کتاب‌شناخت استاد فقید محمد باقر بهبودی

کتاب‌شناخت استاد فقید محمد باقر بهبودی

چکیده

رشد و گسترش حدیث پژوهی در دوره معاصر، ظهور جریان های نو درشیعه، اهل سنت و خاورشناسان را به همراه داشته و در ذیل هریک از این جریان ها، دیدگاه های نقدی وانتقادی افراطی، ویا اعتدالی و تفریطی به وجود آمده است. بهبودی از جمله حدیث پژوهانی است که با دیدگاه انتقادی به حدیث نگریسته و بر اساس مبانی فقه الحدیثی خود ،جمع آوری احادیث صحیح ازکتب اربعه را سامان داده و تعلیقاتی بربحارالانوارنگاشته است. مبانی قرآن شناختی ایشان درمعانی القرآن وتدبری درقرآن قابل دسترسی است. برخی پژوهشگران با دیدگاه انتقادی به نقد و بررسی آثار ایشان پرداختند و عده دیگری از محققان با دیدگاه موافق به تبیین و توضیح مبانی ایشان اقدام کرده اند. این شناختنامه در شش قسمت الف.تالیف ب.تصحیح ، تحقیق وترجمه ج. پایان نامه د. مقاله ه. سایر منابع و. درباره استاد، تنظیم شده است.

 کلیدواژه‌ها: بهبودی، محمد باقر/ آثار وتألیفات/ تصحیح و تحقیق/ ترجمه ها/ مبانی فقه الحدیثی/ مبانی قرآن شناختی/ نقد و بررسی/ کتابشناسی/جریان های نوظهور/ حدیث پژوهی

 زندگینامه مختصر

تحصیلات مذهبی را خود را به صورت تمام وقت شروع کرد و از محضر اساتید آن دوره کسب فیض نمود. در قم از محضر اساتیدی همچون آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی بهره گرفت ودر نجف در محضر آیت الله العظمی خویی تلمذ نمود. پس از بازگشت به ایران وارد عرصه تصحیح کتب حدیثی و تحقیق متون شد.به مدت ده سال نیز در دانشگاه تربیت مدرس تدریس داشت.در دوره تحقیق و پژوهش خود به دلیل مبانی و دیدگاه های منتقدانه، جوی بر علیه ایشان ایجاد شد و به همین دلیل ناشران برای چاپ کتب استاد رغبت نشان نمی دادند. فعالیت پژوهشی ایشان با تصحیح وتحقیق کنز العرفان فاضل مقداد سیوری آغاز شد. ایشان را باید قهرمان تحقیق و تعلیق بر بحارالانوار بدانیم، دردوره ای که پنج نفراز محققان: محمدتقی مصباح یزدی، سید ابراهیم میانجی، علی اکبر غفاری، آیت الله ربانی شیرازی و محمدباقر بهبودی تصمیم به تحقیق بر بحارالانوار می گیرند واز مجموع ۱۱۰جلد حدود ۸۰ جلد با همت مرحوم بهبودی تصحیح و تحقیق گردید. در این تصحیح علاوه بر استخراج مصادر روایات بیش از آنچه دربحارالانوار آمده تعلیقات زیادی نیز آمده است که جنبه های نقد الحدیثی و فقه الحدیثی فراوانی دارد. استاد به دو دلیل: ۱.پدیده جعل با توجه به وجود غالیان و زندیقان. ۲.صدور احادیث تقیه ای. با رعایت احترام به تلاش قدمای از محدثان معتقد است در پالایش احادیث توفیق کاملی حاصل نشده و لذا تهذیب کتب اربعه را در دستور کار خود قرار داد.در موضوع انتشار صحیح الکافی برخی منتقدان دو نوع اشکال را مطرح کرده اند: ۱. اشکال محتوایی و معنایی. ۲. اشکال روشی و ساختاری در چاپ مستقل کتاب که در برخی از شماره های کیهان فرهنگی مصاحبه ایشان و برخی مصاحبه های منتقدان ایشان منتشر شده است و همچنین برای پاسخ علمی به منتقدان کتاب علل الحدیث را تدوین نمود.

مژگان سرشار در مقاله خود با عنوان دیدگاه های استاد محمد باقر بهبودی در گزینش احادیث صحیح (مجله علوم حدیث، ش ۵۰-۴۹) مبانی فقه الحدیثی بهبودی را به تفصیل بیان و با این مقاله راه فهم کتاب علل الحدیث را هموارتر نمود.

