آمارهای کتابخانه‌ای

 پیش درآمد

این مقاله بر مبنای بيانيه آمارهاي كتابخانه‌اي ایفلا تهیه شده است[1] و رهنمودهای ارزشمندی برای بازنمون هرچه بهتر شرح فعالیتها و خدمات کتابخانه ها ارائه می دهد.

مقدمه

فدراسيون بين‌المللي انجمن‌ها و مؤسسات كتابداري (ايفلا[2])، ارگاني مستقل، بين‌المللي، غيردولتي، و غيرانتفاعي است. هدفهای اصلی ایفلا ارتقاي تفاهم بين‌المللي، همكاري، بحث، پژوهش و توسعه در همۀ زمينه‌هاي كتابداري از جمله كتابشناسي، خدمات اطلاع‌رساني، و آموزش كاركنان و ايجاد تشكيلاتي است كه از طريق آن بتوان جنبه‌هاي بين‌المللي كتابداري را بازنمون كرد (دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی).

ایفلا در سال 1927 در ادینبورگ تاسیس شد و موضوع فعالیت‌های آن همواره مسایل موجود در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی بوده است. این مهم توسط کمیته‌های حرفه‌ای انجام می‌شود. ایفلا دارای واحدها[3] و بخشها[4]ی مختلفی است. هر چند بخش در کنار گروه‌های علاقمند و برنامه‌های استراتژیک آن، یک «واحد» را ایجاد می‌کنند و واحدهای ایفلا ارکان آن را تشکیل می‌دهند. در حال حاضر ایفلا داری 5 واحد است که از 44 بخش و 6 برنامۀ استراتژیک تشکیل شده‌. این واحدها عبارتند از: 1) انواع کتابخانه، 2) مجموعه‌های کتابخانه، 3) خدمات کتابخانه، 4) حمایت از حرفه و 5) مناطق. بخش آمار و ارزیابی از جمله بخش‌های واحد 4 (حمایت از حرفه) است.

 

 

  بخش آمار و ارزیابی ایفلا: وسعت قلمرو

هدف بخش آمار و ارزیابی ترويجِ رَوية جمع‌آوری و استفاده از داده‌های آماری به‌منظور مدیریت و عملکرد موفق کتابخانه‌ها و اثبات ارزش کتابخانه‌ها در خارج از مرزهای حرفه است. این بخش با تعریف، استانداردسازی، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل، تفسیر، انتشار و استفاده از داده‌های آماری در تمام انواع کتابخانه‌ها و خدمات و فعالیت‌های اطلاع‌رسانی از جمله آمارهای مربوط به خدمات فنی نوآورانه در ارتباط است. همکاری با سازمان‌هایی مانند یونسکو و ایزو در مطالعات موردی و مقایسۀ آنها با معیارهای بین‌المللی در حوزۀ فعالیت‌های این بخش می‌گنجد. همانطور که اشاره شد، هدف بخش آمار و ارزيابي، رواج استفاده از سنجش و ارزیابی در مدیریت، عملکرد و ارتقاء کتابداری و خدمات کتابخانه است؛ بنابراین استفاده از آمارهای کمّی و کیفی و دیگر متدها و ابزارهای موجود برای رسیدن به هدف را می‌طلبد.

بیانیۀ آمارهای کتابخانه‌ای از دستاوردهای واحد آمار و ارزیابی ایفلا است که در اپریل 2009 توسط هیئت مدیرۀ مربوط تایید و نهایی شد. این بیانیه با اشارۀ کلی به ارزش و نتایج و تاثیرات حاصل از داشتن آمارهای کتابخانه‌ای، به تبیین خطوط کلی و معرفی شیوه و ابزار رسیدن به آمار با کیفیت از کتابخانه‌ها می‌پردازد. در ادامه متن بیانیۀ منتشر شده ارائه می‌شود.

