چکیده
نقش کتابخانه دانشگاهی در شرایط بحرانی و شیوع همه‌گیری‌ها در چارچوب خدمات پشتیبانی آموزشی و پژوهشی و اشاعهدهندگان اطلاعات در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی بسیار حائز اهمیت است. کتابداران به دلیل دسترسی به اطلاعات و منابع معتبر به‌عنوان رابط و تسهیلگران در فرآیند برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه نقش مهمی در اشاعه اطلاعات علمی دارند. این نقش در زمان بحران و شیوع همه‌گیری ها بسیار حیاتی‌تر می‌شود.
بدلیل بسته شدن کتابخانه‌ها و عدم ارائه خدمات حضوری، بازبینی و بازنگری خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌ها، بهره‌گیری از تمامی امکانات، ظرفیت‌های رسانه‌های مجازی و مجراهای متنوع اطلاعاتی و پاسخ سریع به شرایط اضطراری و استفاده از آن‌ها در جهت آموزش و آگاهی بخشی به کاربران از سوی کتابخانه‌های دانشگاهی ضروری است. این مقاله با هدف آگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی به کتابداران و حرفهمندان اطلاعاتی برای تطبیق خدماتشان با شرایط حاضر، استفاده از فرصت‌های فضای مجازی و اقدامات خلاقانه برای ادامه خدمات کنونی و بازطراحی و شناسایی خدمات جدید برای کتابخانه‌های دانشگاهی نگاشته شده است. در این مقاله علاوه بر مروری بر ادبیات موجود، به بیان ویژگی‌های کتابخانه‌های دانشگاهی در قرن حاضر و فناوری‌های نوین برای اشاعه اطلاعات خواهیم پرداخت و در پایان نیز به بایدهای کتابخانه‌های دانشگاهی برای رویارویی و پاسخ‌دهی به شیوع همه‌گیری کرونا توجه خواهیم کرد.
کلیدواره ها: کتابخانه دانشگاهی؛ اشاعه اطلاعات؛ کووید 19؛ همه‌گیری؛ ویروس کرونا؛ خدمات اطلاعاتی؛ خدمات پژوهشی؛ خدمات آموزشی؛ دسترسی به اطلاعات؛ خدمات مجازی؛ فناوری اطلاعات؛ رسانه اجتماعی
مقدمه
کووید19 گونه جدیدی از ویروس کروناست که در 31 دسامبر 2019 در ووهان، شهر هوبئی چین شناسایی‌شده است. این ویروس بسیار مسری است و میزان مرگ‌ومیر آن چندین برابر بیشتر از ویروس آنفولانزای فصلی است و علائم آن تب، سرفه خشک، تنگی نفس و خستگی مفرط است. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت تا 27 نوامبر 2020، در جهان بیش از 60 میلیون مورد تائید شده به کووید 19 در 220 کشور جهان وجود دارد و بیش از یک‌میلیون و چهارصد نفر از این ویروس جان باختند (سازمان بهداشت جهانی[1]، 2020)
درنتیجه این شرایط بحرانی فاصله‌گذاری اجتماعی و قرنطینه به یک واقعیت روزمره تبدیل‌شده و زندگی همه ما یک‌شبه به‌شدت تغییر کرده است. از سوی دولت‌ها برای مهار و جلوگیری از گسترش شیوع ویروس مجموعه اقداماتی از قبیل اجباری شدن ماسک، فاصله‌گذاری اجتماعی (فیزیکی)، اعمال قرنطینه و تعطیلیِ اصناف و مؤسسات آموزشی عالی و تحقیقاتی صورت گرفته است.
کلیه بخش‌های آموزش عالی به علت اعمال قرنطینه و محدودیت‌ها، فاصله‌گذاری اجتماعی (فیزیکی) و بسته شدن دانشگاه‌ها به‌شدت تحت تأثیر گسترش ویروس کرونا قرارگرفته‌اند. در بسیاری از دانشگاه‌ها سخنرانی‌های حضوری متوقف، اجلاس‌ها لغو، آزمایشگاه‌ها تعطیل و محدودیت‌های سفر اعمال‌شده و دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی و کارکنان در خانه‌های خود قرنطینه شده‌اند. به عبارتی در چند ماه گذشته چشم‌انداز آموزش عالی در سطح ملی و بین‌المللی به دلیل گسترش این ویروس به‌شدت دستخوش تغییر شده است.
با آغاز همه‌گیری ویروس کرونا، دانشگاه‌های سراسر جهان برای تطبیق با شرایط موجود و ادامه برنامه‌های آموزشی‌شان، به سمت آموزش الکترونیکی و از راه دور و دوره‌های مجازی و استفاده از ابزارهای دیجیتالی حرکت کرده‌اند. همچنین آن‌ها در عین تلاش برای عادی نگه‌داشتن فعالیت‌های جاری دانشگاه، برای حفظ مداوم ارائه دروس و ارتباط روشن با کارکنان و دانشجویان با چالش‌هایی از قبیل حفظ ایمنی و سلامت دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی و کارکنان، عدم امکان آگاهی از اطلاعات درست و نادرست در ارتباط با ویروس کرونا، چگونگی انتقال از آموزش سنتی به آموزش مجازی و نحوه غلبه بر مشکل درس‌ها و آموزش‌های عملی مواجه شده‌اند.
یکی از واحدهای ارائه‌دهنده خدمات علمی و پژوهشی در دانشگاه، کتابخانه‌های دانشگاهی هستند. تعطیلی کتابخانه‌ها به علت پرهیز از تردد و عبور و مرور که با خود انتقال بیشتر بیماری را در پی دارد، بی‌شک ارائه خدمات‌دهی به کاربران تحت پوشش کتابخانه را به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم با دشواری روبرو ساخته است.
حال این پرسش پیش می‌آید در این شرایط بحرانی و شیوع همه‌گیری ویروس کرونا، چگونگی رویارویی و پاسخ‌دهی کتابخانه‌های دانشگاهی به همه‌گیری کووید 19 و اقداماتی که می‌توانند و باید انجام شود چیست؟
این مقاله باهدف آگاهیبخشی و اطلاع‌رسانی به کتابداران و حرفهمندان اطلاعاتی برای تطبیق خدماتشان با شرایط حاضر، استفاده از فرصت‌های فضای مجازی و اقدامات خلاقانه برای ادامه خدمات کنونی و بازطراحی و شناسایی خدمات جدید برای کتابخانه‌های دانشگاهی نگاشته شده است. در ادامه بعد از مروری بر ادبیات موجود، ویژگی‌های کتابخانه‌های دانشگاهی و فناوری‌های نوین برای اشاعه اطلاعات بیان خواهد شد. سپس به بایدهای کتابخانه‌های دانشگاهی برای رویارویی و پاسخ‌دهی به شیوع همه‌گیری کرونا خواهیم پرداخت.
