۲۰۰۱; Studer, ۲۰۰۱; Hlupic,et al., ۲۰۰۲; Dalkir, ۲۰۰۵; etc)، بنابراین برگزاری این همایش‌ها به حضور متخصصان رشته‌های درگیر در این حوزه موضوعی نیازمند خواهد بود. این کار زمینه را برای بهبود ارتباط علمی، افزایش توان اجرایی و نزدیک شدن به دیدگاه‌های متخصصان این رشته‌ها یا تخصص‌های موضوعی فراهم خواهد ساخت.
نکته دیگری که می‌توان در اینجا مطرح کرد، نرم‌افزارهای اختصاصی مدیریت دانش و ادغام، یکپارچگی یا تمایز میان این نرم‌افزارها و نظام‌های اطلاعاتی از جمله کتابخانه دیجیتالی، مخازن سازمانی دانش و … است. این موضوع به‌جز در برخی موارد معدود (راکنوزامان و همکاران، ۱۳۸۹) در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است ولی در قالب برخی از پژوهش‌های می‌توان آثار آن را مشاهده کرد (Yeh et al., ۲۰۰۰; Hi, et al., ۲۰۰۰; D’Alessandro et al., ۲۰۰۵; etc) که زمینه را برای ورود متخصصان و حرفه‌مندان رشته فراهم می‌سازد. با این‌حال نقش متخصصان رشته در این میان کمتر مورد توجه واقع شده است و ضرورت انجام پژوهش‌هایی متناسب با نظام‌های اطلاعاتی کنونی را به پیش می‌کشد. در پایان باید گفت، جایگاه حرفه‌مندان، متخصصان و اندیشمندان رشته با توجه به پیشینه و تجربه‌های مربوط به شناسایی، سازماندهی و اشاعه دانش در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعرسانی و سایر سازمان‌ها قابل چشم‌پوشی نیست اما به گسترش توجه و فراگیری اصول، روش‌ها و ابزارهای مورد نیاز برای پیاده‌سازی و اجرای مدیریت دانش در سازمان‌ها نیازمند است. این کار به ما کمک خواهد کرد تا برای اجرای پروژه‌های مدیریت دانش و همچنین حضور در سازمان‌ها بعنوان دانشگر، دانشورز، دانشکار، مدیر دانش یا هرنامی که به‌عنوان برابرنهاده برای اصطلاح Knowledge Worker یا Knowledge Manager می‌توان پیشنهاد کرد، آماده بود. برای این منظور باید مهارت‌ها و شایستگی‌های مرتبط با فرایند مدیریت دانش در سرفصل رشته آموزش داده شود و در صورت لزوم در راستای دوره‌های آموزشی عملی و نظری همچون کارآموزی در سازمان‌های انتفاعی یا غیرانتفاعی از پیش برنامه‌ریزی کرد.
منابع:
راکنوزامان و همکاران (۱۳۹۸). یکپارچه سازی فرایند مدیریت دانش با سیستم کتابخانه دیجیتال . ترجمه ملیحه درخوش . کتاب ماه کلیات، شماره ۱۵۰.
فرج‌پهلو، عبدالحسین (۱۳۹۱). هدف از تأسیس قطب مدیریت دانش کمک به شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی و دانش‌محور است.
http://www.lisna.ir/talk هدف از تأسیس قطب مدیریت دانش کمک به شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی و دانش‌محور است
D’Alessandro, M. P. (۲۰۰۵). The Virtual Naval Hospital: the digital library as knowledge management tool for nomadic patrons. J Medical Library Association; N۹۳ (۱), pp. ۱۶–۲۰.
Dalkir, Kimiz (۲۰۰۵). Knowledge Management in Theory and Practice. Amsterdam:Elsevier.
Hlupic, v., A. Pouloudi & G. Rzevski (۲۰۰۲). Towards an Integrated Approach to Knowledge Management: ‘Hard’, ‘Soft’ and ‘Abstract’ Issues. Knowledge and Process Management, V. ۹ N. ۲. pp ۹۰–۱۰۲.
O’Leary, D. E., & Studer, R. (۲۰۰۱). Knowledge manage-ment: An interdisciplinary approach. IEEE Intelligent Systems, ۱۶(۱), ۲۴-۲۵.
Yeh et al., (۲۰۰۰). The research on Knowledge Management in Digital Library. IT in Medicine and Education, ۲۰۰۸. ITME ۲۰۰۸. IEEE International Symposium. pp.۳۵۴ – ۳۵۹. DOI: ۱۰.۱۱۰۹/ITME.۲۰۰۸.۴۷۴۳۸۸۶
[۱] Multidisciplinary
[۲] Interdisciplinary
[۳] اطلاعات این جدول از فهرست فعالیت‌های انجمن کتابداری ایران و شاخه‌ها آن بدست آمده است که از نشانی زیر در بخش همایش‌های انجمن قابل پیگیری است. http://www.ilisa.ir