 پيشينه

اولين اقدام براي توليد اين سند به پيشنهاد كلوديا لوكس[5]، در كنفرانس مونترال ( اگوست 2008) صورت گرفت. ايدۀ اولیه ارائۀ سند معتبری بود كه ضمن اينكه آمارهاي كتابخانه‌اي را نشان مي‌دهد، دليل موثقي هم براي اثبات اهمیت قائل شدن كتابخانه‌ها براي كاربران و جامعه باشد. داده‌هاي آماري براي مديريت داخلي كتابخانه ضروري است، اما مي‌توان استفاده‌هاي بيشتري هم از آن داشت. زماني كه آمار به سياست‌گذاران، موسسات مالي و عموم مردم، ارائه مي‌شود، مي‌تواند بر برنامه‌ريزي راهبردي تاثير بگذارد و همچنين به ايجاد و حفظ حس اعتماد‌ به كتابخانه‌ها كمك كند.

 بيانية آمارهاي كتابخانه‌اي

خدمات كتابداري و اطلاع‌رساني از طريق حفظ ميراث فرهنگي، پشتيباني از گسترش تامين منابع، ممكن‌كردن آموزش و پژوهش، حمايت از مفاهمة بين‌المللي و كمك به بهترزيستن اجتماع، به جامعه خدمت مي‌كند. (آلكس بايرن، 2005). در ادامه رهنمودهای اساسی این بیانیه آمده است.

 داده‌هاي آماري مي‌توانند تفاوت ايجاد كنند.

اطلاعات كمّي و كيفي در مورد خدمات كتابخانه‌، استفاده از كتابخانه و كاربران كتابخانه براي روشن‌ساختن و تائيد ارزش والايي كه كتابخانه‌ها ايجاد مي‌كنند، ضروري است. ارزش اطلاعاتي چنين داده‌هايي بستگي به سرعت گردآوری و جامعيت آنها دارد، بنابراين ضروري است كه تمام كتابخانه‌هاي يك كشور، درآن مشاركت داشته‌باشند. آمارهاي كتابخانه‌اي، براي مديريت مؤثر كتابخانه لازم است، اما از آن مهم‌تر، نقش آن در ارتقاء خدمات كتابخانه‌اي به انواع ذينفعان است: مانند سياست‌گذاران و سرمايه‌گذاران، مديران و كارمندان كتابخانه، كاربران بالفعل و بالقوه، رسانه‌ها و عموم مردم. در اين موارد آمارها، هدف سياست‌گذاران و سرمايه‌گذاران است و براي تصميم‌گيري در سطح خدمات و برنامة راهبردي آينده، ضروري‌اند. آمارهاي كتابخانه‌اي مي‌تواند با تحليل‌ موفقيتِ كتابخانه‌هاي موجود كه توانسته‌اند دسترسي به اطلاعات مرتبط را براي تمام گروه‌هاي جمعيتي تضمين كنند، ارزش منابع اطلاعاتي را آشكار سازد.

 چيزي كه آمارهاي كتابخانه‌اي نشان مي‌دهد.

آمارهاي كتابخانه‌اي با اندازه‌گيريِ درونداد كتابخانه‌ها (منابع شامل ساختمان‌ها، تجهيزات، كاركنان و مجموعه‌ها است) ميزان مشاركت سياست‌گذاران و مقامات را در خدمات كتابخانه‌اي، نشان مي‌دهد. با سنجش برونداد كتابخانه‌ها، استفاده از خدمات و مجموعه كتابخانه الكترونيكي و سنتي، كتابخانه‌ها نشان مي‌دهند كه خدمات آنها براي جمعيت هدف آنها مناسب است. مقايسه داده‌هاي درونداد و برونداد نشان مي‌دهد كه آيا كتابخانه‌ها خدمات‌شان را به گونه‌اي سازماندهي كرده‌اند كه مقرون به صرفه باشد يا خیر؟

داده‌هايي پيرامون استفاده و پذيرش خدمات كتابخانه، مي‌تواند بر دستاورد كتابخانه‌ براي جمعيت هدف دلالت داشته باشد. چنين نتايجي (در رابطه با سواد، مهارت‌هاي جستجوي اطلاعات، موفقيت آموزشي يا شمول اجتماعي) درجايي كه اطلاعات كيفي در مورد پيمايش‌هاي كاربران به نتايج آماري اضافه شود مشهودتر خواهد بود.

