نگاهی به فرصت ها و چالش‌های انجمن‌های علمی به عنوان نیروی پیشران در پیشرفت های دانشجویی
انجمن‌های علمی دانشجویی بستر مناسبی جهت رشد و اعتلای دانشجویان و آشنایی آنان با زوایای حرفه‌ای و کاربردی رشته در کنار آموختن مباحث تئوری و مبانی نظری است. دانشجویان در انجمن‌های علمی این فرصت را مییابند تا علم را با عمل بیامیزند و فعالیت‌های علمی و حرفهایی را در کنار آشنایی با مباحث نظری و تئوری تجربه کنند. این امر سبب شده است تا انجمن‌های علمی دانشجویی به محیطی آزمایشگاهی جهت رشد مقدماتی دانشجویان برای حضور واقعی در جامعه علمی تبدیل گردد. بنا به ادعای مسئولین وزارت علوم[1]، در حال حاضر به ازای هر رشته دانشگاهی یک انجمن علمی وجود دارد و بیش از 6000 انجمن علمی دانشجویی فعال در سطح دانشگاه‌های کشور در حال فعالیت هستند.
همین امر سبب می‌شود تا ضرورت توجه جدی به انجمن‌های علمی دانشجویی و شناسایی آسیب‌ها و چالش‌ها در کنار تقویت نقاط قوت و توانمندی‌ها مدنظر قرار گیرد. در این نوشتار، تلاش می‌شود تا اهم فعالیت‌ها و عرصه‌های عینی این فعالیت‌ها در انجمن‌های علمی مطرح و نقاط ضعف و قوت انجمن‌های علمی دانشجویی با تاکید بر تجربه‌های شخصی نگارندگان مطلب به عنوان مشاوران انجمن‌های علمی دانشجویی ارائه گردد.
وظایف، کارکردها و چالش‌های انجمن‌های علمی دانشجویی
بر طبق ماده 3 آئین‌نامه انجمن علمی دانشجویی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، فعالیت‌های انجمن علمی عبارت‌اند از:
- مناظره و نقد علمی؛
- هم‌اندیشی و نشست‌های تخصصی؛
- مطالعات و پژوهشهای علمی؛
- نشر و ترویج یافته‌های علمی؛
- فعالیت‌های کمک آموزشی.
تجربه نگارندگان این مطلب در خصوص فعالیت‌های انجمن‌های علمی که گاهی وقت‌ها با مشاهده فعالیت دانشجویان در جشنواره‌های داخلی و ملی همچون “جشنواره حرکت” همراه است حاکی از آن است که ماحصل تلاش دانشجویان در انجمن‌های علمی به طور عمده در قالب موارد زیر نیز دیده می‌شود. در واقع برخی مصادیق و عرصه‌های فعالیت انجمن‌های علمی دانشجویی که در چارچوب فرصت‌هایی برای کسب تجربه برای دانشجویان رخ می‌دهند به شرح زیر قابل طرح است:
- کسب تجربه در برگزاری دورههای آموزشی تکمیلی و تقویتی و تشکیل کارگاه‌های تخصصی؛
- کسب تجربه در برگزاری سلسله نشست‌های علمی مختلف توسط انجمن و برگزاری همایش‌های علمی یا مشارکت در برگزاری همایش‌های علمی؛
- کسب تجربه در برگزاری کارگاه‌های آموزشی علمی مختلف و به فراخور مناسبت‌های علمی؛
- کسب تجربه در برگزاری کارگاه‌های آموزشی مجازی؛
- کسب تجربه برگزاری نمایشگاه‌های کتاب دائمی و فصلی؛
- کسب تجربه در تولید و انتشار یا ترجمه کتاب‌ها و دستنامههای مرتبط و مورد نیاز جامعه علمی با کمک پتانسیل درونی انجمن یا با همکاری سایر انجمن‌های علمی داخلی و خارجی؛
- کسب تجربه در برنامه‌ریزی و اجرای بازدیدهای علمی از مراکز علمی ـ صنعتی و فناوری؛
- تشکیل تیم‌های تحقیقاتی قوی زیر نظر مدیران گروه‌ها یا با همکاری اساتید؛
- کسب تجربه در اطلاع‌رسانی درباره کلیه فعالیت‌های مرتبط با اهداف انجمن از طریق ایجاد وب‌نوشت یا وب‌سایت و اطلاع‌رسانی مناسب از طریق بخش خبری وب‌سایت؛
- آگاهی از مزایای مادی و معنوی پشتیبانی و تشویق از ابتکارات، خلاقیتهای علمی، فعالیت‌های پژوهشی و اختراعات دانشجویان.