مروری بر ادبیات موجود
به نقش کتابخانه‌ها در حوادث غیرمترقبه در چارچوب خدمات پشتیبانی توجه زیادی شده است. در هنگام شیوع آنفولانزا و در چارچوب خدمات پشتیبانی آموزشی، كتابداران به‌عنوان رابط در دانشگاه‌ها برای ادامه برنامه‌های آموزشی انجام‌وظیفه می‌کردند (مک گوایر[2]، 2000). ازنظر واکنش به بلایا، کتابخانه‌ها نقش‌های مختلفی را به‌عنوان حامیان سازمانی، مدیران مجموعه، اشاعه دهندگان اطلاعات، برنامه ریزان داخلی، حامیان جامعه، شرکای دولت، مربی، آموزش‌دهندگان و سازندگان جامعه اطلاعاتی ایفا کردند (فدرستون[3] و همکاران، 2008). از منظر خدمات اطلاعاتی، کتابخانه‌ها مجهز به محصولات اطلاعاتی یكپارچه و معتبری هستند كه برای انجام خدمات اطلاعاتی در مدیریت اضطراری بلایای طبیعی استفاده می‌شود (زاچ[4]، 2011). وجود خدمات اطلاعاتی کتابخانه‌ها، نقش برجسته‌ای در ارائه اطلاعات و تسهیل ارتباطات پس از حوادث ایفا می‌کند (ویلسون[5]، 2010). در اثر شیوع بیماری سندرم تنفسی حاد شدید (سارس) در سال 2003 در چین، بسیاری از پژوهشگران خدمات کتابخانه‌ها را در رویارویی و پاسخ‌دهی به این بیماری همه‌گیر بررسی کردند. کتابخانه‌های دانشگاهی در طول سال خدمات عادی به مراجعه‌کنندگان ارائه می‌دادند، اما هنگامی‌که کتابخانه‌ها در طول این پیشامد غیرمترقبه بسته شدند، خدمات اطلاعاتی لازم و ضروری را برای مراجعان خود فراهم کردند (یانگ[6]، 2003). برخی از محققان بر این باورند که کتابخانه‌ها نیاز دارند خدمات اطلاعاتی اضطراری لازم در برابر حوادث را به یک سطح راهبردی (استراتژیک) برسانند و داشتن برنامه راهبردی در برخورد با هر نوع بحران سودمند است (ژانگ[7]، 2016). تبلیغات گسترده، آموزش و انجام اقدامات مختلف پیشگیرانه به اطمینان از ثبات خدمات در کتابخانه‌ها در طی همه‌گیری سارس کمک کرد (فنگ[8]، 2003). توصیه شد که کتابخانه‌های دانشگاهی اطلاعات درست و دقیق درباره بیماری را به‌موقع به مردم اطلاع‌رسانی کنند تا ترس آن‌ها از اپیدمی کاهش یابد (ژنگ[9]، 2005). برای حفاظت داخلی کتابخانه‌ها، آن‌ها به‌طورمعمول کتاب‌ها، نشریات، رایانه‌ها و فضای عمومی را ضدعفونی می‌کردند و مراجعان آموزش‌دیده نیز اصول بهداشتی را گسترش می‌دادند (ژو[10]، 2003). با توجه به تجربه خوب کتابخانه‌های چین در رویارویی با بیماری سارس، آن‌ها توانستند به‌راحتی و با آمادگی کامل خدمات خود را در هنگام همه‌گیری کووید 19 مدیریت کنند. به‌طوری‌که جو، یانگ و یانگ[11] (2020) خدمات پشتیبانی 137 کتابخانه دانشگاهی چین را در پاسخ به همه‌گیری کووید 19 بررسی کردند. بیش از 94 درصد کتابخانه‌های تحت بررسی در هنگام شیوع همه‌گیری، اطلاعات مربوط به کووید 19 را از طریق وبگاه‌هایشان منتشر کردند و بخش اعظم تمرکز خدمات خود را به‌صورت پیوسته یا از راه دور قراردادند. کاربران به منابع کتابخانه و منابع الکترونیکی تحت اشتراک و رایگان کتابخانه از راه دور دسترسی داشتند. خدمات مرجع مجازی و خدمات پشتیبانی پژوهشی به‌صورت گسترده و 24 ساعته فراهم بود و کتابداران آماده پاسخگویی به همه نیازهای اطلاعاتی مراجعان بودند. خدمات مواد چاپی برای سهولت دسترسی به کتاب‌های الکترونیکی تبدیل شدند.
تعدادی از پژوهش‌ها به نقش مهم کتابداران در اشاعه اطلاعات در زمان شیوع همه‌گیری تأکید دارند. آن‌ها روش‌ها، ابزارها و راهبردهای متنوعی که کتابخانه‌ها و کتابداران برای اشاعه اطلاعات می‌توانند از آن استفاده کند برشمردند. برای مثال اوکایکی[12] (2020)، اشتیاق، سحر و شهید[13] (2020) و ام بامیو تاها[14] (2020) به نقش کتابخانه‌های دانشگاهی در اشاعه اطلاعات در طول همه‌گیری کووید 19 در کتابخانه‌های دانشگاهی پاکستان و کتابخانه‌های آفریقایی را بررسی کردند و تأکید داشتند که بخش اعظم کتابخانه‌ها به سمت ارائه خدمات از راه دور حرکت کردند.
اگرچه تحقیقات زیادی در مورد چگونگی پاسخگویی کتابخانه‌های دانشگاهی در شرایط اضطراری در هنگام شیوع همه‌گیری‌هایی مانند سارس و آنفلوانزای اچ وان ان وان[15] انجام‌شده است، به دلیل جدید بودن موضوع درباره نحوه پاسخ و واکنش کتابخانه‌ها به گسترش سریع کووید 19 در جهان، اطلاعات کمی وجود دارد. از سوی دیگر، عجین شدن فضای اطلاعاتی با اینترنت و اینترنت همراه و همچنین استفاده گسترده از رسانه‌های اجتماعی نسبت به گذشته انتظار می‌رود خدمات اضطراری کتابخانه‌های دانشگاهی از ویژگی‌های جدیدتر و روش‌های خدماتی نوآورانه‌تری برخوردار باشند.
ویژگی‌های کتابخانه‌ها در قرن حاضر
بهتر است در این بخش برخی ویژگی‌های کتابخانه‌ها در قرن حاضر را بیان کنیم تا با شناخت با بافت و بستر کتابخانه‌های دانشگاهی امروز، دیدگاه روشن‌تری از فنون و روش‌هایی که می‌توانیم در کتابخانه‌ها در شرایط بحران بکار بگیریم به دست آوریم.
به‌طور سنتی، کتابخانه‌ها به‌عنوان ساختمان‌های فیزیکی قلمداد می‌شدند که برای نگهداری مجموعه کتاب‌ها، مجلات، نسخه‌های خطی و سایر اطلاعات ضبط‌شده شناخته می‌شدند (اوگانسولا[16]، 2011). در جهان امروز شاهد تغییر بیشتر در نحوه کار کتابخانه‌ها هستیم. با استفاده از فناوری، دیوارهای کتابخانه شکسته شده است. اکنون کاربران می‌توانند از طریق کتابخانه‌های دیجیتال و مجازی به اطلاعات، از راه دور دسترسی پیدا کنند.
اصطلاحات مرتبط با کتابخانه‌های قرن بیست و یکم عبارت‌اند از: کتابخانه خودکار، کتابخانه دیجیتال، کتابخانه دورگه (هیبرید)، کتابخانه مجازی و کتابخانه 2.0 (هالدر[17]، 2009) است. برخی از اصولی که رهنمون کتابخانه‌های قرن حاضر است عبارت‌اند از: دسترسی به خدمات کتابخانه در هر مکان و هر زمان، کتابخانه هیچ مرزی ندارد، کتابخانه از مشارکت دعوت می‌کند، کتابخانه از بهترین نظام‌های اطلاعاتی انعطاف‌پذیر استفاده می‌کند (راموس[18]، 2007). کتابخانه‌های حاضر با نظام‌های مدیریت اطلاعات کتابخانه‌ای، نظام‌های مدیریت اطلاعات ابری، خدمات مرجع 24 ساعته، محتوای الکترونیکی، کتاب‌های الکترونیکی و فهرست رایانه‌ای با دسترسی همگانی (اپک) شناخته می‌شوند (چوتیا[19]، 2015). برخلاف کتابخانه‌های سنتی در کتابخانه‌های حاضر فضای منعطف‌تر وزندگی فعالانه‌تری وجود دارد. بسیاری از کتابخانه‌ها در حال بازنگری فضاها و محیط‌های کتابخانه‌ای خود پیرامون مفهوم فضای مشترک اطلاعاتی[20]» و «فضای مشترک یادگیری[21] » هستند (لیزنبرگر[22]،2016). اتصال بی‌سیم و دسترسی از راه دور، استانداری برای کتابخانه‌های قرن حاضر است. کاربران و جستجوگران اطلاعات به دلیل محیط‌های مناسب در کتابخانه و خدمات ارائه‌شده در آن، کتابخانه را به‌عنوان خانه دوم خود و آن رامکانی برای تعاملات اجتماعی و خواندن در محیط آرام می‌دانند.