كتابخانه‌ها، در جهان اطلاعاتيِ درحال تغيير، مسئوليت‌هايي برخود فرض‌كرده‌اند. آنها براي مديريت و بهبود امور جديد نياز به آمارهاي جديد دارند.

 كيفيت آمارهاي كتابخانه‌اي

داده‌هاي صحيح، قابل اعتماد و قابل مقايسه براي داشتن آمارهاي كتابخانه‌ايِ ارزشمند و مفيد، مهم است. كيفيت آمارهاي ملي- و براساس آن، آمارهاي بين‌المللي مربوط به كتابخانه- بستگي به دقت و سرعت هركتابخانه در ويرايش دقيق بي‌دقتي‌ها و خطاها دارد. براي به دست آوردن نتايج قابل مقايسه در منطقه و كشور هم بايد تعاريف و روش‌هاي يكدستي استفاده شود. همه كتابخانه‌ها نحوه اداره يكساني ندارند. بعضي‌ها به موسسات خاص (مانند دانشگاه‌ها، شركت‌هاي تجاري) يا جوامع خاصي خدمت ارائه مي‌كنند. موسسات ديگري ممكن است وجود داشته باشند كه در مورد ماموريت‌ها، كاركردها و قوانين كتابخانه‌ها در منطقة تحت پوشش خود تصميم بگيرند. بنابراين ممكن است مؤسسات مختلف و سازمان‌ها با موضوعات مختلف، مسئوليت جمع‌آوري داده، دربارة كتابخانه‌هاي تحت پوشش خود را داشته باشند. گردآوري داده‌هاي كتابخانه‌اي، هميشه در يك كتابخانه منفرد شروع مي‌شود،‌ اما هدف بايد گردآوري داده‌ها در سطح منطقه‌اي يا ملي باشد. براي اين هدف كتابخانه‌ها بايد براي تشكيل شبكه منطقه‌اي يا ملي، همكاري كنند و آمار كتابخانه‌اي را براي اطمينان از اينكه نظام كتابخانه ملي بطور مؤثري عمل مي‌كند به ‌دست آورند.

 پرسشنامة[6] نمونه

منظور از این بخش، ارائۀ نمونه پرسشنامه‌ای است که برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد. باید توجه داشت که تنوع در مسئوليت‌هاي آماركتابخانه‌اي، استفاده از پرسشنامه متحدالشكل با داده‌ها و روش‌هاي استاندارد ‌شده را ضروري مي‌كند. به ‌اين دليل، يك مدل استاندارد پرسشنامه‌اي براي كتابخانه‌هاي عمومي و دانشگاهي طراحي شده است كه ضميمة پروژه‌هاي ايفلا و يونسكو و ايزو- سازمان بين‌المللي استانداردسازي- است. براساس استاندارد ايزو براي آمارهاي كتابخانه‌اي، پرسشنامه‌اي با 23 پرسش طراحي شده است كه هم به خدمات كتابخانه‌هاي سنتي و هم الكترونيكي توجه دارد. آزمون‌هايي در آمريكاي لاتين و كارائيب، امكان استفاده از تسهيلات پرسشنامة نمونه را براي گردآوري آمار كتابخانه‌اي در قالبي قابل مقايسه، تائيد مي‌كند. طرح آمارهاي كتابخانه‌اي، درونداد و برونداد كتابخانه‌ها را برجسته مي‌كند و نقش كتابخانه را به عنوان نقطه دسترسي به اطلاعات، مركز ملاقات و ارتباط، و مكاني براي تحقيق و يادگيري، نشان مي‌دهد. اگر اين اطلاعات را با داده‌هاي اجتماعي- جمعيتي يونسكو به‌عنوان مثال وضعيت سواد، آموزش و دسترسي به اينترنت در جامعه، در كنار هم بگذاريم، نتايج بيشتري به‌‌دست خواهد آمد.