در واقع همه این فرصت‌ها، پیش‌زمینه‌هایی را برای دانشجویان فراهم می‌کنند که در آینده تجربه‌های آموخته خود را در حرفه، شغل یا کسوت خود به خوبی به کار ببندند. با این همه، فعالیت‌های انجمن‌های علمی دانشجویی با چالش‌هایی نیز همراه است که لازم به نظر می‌رسد به آن‌ها نیز توجه شود. نوپا بودن تشکیلات انجمن‌های علمی، ناآشنایی دانشجویان با روند کارهای اداری، کمبود بودجه، عدم شفافیت قوانین حاکم بر فرایندهای کار انجمنی در ارتباط با دانشگاه و مسئولین از مهم‌ترین عواملی هستند که سبب ایجاد چالش‌هایی در فعالیت‌های انجمن‌های علمی می‌شوند. از سوی دیگر، کم‌توجهی مسئولان دانشگاه به انجمن‌های علمی-دانشجویی و مشخص نبودن جایگاه این انجمن‌ها در چارت سازمانی دانشگاه (هم اکنون انجمن‌های علمی دانشجویی زیر نظر معاونت دانشجویی و فرهنگی قرار دارد) سبب نابسامانی در هدایت و راهنمایی دقیق و منسجم و اصولی انجمن‌ها شده است.
البته نباید از نظر دور داشت، در سال‌های اخیر فعالیت‌های مناسبی جهت تقویت انجمن‌های علمی در سطح کلان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری صورت گرفته است که نمونه بارز آن برگزاری جشنواره حرکت در سطح دانشگاه و بین دانشگاه‌ها است که سبب شده است تا از سویی، مکان و فرصتی مناسب جهت ارزیابی فعالیت یک ساله انجمن‌های علمی دانشجویی فراهم شود و از سوی دیگر نیز زمینه را برای رقابت سالم بین انجمن‌های علمی فراهم می‌سازد.
با این حال تجربه شخصی نگارندگان، از ارزیابی فعالیت‌های انجمن‌های علمی در جشنواره حرکت نشان میدهد که متأسفانه معیار و شاخص استاندارد و مشخصی که با ماهیت و کارکردهای رشته و همچنین سطح رشته در دانشگاه تناسب داشته باشد، جهت ارزیابی فعالیت‌های انجمن‌های علمی دانشجویی تاکنون تدوین نشده است. به خصوص در حوزه علوم انسانی این تضاد بیشتر احساس می‌شود زیرا به نظر می‌رسد معیارهای ارزیابی بیشتر بر فعالیت‌های پژوهشی و اختراع و اکتشاف و ساخت ابزار توسط دانشجویان متمرکز باشد که در مورد برخی رشتهها (همچون علم اطلاعات و دانش‌شناسی) و به ویژه در سطح کارشناسی، انتظار انجام این امور از دانشجویان پذیرفته‌شده نیست. ضمن اینکه، ماهیت اختراع و اکتشاف در رشتههای علوم انسانی با رشتههای علوم پایه و فنی ـ مهندسی متفاوت است.
گرچه در نهایت، انجمن‌های علمی دانشجویی را می‌توانیم به عنوان محیطی انکباتور مانند و آزمایشگاه گونه برای دانشجویان قلمداد کنیم که مراحل رشد مقدماتی برای حضور در جامعه واقعی را در آن تجربه می‌کنند. نگارندگان این سطرها به عنوان مشاور رسمی یا غیررسمی، همواره از نزدیک با فعالیت‌های علمی دانشجویان در انجمن‌های علمی مأنوس بوده‌اند و به خوبی آگاه‌اند تلاش‌های دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در انجمن‌های علمی دانشجویی واقعاً ستودنی است. گاهی در مسیر فعالیت‌های دانشجویان در انجمن‌های علمی دانشجویی خلاقیت‌هایی را می‌بینیم که برخورد می‌بالیم. دانشجویانی زیبا اندیش، زیرک، پرانرژی و هوشمند با ایدههای نو و خلاقانه مشکلات را حل می‌کنند و راه‌های جدیدی را برای رسیدن به یک هدف امتحان می‌کنند. شاهد این ادعا کسب تندیس طلایی و لوح یادبود از طرف مقام عالی وزارت علوم توسط انجمن علمی دانشجویی کتابداری دانشگاه سمنان به عنوان انجمن قابل‌تقدیر در زمینه پژوهش در علوم انسانی و همچنین دریافت لوح یادبود از طرف معاونت علمی و پژوهشی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری توسط انجمن علمی دانشجویی کتابداری دانشگاه سمنان در سال 90 است. همچنین در این سال تعدادی از دانشجویان دوره کارشناسی کتابداری موفق به دریافت لوح تقدیر از سوی معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شدند.