فناوری‌های نوین در اشاعه اطلاعات
کتابخانه‌های دانشگاهی برای بهبود و تطبیق با وضعیت حاضر بایستی با بهره‌گیری بیشتر از روش‌ها و ابزارهای فناورانه که پیش‌ازاین، از آن‌ها استفاده می‌شد، بستر مناسبی را برای اطلاع‌رسانی و ارائه خدمات بهینه به شکل مجازی و از راه دور برای کاربران فراهم کنند. در این راستا برشمردن و یادآوری روش‌ها، ابزارها و فناوری‌های نوین و نقش رسانه‌های اجتماعی، می‌تواند راهنمای خوبی برای کتابخانه‌ها و کتابداران دانشگاهی برای استفاده به‌موقع از این فناوری‌ها و رسانه‌ها باشد. روش‌ها و فناوری‌های بیان‌شده در زیر می‌تواند به‌عنوان یک پروتکل یا دستورالعمل، راهنمای کتابخانه‌ها برای مواجه با این بحران جهانی بوده و آن‌ها را در این امر خطیر تا زمان ریشه‌کن شدن کامل ویروس یاری رساند.
- کتابخانه دیجیتال و فهرست همگانی با دسترسی پیوسته (اپک)[23]
کتابخانه‌های دیجیتال سازمان‌هایی هستند که در آن: اشیاء اطلاعاتی دیجیتال باید مبتنی بر اصول مجموعه‌سازی، گردآوری یا تولیدشده باشند؛ کارکنان متخصصی به انتخاب و سازمان‌دهی منابع اطلاعاتی بپردازند؛ اشیای دیجیتال از طریق شبکه به جامعه کاربران آن کتابخانه ارائه شود؛ مدیریت اشیاء دیجیتال با استفاده از سازوکارهای مدیریت فایل، مانند مدیریت در نمایش و ارائه اطلاعات به کاربران و مدیریت سطح دسترسی صورت پذیرد؛ و اطلاعات دیجیتالی به مدت‌زمان طولانی به‌مثابه منابع اطلاعاتی پایدار قابل‌دسترس باشند. کتابخانه‌هایی که همه این عناصر را دارا باشند، بدون توجه به کمیت آن‌ها، کتابخانه دیجیتال نامیده می‌شوند (علیپور حافظی، ۱۳۸۹). در دایره المعارف بین المللی کتابداری و اطلاع‌رسانی[24]، فهرست همگانی با دسترسی پیوسته را این‌گونه تعریف کرده است: پایگاه‌های اطلاعاتی از رکوردهای کتابشناختی، اغلب متعلق به مجموعه کتابخانه‌ای خاص که امکان جستجو از طریق عنوان، موضوع و مؤلف در آن توسط پایانه‌های عمومی وجود دارد. استفاده از فهرست‌های پیوسته در محیط شبکه منجر به تسهیل خدمات از قبیل سازمان‌دهی منابع اطلاعاتی، افزایش قابلیت جستجو و بازیابی اطلاعات، تسهیل فرایند تحویل مدرک و خرید منابع، تسهیل فرآیند امانت و همکاری بین‌کتابخانه‌ای شده است.
با توجه به تعاریف بیان‌شده، می‌توان گفت باوجود یک کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزار کتابخانه‌ای (اپک)، استاندارد و کارآمد در کتابخانه‌های دانشگاهی، تعطیلیِ کتابخانه در زمان بحران موجب نگرانی پژوهشگران نخواهد شد و کتابداران می‌توانند به ارائه خدمات و پشتیبانی آموزشی و پژوهشی به کاربران خود از راه دور ادامه دهند.
متأسفانه مفهوم درستی از کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزاری کتابخانه (اپک‌ها) که تمام ابعاد کتابخانه‌ها را در بربگیرد، در کتابخانه‌های دانشگاهی کشور وجود ندارد و هر کتابخانه تنها بخشی از فعالیت‌های کتابخانه دیجیتال و اپک‌ها را پوشش می‌دهند.
هرچند دیجیتال‌سازی کتاب و دیگر منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها از قبیل پایان‌نامه‌ها و نسخه‌های خطی، پیش از بحران کرونا هم در کتابخانه‌های ایران در حال انجام بود و هر کتابخانه متناسب با اولویت‌هایش اسناد و منابع مربوطه را دیجیتالی و در نرم‌افزار خود عرضه کرده است، اما با شیوع کرونا و تعطیلی کتابخانه‌ها، بااین‌حال دریافتند که فعالیت‌های انجام‌شده کافی نبوده و از بسترهای لازم برای ارائه خدمات در فضای مجازی برخوردار نیستند. لازم است اشاره شود که در این ایام تعدادی از کتابخانه‌های کشور به سمت تمرکز فعالیت‌هایشان به دنیای دیجیتال و استفاده از فناوری‌های نوین حرکت و از این فرصت برای بهبود و تقویت زیرساخت‌های نرم‌افزاری خود برای توسعه اپک و کتابخانه دیجیتالی خود استفاده کردند. اگر زیرساخت‌های مناسب فراهم شود، به دلیل دسترسی پیوسته (آنلاین) به فهرست کتابخانه‌ها، کاربران علاوه بر شناسایی منبع و آگاهی از وضعیت امانت آن، به‌راحتی می‌توانند به متن کامل منبع در صورت دیجیتالی بودن دسترسی یابند.
همچنین اکثر کاربران مجهز به تلفن هوشمند هستند، کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند از مزایای فن‌آوری موبایل استفاده کنند و با تهیه نسخه موبایلی کتابخانه دیجیتال و فهرست رایانه‌ای خود دسترسی به منابع کتابخانه را برای کاربران خود تسهیل کنند. توسعه و بهبود کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای کارآمد و استاندارد، یکی از محورهای مهم و اهداف راهبردی کتابخانه‌های دانشگاهی است که باید مدنظر مدیران قرار گیرد.
- پلتفرم فضای شخصی یا کتابخانه من[25]
بخش پلتفرم کتابخانه من در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و کتابخانه‌های دیجیتال یک قالب خدمات شخصی است که کاربران کتابخانه حساب‌های (اکانت ها) شخصی‌سازی‌شده خود را با مجموعه‌های سفارشی مدیریت می‌کنند. در این بخش کاربران می‌توانند پروفایل خود، ترجیحات و کلیدواژه‌ها برای جستجوی فهرست کتابخانه، دریافت اطلاعیه‌ها درباره اقلام رزرو شده، کنترل کتاب‌های در دست امانت، ردیابی درخواست‌های امانت بین‌کتابخانه‌ای، تمدید اقلام به امانت رفته و درخواست‌های تحویل مدرک را ایجاد و مدیریت کنند (ساکزینا و یاداو[26]، 2013؛ ورما و ورما[27]، 2014).
این پلتفرم می‌تواند بستر مناسبی برای اشاعه اطلاعات و ارائه خدمات غیرحضوری کتابخانه‌ها در زمان بحران و همه‌گیری کووید 19 باشد. کاربران می‌توانند در منابع کتابخانه جستجو کنند، برای امانت منابع فیزیکی درخواست دهند، برای منابعی که در کتابخانه نیست، درخواست امانت بین‌کتابخانه‌ای دهند، کتاب‌های امانت‌گرفته را تمدید کنند، کتاب‌های موردنظر خود را رزرو کنند، هشدارهایی را درباره موارد رزرو شده دریافت کنند و با کتابداران در این خصوص در ارتباط نزدیک باشند. کتابداران نیز می‌توانند اسناد، تصاویر، کتاب‌های صوتی و کتاب‌های الکترونیکی اسکن شده سفارشی‌شده را به‌حساب های شخصی شده کاربرانشان از این طریق ارسال کنند.
همچنین کتابداران می‌توانند از پلتفرم‌های کتابخانه من برای یادگیری الکترونیکی و آموزش از راه دور استفاده کنند. آن‌ها می‌توانند برای کاربران خود راهنماها، دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌ها، محتواهای دوره‌های آموزشی کتابخانه و نیز دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های بهداشتی راجع به کووید 19 را به کاربران خود ارسال کنند. حساب‌های کاربری شخصی یا کتابخانه من به کاربران این احساس و اطمینان را می‌دهد که منابع اطلاعاتی به امانت‌گرفته و درخواستی خود را مدیریت و کنترل می‌کنند و علاقه بیشتری به دسترسی به منابع اطلاعاتی از طریق کتابخانه دست می‌یابند.