استاد فقید در گفت وگوبا(کیهان فرهنگی ، ۱۳۶۵) از اساتید خود اینچنین یاد می کند:” اساتید معروف من، در ادبیات استاد ادیب محمدتقی نیشابوری معروف به ادیب دوم بود. در قسمت سطح، مختصری از محضر حجت‌الاسلام سید احمد یزدی و بیشتر از محضر استاد حجت‌الاسلام حاج شیخ هاشم قزوینی بهره بردم. علاوه بر مقداری سطح در یک رشته از دروس تفسیری محضر حجت‌الاسلام دامغانی را هم درک کردم که روزهای تعطیل به آن می‌پرداختند. در سال ۱۳۳۳ شمسی به قم آمدم و بعد از آن که یک درس در محضر آیت‌اللّه بروجردی و یک درس در محضر آیت‌اللّه خمینی حاضر شدم، بدون توقف به نجف رفتم. در نجف یک درس در محضر آیت‌اللّه خویی و یک درس در محضر آیت‌اللّه حکیم انتخاب کردم و تا دو سال به تحصیل و بیشتر مطالعه و تحقیق شخصی ادامه دادم، و در سال ۱۳۳۵ ترک تحصیل نمودم و بالاخره از سال ۱۳۳۷ که به تهران منتقل شدم، به تصحیح و تحقیق کتاب‌های خطی و چاپی پرداختم”

جریان های حدیث پژوهی

محققان و اندیشمندان حوزه علوم قرآن و حدیث در یک نگاه کلی جریان های حدیث پژوهی را تقسیم بندی کرده واستاد بهبودی در جریان های حدیثی معاصر درگروه منتقدان حدیث قرارمی گیرد که با رویکرد رعایت احترام نسبت به جوامع حدیثی شیعه و مولفان و محدثان بزرگ ، وبراساس مبانی فقه الحدیثی ومبانی علمی خویش ،به جعل زدایی وضعف زادیی ازمجموعه احادیث شیعه پرداخته است.

معارف (۱۳۹۴،کلاس درس مقطع دکتری) در تبیین جریان های حدیثی شیعه دردوره معاصر ، آینده نگری در حوزه حدیث پژوهی را در ردیف نکات برجسته استادش بر شمرده ومی گوید: “ایشان ازسالها قبل پیش بینی ظهور جریان های حدیث پژوه را کرده بود که برخی از این جریان های حدیث پژوهی با نگاهی افراطی به منابع حدیث شیعه وارد می شوند و احادیث خرافی را استخراج و حکم به ابطال و ایجاد اشکال بر کل مذهب شیعه می دهند. برای چنین روزی، مجموعه احادیث صحیح را بر اساس مبانی فقه الحدیثی و درایـه الحدیثی خودش تهیه کرد که هیچ غلو،تعارض و تقیه ای در آنها نیست.”

نگاهی به تالیفات دربیان استاد

   محمدباقر بهبودی در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره ۳۱ ،مهر۱۳۶۵) با نگاهی کتابشناختی به معرفی برخی از آثار خود می پردازد :

“اولین کتابی که تألیف کردم، کتاب قاطع البرهان فی علم المیزان است که در سال ۱۳۲۸ شمسی به چاپ رسیده است. بعد از آن در سال ۱۳۲۹ کتابی در تجوید به نام اسلوب جدید در شناسایی تجوید به چاپ رساندم که مقدمه آن در تاریخ علم قرایت و تجوید بسیار جالب تهیه شده است. در سال ۱۳۳۳ کتاب میثم تمار، شرح حال‌صحابی معروف علی علیه السلام، و در سال ۱۳۳۴ کتاب آیین دوستی و مردمداری که ترجمه و اقتباسی بود از کتاب کیف تکسب الاصدقاء را چاپ کردم.

