اندیشه‌ورزی و پرداختن به نظریه‌های نو یکی از ویژگی‌های روشنفکران و خردورزان است. آن‌ها، بنا بر مسیولیت اجتماعی و حرفه‌ای خود، همواره تلاش دارند تا بامطالعه عمیق نظریه‌ها و مفاهیم نو، به دریافت‌های تازه‌ای دست یابند. آن‌ها اعتقاددارند که یکی از مسیولیت‌های آنان این است که جامعه، به‌ویژه جامعه علمی را باید در جریان تحولات فکری و نظری روز قرار دهند. بدین ترتیب، آن‌ها قادر خواهند بود تا دانش نو را به جامعه انتقال داده و عده بیشتری را در دانسته‌ها سهیم کنند، امری که نهایتاً به ایجاد جامعه‌ای سعادتمند منتهی می‌شود. آنچه در شرایط کنونی حایز اهمیت است، اعتقاد به چنین رویکردی است. روشنفکر و دانشورز واقعی، به‌جای درگیر شدن در چرخه روزمرگی و گرایش به‌سوی مظاهر فریبنده دنیای نو، بیشتر وقت خود را به مطالعه مفاهیم نو و انتقال دریافت‌های خود به جامعه اختصاص می‌دهد. این انتقال و روشنگری، به‌طورمعمول، از طریق آموزش و یا نشر اندیشه‌ها در قالب کتاب و مقاله صورت می‌گیرد.
انسان‌ها برای رسیدن به مرحله اندیشه ورزی و خردورزی باید مراحلی را طی کنند. این امر به‌تدریج و در طول زمان به‌صورت یک پیوستار انجام می‌گیرد. ذهن آن‌ها از مرحله تفکر ساده و توصیفی، به مرحله تفکر تحلیلی، سپس به تفکر انتقادی، و آنگاه به مرحله تفکر خلاق تکامل پیدا می‌کند. پس‌ازآن، دو مرحله متعالی باید طی شود: رسیدن به مرحله شناخت و نهایتاً به خرد. تنها تعداد اندکی از انسان‌ها به این مرحله غایی می‌رسند.
باجریت می‌توان دکتر حری را مصداق یک روشنفکر خردمند نامید. این ادعا نیست: نگاهی به کتاب‌ها، مقاله‌ها و سایر آثار علمی دکتر حری که در طول زندگی حرفه‌ای و دانشگاهی‌اش انتشار داده می‌تواند بیانگر چنین ادعایی باشد. اما آنچه در این میان، یعنی در میان آثار وی جلوه می‌نماید، آن است که بسیاری از مفاهیم و نظریه‌های جدیدی که برای اولین بار در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران مطرح‌شده است به قلم این استاد روشنفکر می‌باشد. همان‌گونه که در ادامه این سطور خواهد آمد، مقاله‌های دکتر حری همیشه اندیشه‌های نوینی را مطرح کرده و می‌کنند. نگارنده که خود به مدت یک سال تحصیلی (در سال ۱۳۵۷-۱۳۵۸) از محضر او در دانشگاه تهران استفاده کرده است، به یاد دارد که درس استاد تنها ادای تکلیف آموزشی وی نبود بلکه او همواره تلاش داشت تا ذهن دانشجویان خود را نسبت به آنچه که در عرصه نظری در سطح جوامع پیشرفته مطرح بود روشن سازد. در معرفی نظریه‌های نو، دکتر حری تنها نقش ارایه‌دهنده آن اندیشه‌ها، در حد یک گزارشگر صرف، نبوده است بلکه همواره به تحلیل و نقد آن‌ها نیز همت گمارده و در بیشتر موارد نیز اندیشه‌های خود را با آن‌ها آمیخته کرده تا دانش جدیدی نیز تولید کند. چنین رویکردی را به‌وضوح می‌توان در مقاله‌هایی همچون «کتاب و عالم سوم پوپر» و “نظر ابن خلدون در باب تألیف” مشاهده کرد (۱ و ۲). سایر آثار وی نیز، همان‌گونه که در ادامه اشاره خواهد شد، این ویژگی را دارد.
به‌طورکلی، در باب معرفی نظریه‌های نو در کتابداری و اطلاع‌رسانی، حداقل چهار ویژگی را می‌توان برای آثار دکتر حری برشمرد:
۱)نو بودن نظریه برای جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران
۲) معرفی نظریه‌ها همراه با تحلیل و نقد عالمانه آن‌ها
۳) آمیختن اندیشه‌های خود با آن نظریه‌ها و افزودن به دانش نو
۴) خلاقیت در رویکرد طرح نظریه‌ها (چگونگی طرح نظریه‌ها)
آنچه به‌اختصار در زیر می‌آید، نگاهی کلی به برخی از آثار دکتر حری است که در آن‌ها به معرفی و بحث نظریه‌های نو پرداخته‌شده است. نگارنده، پیش‌تر در جای دیگری (۳)، اندیشه‌های وی را در سرمقاله‌هایی که در سمت سردبیری در “فصلنامه کتاب” کتابخانه ملی مطرح کرده است، مورد تحلیل قرار داده است. اگرچه آثار دکتر حری فراوان است و در نشریه‌های گوناگون به چاپ رسیده، اما در این ویژه‌نامه، به خاطر رعایت ایجاز، تنها مقاله‌های دکتر حری در مجله “اطلاع‌شناسی” موردبررسی قرار می‌گیرد.