- اعلان‌های متنی (پیام کوتاه)
اعلان‌های متنی یا پیام کوتاه شامل استفاده از فناوری تلفن همراه برای اشاعه اطلاعات به‌صورت پیام‌های متنی و محتوای چندرسانه‌ای مانند فیلم‌ها، تصاویر و فایل‌های صوتی است. کتابخانه می‌تواند اعلان‌ها و آگهی‌های متنی کوتاه راجع به اخبار و اطلاعیه‌های خود را در شرایط بحران با استفاده از پنل های ارسال پیامک به تلفن همراه کاربران ارسال و منتشر کند. همچنین كتابداران می‌توانند از این خدمت برای ارسال پیام‌های بهداشتی و نحوه ایمن ماندن مردم و خانواده‌هایشان استفاده کند و از این طریق تعامل خود را با کاربران تداوم بخشد. در مطالعه‌ای که توسط شانهی و جین[28] (2017) انجام‌شده است، بیشتر پاسخ‌دهندگان ترجیح می‌دهند از طریق تلفن همراه در جریان اخبار و اطلاعیه‌ها و خدمات کتابخانه قرار گیرند.
- شبکه‌های رسانه‌های اجتماعی
رسانه‌های اجتماعی امروزه نقش مهمی برای کاربران کتابخانه در بازاریابی اطلاعات ایفا می‌کند و کتابخانه را قطب بزرگ اجتماعی معرفی می‌کنند (فرناندز[29]، 2009). رسانه‌های اجتماعی را می‌توان کاربرد گروهی ابزار آنلاین و فن‌آوری‌هایی تعریف کرد که مشارکت، محاوره، آزاداندیشی و اجتماعی شدن را در گروهی از کاربران تشویق و میسر می‌کنند (پناهی، واتسون و پارتریچ[30]، 2012). رسانه‌های اجتماعی مجموعه کاربردهایی از ابزارهای نرم‌افزاری آنلاین هستند که شامل سایت‌های شبکه‌های اجتماعی مانند فیس بوک، توییتر، اینستاگرام و همچنین سایت‌های اشتراک رسانه‌ای مثل وبلاگ‌ها، پادکست‌ها، ریسرچ گیت، آکادمیا، لینکدین و غیره (میلتون[31]، 2014) و شبکه‌های پیام‌رسان‌ها مانند تلگرام، واتس آپ، ایتا و … است. محتوای تولیدشده این رسانه‌های اجتماعی شامل منابع متنوع پدید آمده از اطلاعات آنلاین است که مصرف‌کنندگان به‌قصد آموزش و یادگیری خدمات، محصولات، برندها و غیره ایجاد و ابداع و استفاده کرده‌اند.
رسانه‌های اجتماعی شاید مناسب‌ترین و کارآمدترین ابزار برای اشتراک‌گذاری، بحث و تبادل اطلاعات، تعامل میان افراد و اشاعه و بازاریابی خدمات و منابع اطلاعاتی به جامعه مخاطب کتابخانه است. امروزه کتابخانه‌ها آخرین فن‌آوری و روندها را برای جذابیت خدمات و کاربرپسند بودن کتابخانه به کار می‌گیرند (محمود و ریچاردسون[32]، 2011). شاید این نقش در زمان همه‌گیری کووید 19 دوچندان شده است. کتابخانه‌های دانشگاهی از طریق این ابزارها استادان و دانشجویان را در فعالیت‌هایشان درگیر و بازخورد آنان را برای توسعه در خدمات کتابخانه تقاضا می‌کنند؛ بنابراین می‌توان گفت رسانه‌های اجتماعی ابزارهای ارتباطی مهمی در زمان بحران و شیوع همه‌گیری کووید 19 هستند. کتابخانه‌ها می‌توانند با افزایش تعاملات مستقیم و دو نفره، شخصی‌سازی و سفارشی خدمات خود وفاداری مشتریان خود را افزایش دهند. کتابداران می‌توانند از انواع رسانه‌های اجتماعی بیان‌شده برای اطلاع‌رسانی و اشاعه اطلاعات، آموزش سواد اطلاعاتی و برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی به‌صورت وبینار در ارتباط با ابزارها و مهارت‌های پژوهشگری، انجام مصاحبه مرجع، اشاعه گزینشی اطلاعات و ارتباط با کاربران خود استفاده کنند.
- رمزینه پاسخ سریع یا کیو آر[33]
رمزینه پاسخ سریع یک رمزینه ماتریسی یا بارکد دوبعدی است که می‌توان آن را با پویشگرهای کیوآر، تلفن همراه دوربین‌دار و تلفن هوشمند بازخوانی کرد. این کیوآر دربردارنده چیدمانی از نقطه‌های مربع شکل سیاه‌رنگ (بانام ماژول) بر روی زمینه سفید است. داده نهفته می‌تواند نوشته، نشانی وب، پیامک، شماره تلفن، اطلاعات کارت ویزیت، اطلاعات کنفرانس یا داده دیگری باشد (دانشنامه آزاد ویکی پدیا، 2020).
کدهای کیوآر به‌عنوان برچسب‌گذاری موبایل نیز شناخته می‌شوند (ورما و ورما، 2014). کتابداران می‌توانند از این کدها برای هدایت کاربران به وبگاه‌های رویدادها و کنفرانس‌های علمی، مجموعه منابع در موضوع خاص، یا برای تبلیغ رویدادهای کتابخانه استفاده کنند.
- خدمات مرجع مجازی
خدمات مرجع مجازی به شکل تعامل کتابدار و کاربر، از طریق ابزاری رایانه محور یاد می‌شود. در بهره‌گیری از این نوع خدمت می‌توان رسانه‌های مختلفی همچون پست الکترونیکی، شبکه‌های پیام‌رسان از قبیل تلگرام و واتس آپ در تلفن همراه، سایت‌های شبکه اجتماعی مانند اینستاگرام و نرم‌افزارهای خدمات مرجع را به خدمت گرفت. از این خدمت برای مصاحبه مرجع و ارتباط با کاربران برای رفع نیاز اطلاعاتی و پژوهشی‌شان، مشاوره اطلاعاتی، کمک به آن‌ها در انجام پژوهش و هدایت آنان به منابع و مجراهای ارتباطی و اطلاعاتی، راهنمایی برای جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی و نرم‌افزار کتابخانه استفاده کرد. از مزایای دیگر این خدمت، دسترسی و امکان ارتباط 24 ساعته کاربران با کتابداران است.
با استفاده از فناوری‌های خدمات مرجع، می‌توان پاسخ کوتاه به سؤالات مشتری مانند ساعات کار، شماره تماس، نحوه ارائه خدمات در هنگام تعطیلی کتابخانه‌ها ارائه داد. همچنین کتابداران می‌توانند امکان تماس ویدیویی زنده برای مصاحبه مرجع را از طریق اسکایپ، ایمو یا واتس آپ[34] با کاربران انجام دهند و با آن‌ها گفتگو کنند. در کل نظام‌های آنلاین به کتابداران مرجع اجازه می‌دهند تا با مراجعه‌کنندگان ارتباط نزدیک برقرار کنند و از طریق ارائه خدمات مرجع 24 ساعته کارایی کتابخانه را بهبود بخشند (بارنهارت و پیرس[35]، 2011).
- برنامه ویدیو در زمان درخواست[36]
ویدئو در زمان درخواست به زبان ساده یک سیستم توزیع رسانه‌ی ویدیویی است که امکان دسترسی به محتوای ویدیویی را در روندی خلاف تلویزیون‌های سنتی به کاربر ارائه می‌کند. در ویدئو در زمان درخواست، نیازی به تجهیزات تلویزیونی سنتی نیست و کاربر هم به زمان‌بندی شبکه پخش‌کننده‌ی محتوا محدود نخواهد بود. نام‌گذاری «ویدئو در زمان درخواست» نیز از همین تعریف اولیه برمی‌آید. به‌بیان‌دیگر، کاربر ویدئو در زمان درخواست هر زمان که بخواهد به‌واسطه تمام دستگاه‌های هوشمند خود تلویزیون، گوشی، لپ‌تاپ و تبلت به هر محتوای ویدیویی موجود در کتابخانه دسترسی خواهد داشت. برای نمونه نماوا، فیلیمو و یوتیوپ از زیرساخت برنامه ویدیو در زمان درخواست استفاده می‌کنند.