از سال ۱۳۳۷ که به تهران آمدم، تألیف جداگانه‌ای نداشته‌ام. از سال ۵۲ که مجددا به رشته تألیف بازگشتم، اولین کتاب را با نام معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک چاپ کردم. بعد از آن کتابی با نام یوسف صدیق عرضه کردم که تنها مایه و نکات و اشارات آن، قرآن مجید است و در آن از اساطیر مذهبی پرهیز شده است. در این جا اجازه می‌خواهم که توجه هنرمندان فیلم و تیاتر را به این کتاب تاریخی جلب کنم. بعد از آن کتابی کوچک به نام عمره قران و پس از آن کتابی به نام ارث که آیات ارث قرآن را مستقلا مورد بحث و تفسیر قرار داده نوشته‌ام. از دیگر آثار بنده کتابی است به نام ربا که همراه کتاب ارث تجلید شده است و نیز اثری دیگر به نام بعثت ـ عاشورا که تحلیل دقیقی از حدیث “حسین منی و انا من حسین” را ارایه می‌دهد. به اضافه بحثی در سوره کوثر با نام میلادیه انسیه حورا. بحث “حسین منی و انا من حسین” قبلا در یادنامه علامه امینی به چاپ رسیده بود.

کتابی، یا بهتر بگویم جزوه‌ای دیگر با نام اصول الدین علی ضوء نهج البلاغه هم نوشته‌ام که در سال ۱۳۵۹ به وسیله اولین کنگره نهج البلاغه چاپ و منتشر شد و سپس در سومین کنگره، ترجمه‌ای بر آن افزودم و مجموع متن و ترجمه به نام اصول دین در پرتو نهج البلاغه سال ۱۳۶۲ به وسیله وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسید. از سلسله درسهایی که در کتابخانه‌ها در مسجد جعفری (قیطریه) القا می‌شد دو قسمت آن از نوار پیاده شد و یکی با نام هفت آسمان و دیگری با نام جبر و اختیار در سال ۱۳۵۷ منتشر شده است. ضمنا دو جلد از مجلدات الغدیر که جلد هفتم و هشتم باشد به وسیله من ترجمه و تصحیح شده است. این دو جلد، ترجمه جلد چهارم اصل است که سیصد و پنجاه صفحه آن حاوی اشعار بزرگان مذهب است از قبیل غدیریه مهیار دیلمی و سید شریف رضی و برادرش سید مرتضی و جماعتی دیگر ــ‌ که نثر این جلد فقط پنجاه صفحه است”

   اساسا یکی از شرایط اصلی برای ورود نقدگونه به ترجمه ها و تفسیرهای رایج قرآن ونگاه منتقدانه به احادیث، – به نوعی پالایش روایات- داشتن مبانی قرآن شناختی ، فقه الحدیثی و درایه الحدیثی است. مبانی استاد بهبودی در دو کتاب معرفه الحدیث و علل الحدیث به تفصیل،و در برخی مقدمه های کتب ایشان، (ازجمله تدبری در قرآن و معانی القرآن) و در بسیاری از مقاله ها و نوشته هایی که به نوعی درپاسخ به منتقدان دیدگاه ، سبک و شیوه ایشان،نگارش شده ، ملاحظه می شود. هرچند برخی از پژوهشگران به تبیین و توضیح مبانی ایشان پرداخته اند و برخی حدیث پژوهان نیز با دیدگاه انتقادی ، مبانی و روش ایشان را نقد کرده اند اما همچنان جای آن دارد تا تحقیقات و پژوهش هایی در خصوص مبانی و دیدگاه های ایشان در دو حوزه اصلی “قرآن شناختی و حدیث پژوهی” توسط دانش آموختگان حوزه و دانشگاه انجام شود تا از قضاوت شتاب زده در ارزیابی مبانی و دیدگاه های استاد بهبودی – تاییدی یا انتقادی – پرهیزشود.

کتابشناخت آثار وتألیفات مرحوم محمد باقر بهبودی در شش قسمت تنظیم شده است: الف.تالیف ب.تصحیح ، تحقیق وترجمه ج. پایان نامه د. مقاله ه. سایرمنابع و.درباره استاد .

در ذیل هرعنوان اطلاعات کتابشناختی بر اساس موجودی کتابخانه ملی ایران و بانک اطلاعاتی خانه کتاب ایران آمده است. با توجه به امکان دسترسی به برخی از این آثار در کتابخانه عمومی کانون اسلامی انصار،تا آنجا که مقدورو درتوان نگارنده بود، برخی منابع دردسترس با تفصیل بیشتری معرفی شده اند. منابع و آثاردر ذیل قسمت های (الف – ه ) به ترتیب الفبای عنوان و در قسمت (و )به ترتیب الفبای مولف معرفی شده است.