پس از ترک فصلنامه کتاب و آغاز انتشار «اطلاع‌شناسی» (پاییز ۱۳۸۲)، دکتر حری عرصه دیگری را برای پرداختن به نظریه‌های نوین به وجود آورد. جالب اینجاست که در نخستین شماره این مجله، وی مقاله‌ای با عنوان «مروری بر مفاهیم و نظریه‌ها در قلمرو اطلاع‌شناسی» نوشت که در آن برای نخستین بار اصطلاح «اطلاع‌شناسی» در متون فارسی مورد تحلیل قرارگرفته است، هرچند که وی مدعی است این اصطلاح برای اولین بار توسط او در سال ۱۹۷۲ مطرح‌شده و بعد سایر کشورها بدان پرداخته‌اند (۴).
دومین شماره «اطلاع‌شناسی» دربردارنده مفهوم و نظریه‌ای است که نه‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورها نیز نسبتاً جدید است. «اکولوژی اطلاعات» مفهومی است که در چارچوب قیاس با مفاهیم دیگری مانند اکولوژی زیستی مطرح می‌شود. دکتر حری در این مقاله مدعی است که صاحب‌نظران غربی نیز آن‌گونه که ضرورت دارد به عمق این مفهوم نپرداخته‌اند و تنها آن را در حد «استعاره‌ای کل‌نگر» مطرح ساخته‌اند. او به جنبه‌های اساسی این مفهوم پرداخته و مفاهیم مرتبط مانند «جریان اطلاعات در اکوسیستم‌ها»، «شبکه اطلاعاتی»، «سطوح اطلاعاتی»، «هرم اطلاعات»، «چرخه‌های محیط اطلاعاتی» و «انتقال اطلاعات در اکوسیستم» را به‌خوبی تحلیل می‌کند. پرداختن به این مفاهیم به‌خوبی نشان می‌دهد که دکتر حری در دایره‌ای بسته و تنها در محدوده نظریه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی حرکت نکرده، بلکه به‌گونه‌ای پویا از نظریه‌ها و مفاهیم سایر علوم نیز استفاده می‌کند.
پرداختن به مبانی فلسفی برخی مفاهیم مطرح در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی همواره یکی از دغدغه‌های دکتر حری بوده است. مقاله «وجه معرفت‌شناختی پوزیتیویسم منطقی و جایگاه آن در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی» در شماره سوم مجله اطلاع‌شناسی، مجالی است برای اندیشه ورزی در باب چرایی پوزیتیویسم و چگونگی سروکار داشتن حرفه کتابداری با این مفهوم. تمثیل سه عالم پوپر مجدداً در این مقاله مورد کنکاش قرارگرفته است.
دکتر حری بحث «اکولوژی اطلاعاتی و نظام اجتماعی» را در شماره چهارم همان مجله مطرح می‌کند و این‌گونه تحلیل می‌کند که رابطه نزدیک و مستقیمی میان اکولوژی اطلاعاتی و جامعه به‌منزله یک نظام وجود دارد. شرط تعادل و توازن در جامعه اطلاعاتی از مصادیق مهم اکولوژی آن تلقی می‌شود.
اگرچه مفهوم ربط یکی از مفاهیم نسبتاً قدیمی در حوزه بازیابی اطلاعات شمرده می‌شود و در باب آن پژوهش‌ها و سخن‌های فراوان وجود دارد، اما دکتر حری از زاویه تخصصی‌تری به این مفهوم نگریسته است. مقاله وی با عنوان «زنجیره داوری ربط در فرآیند انتقال اطلاعات» که در پنجمین شماره اطلاع‌شناسی درج‌شده درواقع به این امر مهم اشاره دارد که داوری در باب ربط و سنجش میزان آن محدود به یک مقطع و یک عنصر نیست، بلکه عوامل بسیاری در مراحل مختلف کار یک نظام بازیابی دخیل است که باید موردتوجه قرار گیرد.