ویدیو درخواستی به چند دلیل یک راهبرد عالی است. اول‌ازهمه اینکه دسترسی سریع و مداوم به محتوا برای کاربرانی که در هرزمانی انتظار آن رادارند امکان‌پذیر است. دوم اینکه محتوای این فناوری یک‌راه دیگر برای ارتباط با مخاطبان هدف موردنظر شما فراهم می‌کند. با توجه به شیوع ویروس کرونا و به دلیل آنکه دانشگاه‌ها دانشجویانی از سراسر کشور دارند و همه آن‌ها دسترسی یکسانی به اینترنت و منابع و آموزش‌های کلاسی ندارند، ایجاد مخزنی قوی از ویدئوهای کلاس‌ها و دوره‌های دانشگاه برای تأمین نیازهای اطلاعاتی و ایجاد مرجعی برای دسترسی به این نوع اطلاعات در کتابخانه‌های دانشگاهی می‌تواند کارآمد و مفید باشد. برای ایجاد چنین مخزنی هم می‌توان از بستر نرم‌افزار کتابخانه دیجیتال کتابخانه استفاده کرد هم از فناوری برنامه ویدیو در زمان درخواست.
7 وبگاه‌های کتابخانه
از وبگاه‌های کتابخانه می‌توان به‌طور مؤثر برای اهداف بازاریابی اطلاعات و به اشتراک گذاشتن اطلاعات، اخبار، پیوندها، به‌روزرسانی‌ها استفاده کرد. کتابخانه‌ها می‌توانند از وبگاه‌های خود برای آموزش سواد اطلاعاتی و پژوهشی و اشاعه اطلاعات روزآمد و اطلاع‌رسانی پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های بهداشتی در ارتباط با کووید 19 بهره بگیرند. همچنین کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند در وبگاه خود صفحه‌ای را به‌عنوان رصدگر کووید 19 برای اطلاع‌رسانی آخرین اطلاعات معتبر و مستدل راجع به این موضوع برای آگاهی بخشی مردم ایجاد و طراحی کنند. پژوهش‌ها نشان داده است که مردم به اطلاعاتی که از سوی دانشگاه‌ها منتشر می‌شود، اطمینان دارند.
- فهرست‌های پستی
این ابزار متداول‌ترین روش انتشار اطلاعات است. استفاده از پست الکترونیکی در خدمات کتابخانه از اهمیت بالایی برخوردار است و به گروه‌هایی تخصصی این امکان را می‌دهد تا به اطلاعات گزینشی و مرتبط با حوزه تخصصی خود دست یابند. کتابخانه‌ها می‌توانند از این خدمت پستی برای خدمات اشاعه گزینشی اطلاعات، مصاحبه مرجع، آموزش سواد اطلاعاتی و مهارت‌های پژوهشگری در کنار اطلاع‌رسانی اخبار و اطلاعیه‌ها به کاربران هدف استفاده کنند.
بایدهای کتابخانه‌های دانشگاهی در همه‌گیری کووید 19
اگرچه کتابخانه‌های دانشگاهی با شیوع همه‌گیری کووید 19 با تغییر شرایط دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آیا می‌توان شرایط پیش‌آمده را یک بحران نامید؟ و اگر چنین است، دقیقاً به چه معناست؟ بنا به تعریف دیکشنری انگلیسی آکسفورد، بحران دارای دو معنی اصلی است. از یک‌سو، بحران یک نقطه عطف است و به عبارتی مرحله حیاتی مهم و تعیین‌کننده برای پیشرفت در هر چیزی است. یا یک تغییر قریب‌الوقوع است؛ حالتی است که در آن تغییری مهم برای خوب‌تر یا بدتر شدن به وجود می‌آید. ازنظر حرفهمندان کتابخانه‌های دانشگاهی نوع دوم بحران، نگران‌کننده است، چون نشان می‌دهد جهان یا کتابخانه می‌تواند در جهتی ناآشنا حرکت کند؛ اما آنچه در اینجا مهم است این است که بحران باعث شود یک جریان به یک نقطه تعیین‌کننده و در یک‌روند افزایشی و پیشرفت حرکت کند. در طول زمان همواره کتابخانه‌های دانشگاهی تحت تأثیر انواع تغییرات و بحران‌ها از قبیل اقتصاد ضعیف و تأثیر منفی بر آموزش عالی؛ تغییر نیازهای کاربران؛ و رشد سریع فناوری مواجه بوده اند. روی‌هم‌رفته، این تغییرات خاطرنشان می‌کند که کتابخانه‌ها باید با ارائه خدمات جدید با امکانات مالی محدودتر از گذشته به این فضای پویا پاسخ دهند. بسیاری از حرفهمندان این حرفه معتقدند که نوآوری و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها باید در آینده نقش مهمی داشته باشد. جیمز نیل[37] (2009) بیان می‌کند نوآوری به آزمایش تورنسل برای موفقیت تبدیل خواهد شد. به عبارتی کارآمدی یک کتابخانه با نوآوری آن مشخص خواهد شد. برای اینکه نقش کتابخانه‌ها به‌عنوان تأمین‌کنندگان اصلی اطلاعات کاهش نیابد، آن‌ها به نوآوری نیاز خواهند داشت (شانفیلد و هاوس رایت[38]، 2008). از جملات بالا استنباط می‌شود، نقش کتابخانه‌های دانشگاهی در زمان بحران و شیوع همه‌گیری‌ها بازنگری در شیوه عمل در کارکردها و نوآوری در خدمات است. در زیر تعدادی از بایدهای کتابخانه‌های دانشگاهی در همه‌گیری کووید 19 بیان می‌شود:
- اطلاع‌رسانی نحوه ارائه خدمات و اشاعه حداکثری اطلاعات روزآمد درباره کووید 19
کتابخانه دانشگاهی به‌عنوان یک مرجع علمی می‌تواند با استفاده از مراجع علمی معتبر مانند سازمان بهداشت جهانی یا وزارت بهداشت آخرین اطلاعات درباره کووید 19، راه‌های پیشگیری و دستورالعمل‌های بهداشتی را در قالب اینفوگراف یا بروشور تهیه و از طریق مجراهای اطلاع‌رسانی که در بالا اشاره شد در اختیار کاربران خود و جامعه قرار دهند. به عبارتی کتابخانه باید به‌عنوان رصدگر اطلاعاتی در شرایط بحرانی عمل کند.
همچنین کتابخانه بایستی به‌طور مستمر خدماتی که کتابخانه ارائه می‌دهد از قبیل راهنمای دسترسی به منابع اطلاعاتی تحت اشتراک، راهنمای استفاده از منابع اطلاعاتی، اطلاع‌رسانی منابع رایگان، عدم محاسبه تأخیرها در ایام بسته بودن کتابخانه، روش تحویل کتاب‌ها، روش درخواست امانت کتاب، نحوه ارسال کتاب از طریق پست یا ارسال به محل کار یا منزل و نحوه تماس با کتابخانه را با استفاده از ابزارهای متنوع مانند وبگاه کتابخانه، رسانه‌های اجتماعی و آگهی‌ای متنی اطلاع‌رسانی کند یا به تلفن همراه یا نشانی الکترونیکی کاربران ارسال کند.