به‌عنوان عضوی از جامعه علمی دانشگاهی، گاهی در برخورد با دانشجویان به ویژه دانشجویان تازه‌وارد در سال‌های اول، در جلسات مشاوره حضوری یا جمعی این پرسش‌ها را از آن‌ها می‌شنویم که به راستی انجمن به چه کار می‌آید؟ اصولاً عضویت در انجمن‌های علمی چقدر مفید و مهم است؟ جالب اینجاست اگر نگاهی به تعداد انجمن‌های علمی دانشجویی کشور بیندازیم، همان‌طور که اشاره شد، در حال حاضر بیش از 6000 انجمن دانشجویی فعال در سطح کشور وجود دارد که بنا بر ادعای مسئولین وزارت علوم[2]، به ازای هر رشته یک انجمن تشکیل شده است. به واقع ضرورت وجود این تعداد انجمن چیست؟ در پاسخ به این دانشجویان و سایر علاقمندان باید گفت انجمن‌های علمی دانشجویی، بستر لازم برای شکوفایی اندیشه‌های دانشجویان را فراهم می‌کنند. انجمن علمی دانشجویی، محفلی برای حضور، فعالیت، خلاقیت، شکوفایی، همدلی و یادگیری است. این انجمن‌های دانشجویی، فضای شادابی می‌توانند داشته باشد. در این انجمن‌ها می‌توان برای ارتقاء شخصی و حرفه‌ای تلاش کرد. بسیاری از دانشجویانی که عضو این انجمن‌ها می‌شوند، آرام‌آرام دست و پنجه نرم کردن با مشکلات را یاد می‌گیرند. راه‌های غلبه بر مسائل را می‌آموزند، با مدیریت بر مشکلات و بحران‌ها آشنا می‌شوند و شیوه‌های موفق بودن را تمرین می‌کنند. از سوی دیگر، تجربه نشان داده است دانشجویانی که به خصوص در دوره کارشناسی درگیر فعالیت‌های انجمن علمی می‌شوند، به احتمال زیاد، پیشرفت‌های علمی و حرفه‌ای بهتری را در آینده خواهند داشت. شاید دلیل این امر، آشنایی با رویکردها و جنبه‌های مختلفی از رشته است که در کلاس‌های درسی فرصت مطرح کردن آن وجود ندارد. همچنین، با همکاری در فعالیت‌های علمی انجمن، وارد شدن در شبکههای ارتباطی علمی و حرفه‌ای تسهیل شده و به موفقیت‌های حرفه‌ای آینده دانشجو کمک به سزایی می‌کند.
همواره اعتقاد داریم که دانشجویانی که در انجمن‌های علمی فعال هستند، گرچه ممکن است مشغله روزمره بیشتری گریبانگر آن‌ها شود، اما چون با مشکلات و راه‌های حل مشکلات آشنا می‌شوند، در نهایت احساس موفقیت بیشتری دارند. می‌دانیم که فعالیت در انجمن به لحاظ مالی، بهره‌ای برای افراد ایجاد نمی‌کند اما، رضایت خاطر و احساس پویایی و شادابی و طراوت خاصی به انسان می‌بخشد. این احساس رضایت، همان انرژی است که از مشکلات، “شکلات” می‌سازد. اگر میم مشکلات را برداریم شکلات باقی خواهد ماند. با شیرینی شکلات به نبرد با ناملایمات باید رفت.