 بودجه‌ريزي، قانون‌گذاري و شبكه‌ها

دولت‌ها و ديگر اركان تصميم‌گير، به ايجاد و تامين بودجه كافي براي واحدي جهت تدوين آمارهاي ملي كتابخانه‌اي براساس پرسشنامة ‌نمونه و حمايت از مسئولين محلي براي جمع‌آوري اين آمارها تشويق مي‌شوند. انجمن بين‌المللي بايد از خدمات كتابداري و اطلاع‌رساني براي جمع‌آوري و مقايسه متحدالشكل آمار مربوطه در مورد منابع و خدمات، حمايت كند و به اين ترتيب نقش كتابخانه‌ها را براي سواد و سواد اطلاعاتي، آموزش و فرهنگ بهبود بخشيده و از آن حمايت كند. براي اطمينان از اينكه كتابخانه‌ها بطور مؤثر فعاليت مي‌كنند و مشاركت آنها در جامعة دانشي شناخته مي‌شود، ايفلا و يونسكو براي حمايت و گسترش نظام ملي آماري اعلام آمادگي مي‌كنند. به‌منظور دستيابي به اطلاعات پايا، آموزش اندازه‌گيري براي آمارهاي كتابخانه‌اي بايد در سطح همكاري‌هاي بين‌المللي گسترش يابد. هدف نهايي بايد از يك‌ طرف داشتن آمارهاي يك كتابخانه براي مديريت موثر باشد و از طرف ديگر، گردآوري و هماهنگ‌كردن اطلاعات كتابخانه در جهت به‌دست‌آوردن مقياس ملي و در نهايت بين‌المللي براي مشاركت كتابخانه‌ در يادگيري و سواد اطلاعاتي و توسعة اقتصادي و فرهنگي و اجتماعي باشد.

 اجراي بيانيه

ایفلا از کلیه تصميم‌گيرندگان در تمام سطوح و انجمن كتابخانه‌هاي سراسر جهان خواسته است که اين بيانيه را جهت عملي‌سازي اصول و دستورالعملهاي توصيف شده، انتشار دهند. بازبینی و کنترل فرایندهای آمارهای گردآوری شده و به روزرسانی آنها به منظور مرتبط و قابل استفاده ماندن در محیطهای اطلاعاتی در حال تغییر، بسیار حیاتی است. نگهداری داده‌های آماری گردآوری شدۀ معتبر و صحیح ضروری است اما وظیفۀ پیچیده و مهمی برعهدة کتابخانه مي‌گذارد که چنانچه هر کتابخانه در این مهم دقت و پشتکار لازمۀ کار را داشته باشد، نتایج حاصل از استفادۀ از آن در بهبود مدیریت و وضعیت یک کتابخانه، کتابخانه های کشور، منطقه و جهان موثر است. بنابراين براي رسيدن به هدف بيانية آمار كتابخانه‌اي ايفلا، كتابخانه‌ها بايد براي تشكيل شبكة منطقه‌اي يا ملي، همكاري كنند و آمار كتابخانه‌اي را براي اطمينان از اينكه نظام كتابخانه ملي و جهانی بطور مؤثري عمل مي‌كند به ‌دست آورند.

 فهرست منابع

IFLA, library Statistics Manifesto,Endorsed by the Governing Board, 9 April 2010

دايره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني، «مدخل: ايفلا»، [پیوسته] قابل دسترس در http://portal.nlai.ir (تاريخ بازديد: 15/12/1395)