- دسترسی راه دور به خدمات و منابع اطلاعاتی جایگزین خدمات حضوری و در محل
فعالیت کتابخانه‌های دیجیتال و رشد میزان ثبت‌نام در این کتابخانه‌ها با شیوع پاندمی کرونا رشد چشمگیری در سراسر جهان داشته است. با اوج‌گیری کووید 19، تمام فعالیت‌های دانشگاه در محل متوقف شد و کتابخانه‌ها تدابیری برای ارائه خدمات از راه دور اندیشندند. دسترسی به منابع الکترونیکی شامل پایگاه‌های اطلاعاتی و مجلات الکترونیکی تحت اشتراک از طریق شبکه وی پی ان دانشگاه‌ها، خدمات ارائه منابع چاپی شامل امانت کتاب، بهینه‌سازی خدمات رقومی یکی از مهم‌ترین اقدامات کتابخانه‌ها است. همچنین در این زمان بسیاری از ناشران و دانشگاه‌ها انتشارات و دوره‌های درسی خود را رایگان کردند، یکپارچه‌سازی و سازمان‌دهی این منابع و اشاعه آن با استفاده از ابزارهای اطلاع‌رسانی کتابخانه یکی دیگر از اقدامات مهم کتابخانه‌هاست.
- خدمات پشتیبانی پژوهشی به‌صورت پیوسته
دانشجویان و پژوهشگرانی که در حال انجام پایان‌نامه و پژوهش‌های خود هستند با شیوع کووید 19 با مشکلاتی ازنظر دسترسی به منابع اطلاعاتی و راهنمایی‌های لازم مواجه شدند. ارائه مشاوره اطلاعاتی و خدمات پیشتبانی پژوهشی به‌صورت پیوسته و راه دور از مهم‌ترین اقدامات کتابخانه و وظیفه کتابداران است.
خدمات پژوهشی از قبیل خدمات جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر، خدمات تحویل مدرک و ارسال متن کامل منابع، خدمات مالکیت فکری و سرقت علمی، خدمات آموزش شیوه جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی، خدمات شیوه نگارش علمی و …است. همچنین ارسال و به اشتراک‌گذاری پاوپورینت ها و خلاصه های دروس، تدریس‌های ضبط‌شده کلاس‌ها از سوی کتابخانه کمک بسیار مؤثری به دانشجویان می‌کند.
- بهبود خدمات مرجع مجازی با دسترسی 24 ساعته و از طریق ابزارهای مختلف فناوری
در طول کووید 19، اگرچه خدمات در محل به حالت تعلیق درآمده است، کاربران با هیچ مسئله و مشکلی در استفاده از منابع و خدمات کتابخانه نباید مواجه شوند و همواره برای برآوردن نیاز اطلاعاتی خود بتواند با کتابداران در ارتباط باشند. کتابخانه‌ها باید با استفاده از تلفن، پست الکترونیکی، نرم‌افزارهای چت و گفتگوی مجازی و سایر ابزارهای اطلاع‌رسانی خدمات مرجع را بهبود دهند. تهیه پرسش‌های متداول کرونا ویروس که شامل آخرین پرسش‌ها و پاسخ‌ها درباره جلوگیری، تشخیص و فعالیت‌های مربوط به کووید 19 مفید است و بتواند به سؤالات اساتید و دانشجویان دارای اضطراب پاسخ دهد.
امبرتو، دانشجوی پزشکی سال پنجم دانشگاه بولونیا در جریان بحث درباره اینکه دانشجویان چه نوع پیام‌رسانی و ارتباطی را از دانشگاه‌ها می‌خواهند، می‌گوید دانشگاه‌های می‌توانند نقش مهمی را در این بحران ایفا کنند. به عقیده من دانشگاه‌ها باید راه‌های ارتباط با دانشجویان را باز نگهدارند و در این دوره دشوار به دانشجویانشان توصیه‌های مناسبی ارائه دهند و اطمینان خاطر ببخشند. ضمناً تصور می‌کنم آن‌ها موظف‌اند تا اطلاعات علمی مهم را با هیئت‌علمی و دانشجویان به اشتراک بگذارند تا آن‌ها نیز به‌نوبه خود به خانواده‌هایشان اطلاع‌رسانی کنند. راه‌حل واقعی این ویروس، تغییر رفتار است و دانشکده‌ها باید تا سرحد امکان به افراد آموزش دهند. دانشگاه‌ها باید خط کمک‌رسانی 24 ساعته ای را برای دانشجویان تأمین کنند.
- تقویت آموزش و خدمات آموزشی
کتابخانه در این ایام می‌تواند نقش مهمی به‌عنوان پشتیبان آموزشی برای تقویت آموزش و یادگیری ایفا کنند. با ارائه خدمات آموزشی در قالب برگزاری کارگاه‌های آموزشی در ارتباط بامهارت های پژوهشگری و سواد اطلاعاتی به‌صورت وبینارها و ارائه فیلم‌های آموزشی، تهیه ایفنوگراف ها و راهنماهای آموزشی به تقویت آموزش و گسترش خدمات کمک کنند.
- یکپارچه‌سازی منابع الکترونیکی رایگان در ایام همه‌گیری
برای پشتیبانی از یادگیری و تحقیقات کاربران در طی همه‌گیری، بسیاری از ارائه‌دهندگان پایگاه داده، ناشران و شرکت‌های اینترنتی منابع علمی خود را از قبیل منابع علمی چندرسانه‌ای، دوره‌های آموزشی آنلاین، کتاب‌ها و مجلات الکترونیکی و … برای مدت‌زمان محدودی به‌رایگان در اختیار پژوهشگران قراردادند. کتابخانه‌های دانشگاهی پس از آزمایش و تأیید دسترسی موفق، می‌توانند مجموعه‌ای از معرفی منابع رایگان را راه‌اندازی و در وبگاه کتابخانه و رسانه‌های اجتماعی برای آگاهی و استفاده مراجعان منتشر کنند.
- بهبود ارائه خدمات چاپی
برای جلوگیری از انتشار ویروس، کتابخانه‌ها روش‌های تحویل غیر تماسی را برای حفظ فاصله مشخص بین كتابداران و مراجعان در پیش گرفتند. به‌عنوان‌مثال، اگر یکی از مراجعان کتابخانه نیاز به گرفتن فوری کتاب‌های کاغذی داشته باشد، باید بستری فراهم شود که متقاضیان درخواست امانت خود را به‌صورت پیوسته ارسال کنند. پس‌ازاینکه كتابدار کتاب را از قفسه آورد به متقاضی جهت تحویل کتاب پیغام دهد. همچنین در صورت نداشتن مشکل حقوقی می‌توان کل کتاب را اسکن کرد و فایل را برای متقاضی ارسال کرد. البته برخی از کتاب‌های چاپی ازلحاظ حقوقی، نمی‌توان کل آن را اسکن کرد، در این موارد باید بخش امانت فعال باشد و بتواند خدمات سیار برای ارسال کتاب‌ها راه‌اندازی کند یا می‌تواند بنا به درخواست متقاضی صفحات موردنظر را اسکن و ارسال کند.
- فراهم کردن خدمات مدیریت ایمنی و پیشگیری در کتابخانه
هنگامی‌که پیشامد غیرمترقبه در ارتباط با بهداشت عمومی رخ می‌دهد، اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان و کارکنان دانشگاه نگران گسترش آن هستند و نیاز مبرم به کسب اطلاعات مرتبط در ارتباط با آن دارند. کتابخانه‌های دانشگاهی به دلیل برخورداری از مزیت منابع اطلاعاتی، باید خدمات اطلاعات اضطراری را به‌موقع ارائه دهند. کتابخانه‌ها از وبگاه‌ها و رسانه‌های اجتماعی می‌توانند برای ارائه خدمات اطلاعات اضطراری به مشتریان خود مانند اقدامات و فعالیت‌های کتابخانه در زمان بحران، آگاهی بخشی در ارتباط با پیشگیری از ویروس استفاده کنند.
آگاه کردن افراد جامعه در خصوص مراجعه به منابع معتبر و معرفی این منابع کار کتابخانه‌ها است. درواقع کتابداران باید به‌عنوان متخصصان موضوعی، اطلاعات درست را از نادرست تشخیص داده و کاربران را از مواجهه با بمباران اطلاعات نادرست واکسینه کنند. به افراد کمک کنند تا در یک محیط اطلاعاتی پر از اخبار جعلی اطلاعات صحیح را شناسایی کنند.