بحث ارتباط علمی و تأثیراتی که این امر بر کلیه زمینه‌های حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایجاد کرده است، موضوع بسیار مهمی است که بسیاری از اندیشمندان از زوایای مختلف بدان پرداخته‌اند. مقاله «ارتباط علمی و اختلاف‌پتانسیل اطلاعاتی» که دکتر حری در ششمین شماره اطلاع‌رسانی در دسترس حرفه قرار داده است، به نکته ظریفی اشاره دارد. برقراری ارتباط و جابجایی اطلاعات میان دونقطه (مثلاً دو فرد، یا دو جامعه) زمانی امکان‌پذیر است که میان آن دونقطه اختلاف سطح وجود داشته باشد و یکی طالب یا نیازمند اطلاعات دیگری باشد. آنچه دکتر حری بر این اصل بدیهی افزوده است شرایط و ملزومات ارتباط علمی است. وی با استفاده از مفاهیم مطرح در علم فیزیک و مکانیک، به این ملزومات و چگونگی برقراری ارتباط علمی پرداخته است که این امر می‌تواند افق جدیدی در مطالعات جامعه‌شناسی علم بگشاید.
بسیاری از صاحب‌نظران، پژوهش‌های کیفی را یکی از عرصه‌های موثر در یافتن پاسخ‌های عمیق‌تر برای حل مسایل حرفه‌ای و اجتماعی می‌دانند. «روش تحلیل اطلاع شناختی» مفهوم جدیدی است که دکتر حری در پیوند با پژوهش‌های کیفی مطرح می‌کند. این مفهوم در هفتمین و هشتمین شماره اطلاع‌شناسی و در مقاله «تحلیل اطلاع شناختی: روشی نو در پژوهش‌های کیفی» موردتوجه دکتر حری قرارگرفته است. وی این‌گونه استدلال می‌کند که «در فضایی که اطلاعات در بطن همه جریان‌ها و فرآیندها حضوری اجتناب‌ناپذیر دارد، طبیعی به نظر می‌رسد که ابزارها و تدابیر سنجش و ارزش‌گذاری نیز اطلاعات مدار باشد. تحلیل اطلاع شناختی نیز، به همین اعتبار، می‌تواند در مطالعات مربوط به پدیده‌ها نقشی اساسی بر عهده گیرد» (صفحه ۱۹).
سخن پایانی
اگر بر این باوریم که کتابداری و اطلاع‌رسانی علومی میان رشته و چند رشته‌ای هستند، در آن صورت، تعامل با سایر علوم باید یکی از وجوه علما و اندیشمندان این حرفه باشد. بدین اعتبار، و با توجه به آنچه در باب معرفی، تحلیل و ترکیب نظریه‌های نو توسط دکتر حری گفته شد، وی را می‌توان مصداق یک روشنفکر پیشاهنگ به شمار آورد. چنین افرادی منزلت علمی و اجتماعی حرفه را به‌طور قابل‌ملاحظه ارتقاء می‌دهند.
بی‌جهت نیست که دکتر حری به لحاظ میزان اثربخشی (برای مثال، میزان استناد به آثارش)، و نیز تمایل جامعه برای شنیدن سخنرانی‌های وی در رأس قله کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران قرار دارد و یکی از “مفاخر” این دیار شمرده می‌شود. ای‌کاش آثار این دانشورز به زبان انگلیسی ترجمه شود تا دیگران نیز از اندیشه‌های وی بهره‌مند گردند. در این صورت، دکتر حری می‌تواند یکی از مفاخر بین‌المللی حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی باشد.
منابع:
حری، عباس. (۱۳۷۲). “کتاب و عالم سوم پوپر”، در: مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دبیرخانه هییت‌امنای کتابخانه‌های عمومی کشور: ص ۱۴۵-۱۵۶.
حری، عباس. (۱۳۷۲). “نظر ابن خلدون در باب تألیف”، در: مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دبیرخانه هییت‌امنای کتابخانه‌های عمومی کشور: ص ۱۵۷-۱۷۶.
فتاحی، رحمت‌الله. (۱۳۸۲). “دکتر حری در سرمقاله‌هایش”، کتاب ماه (کلیات)، سال ششم، شماره ۵: ۳۲-۳۳.
حری، عباس. (۱۳۸۲). «مروری بر مفاهیم و نظریه‌ها در قلمرو اطلاع‌شناسی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره ۱: ص ۹-۳۴.
حری، عباس. (۱۳۸۲)، «اکولوژی اطلاعات»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره ۲: ۵-۳۰.
حری، عباس. (۱۳۸۳). «وجه معرفت‌شناختی پوزیتیویسم منطقی و جایگاه آن در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره ۳: ص ۵-۱۶.
حری، عباس. (۱۳۸۳). «اکولوژی اطلاعاتی و نظام اجتماعی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره ۴: ص ۵-۱۸.
حری، عباس. (۱۳۸۳). «زنجیره داوری ربط در فرآیند انتقال اطلاعات»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره ۱: ص ۵-۱۸.
حری، عباس. (۱۳۸۳). «ارتباط علمی و اختلاف‌پتانسیل اطلاعاتی»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره ۲: ص ۲۱-۳۲.
حری، عباس. (۱۳۸۴). «تحلیل اطلاع شناختی: روشی نو در پژوهش‌های کیفی»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره ۳ و ۴: ص ۵-۲۰.
[۱] در: زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر عباس حری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۵: ص. ۱۴۱-۱۴۸.