البته باید گفت عضویت در انجمن‌های علمی دانشجویی به آن‌ها کمک می‌کند تا در فعالیت‌های انجمن‌هایی همچون انجمن‌های علمی (کتابداری و اطلاع‌رسانی) نیز آماده‌تر شوند. به نظر می‌رسد یکی از مزایای عضویت در انجمن‌های علمی، ساختار شدن فعالیت‌های اعضای انجمن است. وقتی که در انجمن یاد می‌گیریم همه چیز با برنامه پیش میرود و برای هر کاری باید از مسیر درست آن پیش برویم به مرور ساختارمندتر فکر می‌کنیم و منظم‌تر عمل می‌کنیم. هنگامی که برای برگزاری و اجرای یک مراسم علمی، نیاز داریم تا مسیرهای لازم برای اخذ مجوز را بدانیم، هماهنگی‌های مورد نیاز برای رزرو محل برگزاری برنامه را انجام دهیم، نامه‌نگاری‌های مرتبط را به موقع انجام دهیم و با پیگیری مناسب بتوانیم نتیجه منطقی به دست آوریم، آرام‌آرام یاد می‌گیریم که به صورتی منظم فکر و عمل کنیم.
هنگامی که در جشنواره‌هایی همچون حرکت، جایزه‌های درون دانشگاهی یا ملی رتبه‌ای کسب می‌کنیم یا از کسب رتبه و جایگاهی که متناسب با شئون فعالیت ما در انجمن می‌باشد، محروم می‌شویم، عملاً در مسیر مستندسازی قرار می‌گیریم. با مستندسازی فعالیت‌های صورت گرفته در طی یک برنامه یا همایش، زمینه تهیه مدارک و مستندات مورد نیاز برای شرکت در جشنواره‌های داخلی و ملی حرکت را فراهم می‌کنیم و به این ترتیب متوجه اهمیت موضوع مستندسازی می‌شویم. در این مسیر، تجربه‌ای بااهمیت کسب می‌کنیم که در مسیر زندگی حرفه‌ای خود از آن بهره‌مند می‌شویم.
همچنین، یکی از مهم‌ترین چالش‌های حال حاضر فعالیت‌های انجمن علمی دانشجویی دستیابی به بودجه و مسائل مالی است که همواره چالشزا هستند. البته این موضوع مسئله جدیدی نیست، مشکلات مالی همواره وجود داشته و خواهند داشت. اما می‌توان با برنامه‌ریزی، با استفاده از خوش‌فکری دانشجویان توانمند و خوش‌فکر، به مسائل مالی نیز فائق آمد.
در همین راستا، برای موفقیت در فعالیت‌های انجمن‌های علمی سه دسته پیشنهاد می‌توان ارائه داد. مخاطب این سه دسته از پیشنهادها می‌توانند دانشجویان، اعضای رسمی انجمن و مشاوران انجمن‌های علمی باشد.
پیشنهادهایی برای دانشجویان
1. با دوستانتان در انجمن‌های علمی همگام شوید. اگر نمی‌توانید مستقیم به آن‌ها یاری برسانید، آن‌ها را در انجام کارهایشان تشویق کنید. گاهی یک حمایت زبانی، می‌تواند زمینه‌ساز انجام کارهای بزرگ‌تری شود.
2. مشارکت شما در انجام برنامه‌های انجمن، دوستانتان را دلگرم می‌کند تا برنامه‌های بعدی انجمن را جدی تر و با دلگرمی بیشتری دنبال کنند.
3. از برنامه‌های دوستانتان در انجمن باخبر شوید. به عنوان یک اطلاع‌رسان، در اطلاع‌رسانی فعالیت‌های انجمن با آن‌ها همکاری کنید. در وبلاگ یا وب‌سایت خود یا در وب‌سایت‌های مرتبط، برنامه‌های جاری و آینده انجمن علمی را به طوری مناسب اطلاع‌رسانی کنید.
4. اگر مسئولیتی می‌پذیرید، حتماً آن را بهترین شکل ممکن انجام دهید. این کار می‌تواند به شما کمک کند تا از سرآمدان جامعه باشید.
5. اگر دانشجوی تازه‌کار رشته هستید، سعی کنید از همان ابتدا با انجمن علمی رشته و اعضای فعال آن آشنا شوید. در این کار، علاوه بر آنکه با دوستان جدید هم رشته‌ای خود که از فعالترین و باانگیزه‌ترین دانشجویان هستند،آشنا می‌شوید، این آشنایی به شما کمک می‌کند که آرام‌آرام با فرایندها و رویه‌های رایج در فعالیت‌های انجمنی هم آشنا شوید.
پیشنهادهایی برای اعضای رسمی انجمن
1. از همکاری همه افراد بهره گیرید و از یاری اعضای هیئت‌علمی دانشجویی استفاده کنید.