علاوه بر این، کتابخانه‌ها باید به جامعه مخاطب خود توصیه‌های از قبیل تشخیص و شناسایی اخبار درست و نادرست و جعلی درباره کووید 19، توصیه و پیشنهاد كتاب و فیلم برای غنی‌سازی زندگی معنوی و کاهش فشار روانی، سازمان‌دهی و راه‌اندازی فعالیت‌های کتاب‌خوانی برای علاقه‌مندان به كتاب و ارائه پرسش و پاسخ‌های آنلاین برای راحتی مراجعه‌کنندگان انجام دهند.
- تقویت مدیریت ایمنی در داخل کتابخانه
مدیریت دربسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی فقط رسیدگی به امور روزمره است و برای دوره خاص، بحرانی و فوریت‌های بهداشتی برنامه‌ریزی نشده است. در این زمان، تقویت مدیریت ایمنی در کتابخانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کتابخانه‌ها بلافاصله باید با مواجه با موارد اضطراری برنامه‌ریزی و اقدامات لازم را انجام دهند تا در اسرع وقت پاسخگویی نیازهای کاربرانشان باشند. مدیریت ایمنی در داخل کتابخانه باید از سه جنبه موردتوجه قرار گیرد: ابتدا باید به موارد بهداشتی در هر بخش از فضای کتابخانه موردتوجه قرار گیرد. دوم، كتابداران موظف‌اند از خود محافظت کنند. زمانی که کارمندان نگرانی و ترس از ناقل بودن به ویروس کرونا و آلوده شدن به این ویروس را در خود و یا دیگر همکاران که از نزدیک با آن‌ها همکاری دارند احساس می‌کنند، مدیریت کتابخانه موظف است آن‌ها را ترغیب کند که به پزشک مراجعه کنند. همچنین کتابخانه در ایام شیوع در خصوص برنامه‌های کار در خانه (دورکاری) انعطاف‌پذیری ویژه‌ای از خود نشان دهد. برای این کارگروه‌های کاری برای ارتباط با کاربران از طریق تلفن، پست الکترونیکی و رسانه‌های اجتماعی ایجاد و راه‌اندازی شود.
ساختار سازمانی کتابخانه دوباره تنظیم شود و کتابداران به چند گروه موازی باید تقسیم شوند: یک گروه خدمات مرجع آنلاین و پاسخگوی مراجعان درزمینهٔ پژوهش، یک گروه به خدمات منابع رقومی و خدمات تحویل مدرک بپردازند و یک گروه به خدمات بهداشتی و ایمنی رسیدگی کنند. همچنین برای جلوگیری از آسیب رسیدن به تأسیسات و تجهیزات ناشی از تعطیلی طولانی‌مدت، باید کارهای نگهداری منظم انجام شود و مقدمات بازگشایی و خدمات عادی فراهم باشد.
ممکن است در رسانه‌های اجتماعی کتابخانه، برخی ازنظرت منفی و توهین‌آمیز وجود داشته باشد و برخی از کاربران به علت عدم آگاهی از سختی ارائه خدمات در دوران کرونا زبان به شکایت بازکرده و انتظار از خدمات‌دهی همانند روزهای عادی را داشته باشند. در این زمینه به کارکنان کتابخانه تأکید شود که کاملاً مؤدب بوده و با صبر و بردباری کاربران را در این زمینه متقاعد سازند.
باوجوداینکه سالن‌های مطالعه تعطیل است، ولیکن باید توصیه شود، به جهت گردش جریان هوای تازه در ساختمان به‌منظور تهویه محیط داخلی و حفاظت از منابع و امکانات و تجهیزات به مدت چند ساعت در طول روز پنجره‌ها باز گذاشته شوند و کارکنان موظف باشند تا اطلاع ثانوی هرروز این کار را به‌طور مداوم انجام دهند و آخرین نکته اینکه بلافاصله پس از دریافت یا تحویل کتاب و منابع آن‌ها را در قفسه‌ها قرار ندهند، به این دلیل که کارکنان در رابطه با مسئله عمر و دوام و پایداری ویروس کرونا در سطوح نرم هیچگونه اطلاعی ندارند، بلکه برای مدتی در یک فضای قرنطینه قرار دهند و سپس اقدام به‌قرار دادن منابع در قفسه‌ها کنند.
حاصل کلام
باید بپذیریم زندگی در وضعیت بحرانی این روزها نیازمند یک سبک جدید زندگی یا به عبارتی یک زیست دووجهی است: یک زیست در دنیای واقعی و ارتباطات ناگزیر و اجتناب‌ناپذیری که نیازمند حضور فیزیکی افراد در اماکن و محیط‌های اداری و کاری در سطح اجتماع است و یک زیست بر بستر فضای مجازی و سایبری. تجربه چند ماه اخیر نشان می‌دهد که می‌توان با مدیریت درست بسیاری از فعالیت‌های زندگی اجتماعی مانند فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی، دورکاری در مشاغلی که امکان این رویه وجود دارد را در فضای مجازی انجام داد؛ بنابراین تمام مراکز و افراد می‌توانند با توجه به نیاز خود و در سطوح مختلف از این امکانات بهره‌مند شوند و به حفظ سلامت خود و جامعه کمک کنند (فرهیختگان، ۱۳۹۹). همانطورکه دانشمندان و حرفه مندان حوزه سلامت به دنبال کشف واکسن و راه‌های غلبه بر این ویروس افسارگسیخته هستند، نقش کتابخانه دانشگاهی در شرایط بحرانی و شیوع همه‌گیری‌ها در چارچوب خدمات پشتیبانی آموزشی و پژوهشی و اشاعه دهندگان اطلاعات در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بسیار حائز اهمیت است. کتابداران به دلیل دسترسی به اطلاعات و منابع معتبر به‌عنوان رابط و تسهیل گران در فرایند برنامه‌های آموزشی و پژوهشی دانشگاه نقش مهمی در اشاعه اطلاعات علمی دارند. این نقش در زمان بحران و شیوع همه‌گیری‌ها بسیار حیاتی‌تر می‌شود. به دلیل بسته شدن کتابخانه‌ها و عدم ارائه خدمات حضوری، بازبینی و بازنگری خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌ها، بهره‌گیری از تمامی امکانات، ظرفیت‌های رسانه‌های مجازی و مجراهای متنوع اطلاعاتی و پاسخ سریع در شرایط اضطراری و استفاده از آن‌ها در جهت آموزش و آگاهی بخشی به کاربران از سوی کتابخانه‌های دانشگاهی ضروری است.
به دلیل رسالت تاریخی حرفه رشته علم اطلاعات و دانش شناسی یعنی خدمت‌رسانی، کتابخانه‌های دانشگاهی بایستی احساس مسئولیت کنند و به‌جای اینکه نظاره‌گر باشند و خدمات خود را به همان خدمات عادی قبل از بحران محدود کنند، بایستی خود را در فعالیت‌ها و برنامه‌های دانشگاه درگیر کرده و تمهیدات لازم را بی اندیشند. کتابخانه‌های دانشگاهی و کتابداران در همه‌گیری کووید 19 باید به‌عنوان کاتالیزور و تسهیل‌کننده در جریان فرایند پژوهش و اشاعه اطلاعات معتبر و درست عمل کنند.
فهرست منابع
- علیپورحافظی، مهدی (1389)، “درک مفهوم کتابخانه دیجیتال به بیراهه رفته است “. لیزنا، 24 تیر 1389. بازیابی شده در 28 نوامبر 2020. https://www.lisna.ir/Talk/2315
- فرهیختگان، (۱۳۹۹). “ویروسی که می‌خواهد همه کتابخانه‌های دنیا را دیجیتال کند؛ بررسی روند دیجیتالی شدن کتابداری جهانی در دوران کرونا”. بازیابی شده در 28 نوامبر 2020. https://www.mashreghnews.ir/news/1073165
- کیو آر کد . دانشنامه آزاد ویکی پدیا. بازیابی شده در 28 نوامبر 2020، از https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%DB%8C%D9%88%D8%A2%D8%B1_%DA%A9%D8%AF
- Barnhart, F. D., & Pierce, J. E. (2011). “Becoming mobile: Reference in the ubiquitous library”. Journal of Library Administration, Vol.51, No.3, pp. 279-290.