الف) تالیفات

۱. آداب عمره قران شامل: عمره های رسول خدا و ایمه اطهاروبزرگان شیعه/ نوشته ی محمدباقر بهبودی. ۱۳۳۵ (۷۲ ص.: مصور.) عنوان دیگر:عمره قرآن.

۲. آشنایی با احکام اسلامی/ محمدباقر بهبودی تهران: مولف٬ ۱۳۷۹،۱۹۸ص

۳. اصول الدین علی ضوء نهج البلاغه/ تصنیف محمدباقرالبهبودی .- تهران :بنیاد نهج البلاغه ( ۴۰ ص) این کتاب بمناسبت کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.

۴. بحثی دقیق در متن قرآن: ارث ٬ احکام وصیت – طبقات وراث … ربا ٬ حیله

شرعی/ مولف محمدباقر بهبودی. تهران: معراجی ٬۱۳۵۵ (۴۷ ص) عنوان دیگر: احکام قرآن: ارث ٬ ربا.     درضمن مقالات تدبری در قرآن نیز منتشر شده است.

۵. بعثت – عاشورا/نوشته ی محمد باقربهبودی.. تهران: غدیر، ۱۳۵۴ (۵۹ ص).

در مجموعه مقالات یادنامه علامه امینی نیز چاپ شده است .

۶. تدبری در قرآن .- تهران:سنا ، ۱۳۷۸ ،چاپ اول

   این چاپ فاقد مقدمه و پیشگفتار است و جلد اول از سوره فاتحه تا پایان سوره اعراف( ۶۷۳ صفحه) و جلد دوم از سوره انفال تا پایان سوره ناس(۶۷۲ صفحه) همچنین فاقد هرگونه استناد به ماخذ و کتابشناسی است این کتاب تفسیر مختصر قرآنی است که در ذیل هر آیه برخی کلمات و واژه ها به لحاظ ادبی ، اعرابی بررسی و در مجموع آیه به صورت مختصر تفسیر شده است.

در ذیل برخی آیات این عبارت آمده است ” ترجمه آیات در معانی القرآن واضح است.”

این کتاب نیاز به ماخذ شناسی و فهرست های رایج در کتب دارد.

۷. تفسیرسوره اسراء/ ترجمه و تفسیرمحمد باقربهبودی. قم چاپخانه اسلامیه ، ۱۳۷۴ (۳۱ص)

به مناسبت یادبوداولین سالگرد حاج علیرضا جواهریان منتشر شده است.

۸. زبده الکافی: اختار من کتاب الکافی للشیخ ابی جعفر محمدبن یعقوب الکلینی الرازی/ محمدالباقر البهبودی . چاپ بیروت.

۹. سیره علوی.- تهران:مولف،۱۳۶۸. تهران : سنا ، ۱۳۸۸ ویرایش ۲ . این کتاب   توسط ناشران مختلف درسالهای متفاوت منتشر شده است.

   فصلی از تاریخ صدر اسلام است و بهبودی به عنوان پیشگفتار (۱۳۶۸، ص۴) به قلم خودش ، کتاب را چنین معرفی می کند:

“آنچه از نظر خوانندگان می گذرد، فصلی از تاریخ صدر اسلام است که با نام سیره علوی تقدیم می شود. در این کتاب، فقط آن رشته از زندگانی امیر المومنین ابو الحسن علی بن ابی طالب مورد بحث و پژوهش قرار گرفته است که برخوردهای اجتماعی- سیاسی آن حضرت را طی سالهای دهم و چهلم هجرت مجسم می کند. این مطالب چند سال پیش به صورت جزوه های درسی برای دانشجویان تربیت مدرس تهیه شد تا زمینه تحقیق و پژوهش را فراهم بیاورد. جزوه ها به وسیله علاقمندان دور و نزدیک به سرعت تکثیر شد و اینک –بعد از ویرایشی مختصر- با همت صندوق قرض الحسنه المهدی( تربت جام) به طبع و نشرآن مبادرت گردید، باشد که عموم مسلمین را مفید افتد.”  

نکته قابل توجه اینکه تاریخ پایان تالیف کتاب ۳۰ خرداد ۱۳۶۳ قید شده که به احتمال فراوان پس از ویرایش مختصر مولف بوده است. حدود سه سال و نیم بعد یعنی آذرماه ۱۳۶۶ پیشگفتار کتاب نوشته شده و دو سال بعد یعنی ۱۳۶۸ این کتاب که بنا بر نوشته مولف در سال ۱۳۶۶ قراربوده با همت صندوق قرض الحسنه المهدی( تربت جام) به طبع و نشرآن مبادرت گردد ،توسط مولف به چاپ رسیده است. احتمالا مولف برای چاپ این کتاب همانند برخی دیگرازآثارش مشکلاتی پیش رو داشته است.