2. به یاد داشته باشید که افرادی که به انجمن می‌پیوندند، معمولاً بدون چشمداشت مادی با شما همکاری می‌کنند. اصولاً، فعالیت در انجمن‌های علمی نه تنها با پرداخت مبلغ مختصری برای همکاری همراه است، گاهی وقت‌ها، افراد هزینه‌هایی هرچند ناچیز را نیز متقبل می‌شوند که به چشم نمی‌آید، اما می‌تواند مفید و مهم و موثر باشد.
3. اختلاف سلیقه و نظر همواره وجود داشته، دارد و خواهد داشت. فعالیت‌های انجمنی، تمرین مکانی نیز برای انعطاف‌پذیری است. حتی در صورتی که به طور کامل با افراد مخالف هستید، به عقاید افراد توجه کنید و به آن‌ها احترام بگذارید.
4. اختلاف نظرهای سطحی مطرح‌شده در محیط خوابگاه، کلاس درس و دانشکده را وارد فضای انجمن علمی نکنید و از این اختلاف نظرها برای تقویت بنیان‌های فکری خود استفاده کنید.
5. دبیر انجمن یکی از دوستان شماست با همان مشکلات، دلمشغولیها، درس‌ها و اضطرابهایی که شما در زندگی شخصی و حرفه‌ای خود دارید. سعی کنید در کنار او قرار گیرید نه در مقابلش.
6. نتیجه و برونداد انجمن هرچه باشد، حاصل فعالیت همه اعضای انجمن است. بنابراین سعی کنید در هر سطح و مسئولیتی که فعالیت می‌کنید، کارامد و مفید باشید.
پیشنهادهایی برای مشاوران علمی انجمن
1. حمایت از دانشجویان عضو انجمن، باعث افزایش انگیزه آنان در ادامه مسیر پیشرفت برنامه‌های انجمن علمی خواهد شد.
2. برگزاری جلسات منظم با حضور اعضای اصلی انجمن، زمینه جدیت در کارها را برای آنان فراهم خواهد کرد.
3. اخذ گزارش‌های شفاهی یا کتبی هفتگی یا دو هفته یک‌بارِ اعضای انجمن، مسئولیت‌پذیری آنان را در قبال وظایفی که برعهده‌گرفته اند بیشتر خواهد کرد.
4. صبر و حوصله، اساس لازم برای کار با دانشجویان است. یادمان باشد که برخی از این دانشجویان، اولین فعالیت‌های اجتماعی خود را در انجمن تمرین می‌کنند. به همین دلیل احتمال خطا و اشتباه همواره وجود دارد.
5. ایدهها و راهنماییهای دلسوزانه مشاور، انگیزه و دلگرمی لازم را جهت فعالیت‌های انجمنی در دانشجویان تقویت خواهد کرد.
6. در آغاز ورود دانشجویان تازه‌کار، سعی کنید آن‌ها را با انجمن علمی آشنا کرده و به عضویت و فعالیت در انجمن تشویق و ترغیب نمایید.
7. جهت دلگرمی و انگیزه دانشجویان، تجربه دانشجویان پیشین عضو انجمن علمی را همراه با موفقیت‌ها و پیشرفت‌های کنونی آن‌ها یادآور شوید.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
انجمن‌های علمی در دانشگاه‌ها نهالی نوپا هستند. رشد و بالندگی این نهال، نتیجه همراهی و همکاری دانشجویان و اساتید آن‌ها خواهد بود. در این راه، آشنایی با فعالیت‌های انجمن، چالش‌ها و مشکلات و پیدا کردن راه‌حل برای رفع مشکلات می‌تواند سهم بسزایی در این بالندگی داشته باشد. در نهایت می‌توان گفت انجمن علمی بستری برای شکوفایی علمی و اجرایی است. به نظر می‌رسد دانشجویانی که اکنون با انجمن همکاری می‌کنند آینده درخشانی خواهند داشت. گرچه همواره کاستی‌هایی ممکن است وجود داشته باشد اما همه باید برای غلبه بر این کاستی‌ها تلاش کنند. به نظر می‌رسد انجمن‌های علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز آینده درخشان و روشنی را پیش رو خواهد داشت. البته به شرط پشتکار، پایداری و تمرین مدارا!
[1]. http://ssamsrt.ir/page/about.php
[2]. http://ssamsrt.ir/page/about.php