- Chutia, U. P. (2015). “Academic libraries of 21st century: Challenges for librarian”. Knowledge Librarian (e-journal), 2, No.4. [Online]. Retrieved November 28, 2020, from http://www.klibjlis.com/2.4.15.pdf
- Featherstone, R., Lyon, B. and Ruffin, A. (2008), “Library roles in disaster response: an oral history project by the National Library of Medicine”, Journal of the Medical Library Association, Vol. 96, No. 4, pp. 343-350, doi: 3163/1536-5050.96.4.009.
- Fernandez, J. e. (2009). “A SWOT Analysis for Social Media in Libraries”. Library Staff Publications, Vol. 7. [Online]. Retrieved November 28, 2020, from http://digitalcommons.library.umaine.edu/lib_staffpub/7
- Guo, Y., Yang, Z. and Yang, Zh. (2020), “The provision of patron services in Chinese academic libraries responding to the COVID-19 pandemic”, Library Hi Tech, ahead-of-print No. ahead-of-print, doi: 10.1108/LHT-04-2020-0098
- Halder, S. N. (2009). “Multimodal roles of library and information science professionals in present era”. International Journal of Library and Information Science, Vol.1, No.6, pp. 092-099.
- Housewright, R., & Schonfeld, R. (2008). “Ithaka’s 2006 studies of key stakeholders in the digital transformation in higher education” (Ithaka Report, August 18, 2008). [Online]. Retrieved November 28, 2020, from http://www.ithaka.org/reports
- Ishtiaq, S., Sehar, N., and Shahid, A. (2020), “Information Dissemination during Covid-19 and Lockdown: The Role of University libraries of Sindh, Pakistan” .Library Philosophy and Practice (e-journal). 4280.
- Litzenberger, A. (2016). “Characteristics of the 21st-century library”. [Online]. Retrieved November 28, 2020, from EAB: https://www.eab.com/research-and-insights/facilities-forum/expertinsights/2016/characteristics-21st-century-library
- Mahmood, K. and Richardson J.J.V. (2011). “Adoption of Web 2.0 in US academic libraries: a survey of ARL library websites”. Program:electronic library and information systems, Vol.45, No.4, pp.365 – 375.
- Mbambo-Thata, B. (2020), “Responding to COVID-19 in an African university: the case the National University of Lesotho library”, Digital Library Perspectives, Vol. ahead-of-print No. ahead-of-print.
- McGuire, L. (2007), “Planning for a pandemic influenza outbreak: roles for librarian liaisons in emergency delivery of educational programs”, Medical Reference Services Quarterly, Vol. 26, No. 4, pp. 1-13, doi: 1300/J115v26n04_01.
- Milton, C. L. (2014). “Ethics and Social Media Nursing”. Science Quarterly, Vol.27, No.4, pp.283- 285.
- Neal, J. G. (2009). “What do users want? what do users need? W(h)ither the academic research library?” Journal of Library Administration, 49, pp.463-468.
- Ogunsola, L. A. (2011). “The next step in librarianship: Is the traditional library dead?” Library Philosophy and Practice (e-journal). [27 November 2020], Retrieved form: http://unllib.unl.edu/LPP/ogunsola2.htm
- Okike, B. I. (2020). “Information dissemination in an era of a pandemic (COVID-19): librarians’ role”, Library Hi Tech News, 37, No.9, doi 10.1108/LHTN-04-2020-0040
- Online Public Access Catalog Display Format (1996), Encyclopedia of Library and Information Science. Edited by Allen Kent and Harold Lancour. New York: Marcal Dekker, Vol.38, pp.325-331.
- Panahi, S.; Watson, J. and Partridge, H.. (2012). “Social Media and Tacit Knowledge Sharing:Developing a Conceptual Model”. World Academy of Science, Engineering and Technology 64. [Online]. Retrieved November 28, 2020, from http://eprints.qut.edu.au/50068/
- Ramos, M. M. (2007). “The Role of Librarians in the 21st Century”. Paper presented at the 35th ALAP Anniversary forum. [Online]. Retrieved November 28, 2020, from https://www.slideshare.net/plaistrlc/the-role-of-librarians-in-the-21st-century
- Saxena, A. and Yadav, R. (2013), “Impact of mobile technology on libraries: a descriptive study”, International Journal of Digital Library Services, Vol. 3 No. 4, pp. 1-58.
- Shonhe, L. (2017), “A literature review of information dissemination techniques in the 21st century era”, Library Philosophy and Practice(e-Journal), Vol. 1731, [Online]. Retrieved November 28, 2020, from https://digitalcommons.unl.edu/libphilprac/1731
- Shonhe, L. and Jain, P. (2017), “Information dissemination in the 21st century: the use of mobile technologies”, in Mnjama, N. and Jain, P. (Eds), Information and Knowledge for Competitiveness, Department of Library and Information Studies-University of Botswana, Gaborone, pp. 425-447.
- Verma, N.K. and Verma, M.K. (2014), “Application of mobile technology in the libraries”, in Singh, M., Singh, P.K. and Kumar, A. (Eds), Libraries: Towards Digital Paradigm, Bharati Publishers & Distributers, Uttar Pradesh, pp. 32-38.
- Wilson, V. (2010), “Public libraries can play an important role in the after-math of a natural disaster”, Evidence Based Library and Information Practice, Vol. 5 No. 3, pp. 59-61, doi: 18438/B8NK75.
- World Health Organization (WHO): Coronavirus disease (COVID-19) pandemic (2020). [Online]. Retrieved November 28, 2020, from https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019?adgroupsurvey={adgroupsurvey}&gclid=CjwKCAiA5IL-BRAzEiwA0lcWYgKWFRwODN6aP4Klszi6qPpH_bIFSkiiczf31qkD03vzApor1G6FmRoCGy0QAvD_BwE
- Yang, J.X. (2003), “Crisis management and service work in libraries from the SARS incident: the experience of Lingnan University Library”, Library and Information Service, No. 9, pp. 11-13, doi: 3969/j.issn.0252-3116.2003.09.002.
- Zach, L. (2011), “What do I do in an emergency? The role of public libraries in providing information during times of crisis”, Science and Technology Libraries, Vol. 30 No. 4, pp. 404-413, doi: 1080/0194262X.2011.626341.
- Zhang, J. (2016), “The disaster emergency information service of US National Medical Library and its enlightenment”, Library and Information Service, Vol. 60 No. 7, pp. 72-77, doi: 13266/j.issn.0252-3116.2016.07.011.
- Zheng, X.X. (2005), “On the function of public libraries in social emergencies”, Library and Information, No. 4, pp. 3-46, doi: 3969/j.issn.1003-6938.2005.04.014.
- Zhou, H.Y. (2003), “Talking about the necessity and measures of daily disinfection in academic libraries——thinking about prevention of SARS”, Library Tribune, No. 5, pp. 159-160, doi: 3969/j.issn.1002-1167.2003.05.060.
[1] -Worth Health Organization (WHO)
[2] – McGuire
[3] – Featherstone et al
[4] – Zach
[5] -Wilson
[6] – Yang
[7] -Zhang
[8] -Feng
[9] – Zheng
[10] -Zhou
[11] – Gio, Yang and Yang
[12] – OKike
[13] – Ishtiaq, Sehar, and Shahid
[14] – Mbambo-Thata
[15] -H1N1
[16] – Ogunsola
[17] – Halder
[18] – Ramos
[19] – Chutia
[20] – Information Commons
[21] – Learning Commons
[22] – Litzenberger
[23] – Online public access catalog (OPAC)
[24] – International Encyclopedia of Library and Information Science
[25] – Personal Space/My library
[26] – Saxena &Yadav
[27] – Verma
[28] – Shonhe and Jain
[29] -Fernandez
[30] – Panahi, Watson, Partrej
[31] – Milton
[32] – Mahmmod & Richardson
[33] -Quick Response Code(QR)
[34] – Skype, Imo, WhatsApp
[35] – Barnhart & Pierce
[36] – Video on demand (VOD)
[37] – James Neal
[38] – Housewright &Schonfeld