فهرست عناوین مطالب اصلی که در طی ۲۱۴ صفحه در کتاب مطرح شده است :

در آغاز سال یازدهم/ ماجرای سقیفه و وقایع بعد ازآن / فدک/ شیوه امیرالمومنین علیه السلام درعهد ابوبکروعمر/ شورای شش نفره/ درعهد عثمان/ شورش بر عثمان/ خلافت امیرالمومنین علی (ع) / نغمه های مخالف و انگیزه های آن / پیکار جمل، صفین، نهروان/ تحکیم حکمین/ مکتب خوارج/ سقوط مصر/ غارت ها و دستبردهای معاویه/ شهادت و وصایای امیرمومنان(ع).

۱۰. صحیح التهذیب من سلسله صحاح الاحادیث عند الشیعه الامامیه اختاره من کتاب التهذیب للشیخ ابی جعفر محمدبن الحسن علی الطوسی/ محمدالباقرالبهبودی .- تهران: سنا ۱۳۸۲

۱۱. صحیح الفقیه .- تهران: سنا، ۱۳۸۴ چاپ اول.

با توضیح مولف در آغاز کتاب مشخص می شود این کتاب قبلا توسط موسسه وفاء با همکاری دارالعلوم دمشق به سال ۱۴۰۷ق. منتشر شده است و چون در نسخه ۱۴۰۷ق. برخی اغلاط وجود داشته در چاپ سنا ۱۳۸۴ تصحیح و تذهیب شده و مولف برای استناد به کتاب صحیح الفقیه همین صورت تصحیح شده با همین عنوان را جایز می داند و در صورت ضرورت، مراجعه به ترجمه فارسی آن با عنوان گزیده فقیه.

عنوان کامل: صحیح الفقیه للشیخ محمد الباقر البهبودی اختاره من کتاب الفقیه فقیه من لا یحضره الفقیه لابی جعفر محمد بن علی بن الحسین ابن بابویه القمی المتوفی ۳۸۱ ق.

در مقدمه کتاب صحت حدیث را بنابر مسلک قدمای اصحاب مشروط به دو شرط می داند:” الاول ان یکون سند الحدیث نقیا من الرواه المجروحین.والثانی، ان یکون لفظ الحدیث عاریا من التخلیط و الاضطراب، خالیا عن التقیه و المعاریض و قد کان سیره السلف الصالح علی العمل بالاحادیث المدونه، بعد احرازهم لهذه الشریطه.” و سپس با استناد به آیه “یا ایها الذین آمنوا ان جاءکم فاسق بنباء فتبینوا”….(حجرات۶) دو حکم شرعی را استخراج می کند” الاول: ان لا نقبل خبرالفاسق الذی وسم بالفسق و الثانی ان نتبین و نتفحص عن صدقه و کذبه” و براین اساس خبرفاسق را مردود می داند چه به عنوان خبر واحد باشد و چه در قالب خبر متواتر آمده باشد و معتقد است خبرمتواتر زمانی موجب علم و عمل خواهد بود که راویان آن از طعن و اتهام سالم و مبری باشند.

“فالخبر المتواترانما یوجب العلم، اذا کان رواته سالمین عن الطعن براء عن الاتهام، و اما اذا کان رواته فسقه فجره، فلا یوجب علما ولاعملافان اجتماع الفساق اولی بالحذر”(۱۳۸۳، أ- ج)

در این مقدمه ضمن معرفی مصادر الصحاح، روش و شیوه مولفین کتب اربعه را بیان کرده و با توجه به شیوه شیخ صدوق در نقل روایات مرسل فقیه من لا یحضره الفقیه، تاکید می کند که برای نقد این مراسیل به کتاب کافی و کتاب تهذیب مراجعه کرده و اگر عینا در آن دو کتاب یا در یکی از آن دو کتاب با سند صحیح روایت شده مولف نیز در صحیح الفقیه در زمره صحاح آورده ،والا از کتاب حذف کرده است. کتاب صحیح الفقیه مشتمل بر ۱۶۴۲ حدیث می باشد.

۱۲. صحیح الکافی: من سلسله صحاح الاحادیث عندالشیعه الامامیه اختاره من کتاب الکافی للشیخ ابی جعفر محمدبن یعقوب الکلینی الرازی/ للشیخ محمدالباقرالبهبودی .- الدار الاسلامیه، ۱۴۰۱ق. الطبعه الاولی.(سه جلد)     تهران: سنا، ۱۳۸۴.

   مولف در مقدمه ای نسبتا مفصل، پس از اشاره به حدیث ثقلین و اهمیت حدیث و جوامع حدیثی به شناخت و آگاهی زنادقه از اهمیت حدیث در مبانی دینی اشاره می کند که به همین دلیل و برای مقابله با دین در کسوت مشایخ و راویان به دسّ اکاذیب و ترهات در میان کتب حدیثی پرداختند تا حق و باطل را در هم آمیزند ” فجهزوا عملاءهم و ایادیهم فی زیّ المشایخ و الرواه یدسون الاکاذیب و الترهات فی خلال الصحایف و الاصول لیختلط الحق بالباطل و یتنفر بذلک طباع المتفکرین و انظار العالمین.” (۱۴۰۱ق، ج۱، ص ج)

   زندیقان و غالیان را به عنوان دو گروه اصلی که درتاریخ حدیث نقش داشته و برای اطفاء نور اسلام و افساد شریعت و ایجاد شک در دل ها تلاش کرده اند، نام می برد و به اهداف سیاسی و اعتقادی آن ها در اختلاق و جعل حدیث اشاره می کند.

ودرپایان مقدمه، انگیزه و شیوه خود را در تالیف کتاب چنین بیان می کند: ” سال ها خود را برای این ماموریت آماده کرده ام و تحقیقات گسترده و جامع در رجال و راویان ضعیف و احادیث موضوعه و اصول و مبانی مزورانه آنان انجام داده ام تا مبانی و شیوه ام در رد یا قبول حدیث هماره در مقابل من باشد و در پرتو نور آن اصول با بصیرت حرکت کنم. پس از تحقیق و تفحص فراوان برایم معلوم شد که: “الصحیح انما یکون من حیث السند و المتن معا: بان یکون سند الحدیث عاریا عن الرجال المتروکین و متن الحدیث خالیا عن الوهم و الاضطراب و التخلیط و ها انا الان اقدم الیکم صحیح الکافی سندا و متنا علی تلک الشریطه.”(همان، یج) .

۱۳. علل الحدیث/ محمدباقر بهبودی .- تهران: سنا، ٬۱۳۷۸ (۳۶۲ ص.)

   کتاب با قسمتی از اجازات مجلسی اول به نقل از فصل اجازات بحار ج ۱۱۰، ص۷۷ شروع می شود. این بخش ازاجازات تاکید بر رعایت تقوا در مقام نقل حدیث و صدور فتواست به دلیل سهل انگاری جماعتی از اصحاب در نقل حدیث، و توجه کردن به تصحیفات نسخه برداران حدیث، است. مجلسی اول ادامه می دهد: ” ما با یاری خداوند آنچه را دچار تصحیف و تحریف شده بود، تصحیح کردیم خصوصا در شرح کتاب من لا یحضره الفقیه و در شرح کتاب تهذیب الاحکام و برخی معاجم حدیثی دیگر… و اگر کسی به این شروح بنگرد و ضایعات حدیث را ملاحظه کند آگاه می شود که تا متون احادیث را بازبینی نکند اعتماد بر این کتاب ها روا نخواهد بود.” به نظرمی رسد استاد فقید با آوردن همین بخش ازاجازات مجلسی اول، دیدگاه کلی خود رابرمبنای بازبینی برای اعتماد بیشتر بیان کرده است. این کتاب درحقیقت پاسخی است به برخی از منتقدان مبانی فقه الحدیثی مولف.

   عنوان این کتاب بیانگر سبک، روش و مبانی فقه الحدیثی استاد بهبودی در شناخت عیوب پنهانی حدیث است. ایشان در طی ۲۸ بخش علت و عیب پنهان حدیث رابررسی و درذیل هریک از آن ها تعدادی از احادیث را بررسی کرده است . عناوین بخش های بیست وهشت گانه به شرح زیر است: حدیث معلل، معاریض، تصحیف وتحریف سند، اختلاف و اضطراب سند، تعلیق سند، تخریج حدیث مرسل، ارسال خفی، ارسال محتمل، انقطاع و اعضال سند، تخلیط سند، تخلیط متن و سند، تکرار بی جا، تحریف متن، سقط و اسقاط از متون، سقط در کتاب تهذیب، زیادات و الحاقات، حدیث مدرج، اختلال و اختلاف متن دراثر نقل به معنی، تلخیص متون، اصلاحات اقدمین، اصلاحات شیخ صدوق، با سفارش دیگران، با حضور دیگران، کتاب مشترک جمیل ابن دراج و محمدبن حمران، اضمار حدیث، اسامی مشترک، مکاتیب و توقیعات.

۱۴. گزیده تهذیب/.- تهران: کویر،۱۳۷۰، چاپ اول. ترجمه و تحقیق محمد باقربهبودی

مشتمل بر دو مقدمه: مقدمه اول به عربی به تاریخ صفر ۱۴۰۱ق و مقدمه فارسی به تاریخ رجب ۱۴۱۱ق. هر دو مقدمه به قلم محمد باقربهبودی. مطالب هر دو مقدمه در موضوع بیان انگیزه شیخ طوسی در تدوین تهذیب الاحکام، بر اساس آنچه که شیخ در مقدمه تهذیب آورده است، می باشد.

بر اساس این مقدمه ( ۱۳۷۰، ج۱، ص۱۸-۱۴) تهذیب شیخ در حقیقت شرح المقنعه شیخ مفید می باشد که با سفارش دوستش- که شیخ از او با عنوان صدیقه الفاضل یاد می کند- با اهداف و انگیزه زیر تدوین شده است:

– حفظ ترتیب رساله مقنعه – بیان مسایل فقهی مطابق با فتوای شیخ مفید – استناد و دلیل از قرآن مجید و یا حدیث متواتر و یا حدیث محفوف به قراین صحت ویا اجماع مسلمین – شاهد و مدرک از جوامع حدیثی برای احادیث مشهور مذهبی – روایات و احادیث مخالف با آن فتوی را از سایر جوامع حدیثی آورده با تأویل و توجیه آنها تضاد و اختلاف را برطرف سازد و اگر تأویل و توجیه آن ممکن نباشد توضیح داده شود که این دسته احادیث مخالف، سندی ضعیف و بی اعتبار دارند و اگر ایرادی بر سند وارد نباشد، روشن کند این رشته احادیث مخالف از عهد امامان معرض عنه اصحاب ما شیعیان بوده اند و به این جهت از حجیت و اعتبار علمی ساقط شده اند.    

   بهبودی (۱۳۷۰، ج۱، ص۱۶) معتقد است شیخ تنها در اوایل شرح خود از این سیره و سنت پیروی می کند و سخن از قرآن و اجماع و حدیث متواتر به میان می آورد و چون اختلاف در فتوا را هماره در اختلاف حدیث می بیند فقط به توجیه و تأویل حدیث می پردازد تا تناقض و اختلاف را برطرف سازد و سند حدیث را گرچه ضعیف باشد مورد خدشه و تردید قرار ندهد و لذا می بینیم که تنها در حدود بیست مورد به جرح و تعدیل روات می پردازد و در نتیجه پای علم رجال را به میان می کشد با آنکه چندین هزار حدیث ضعیف را در کتاب تهذیب خود درج کرده است.

بهبودی ( همان،ص۱۸) با این دیدگاه که شیخ طوسی به هیچ وجه صحت احادیث تهذیب را ضمانت نکرده است و نه تنها ازدرج احادیث ضعیف و تقیه آمیز پروا و پرهیزی نداشته است بلکه حتی المقدور و تا آنجا که دسترس داشته است احادیث ضعیف و احادیث تقیه آمیز را در ذیل مباحث گردآوری کرده است تا هرچه بهتر و بیشتر بتواند غایله اختلاف را حل کند و گویا به همین علت بوده است که می بینیم کتاب خود را تهذیب الاحکام می نامد نه آنکه تهذیب الاخبار بنامد.

مرحوم بهبودی براساس وعده و آرمانی که قبلا تعهد کرده، و بر طبق همان موازین علمی که احادیث کافی کلینی و احادیث کتاب الفقیه صدوق را پالایش داده، صحاح آن را با نام گزیده کافی و گزیده فقیه تقدیم جوامع علمی کرده است اینک صحاح کتاب تهذیب را که شامل احادیث استبصار هم خواهد بود با نام گزیده تهذیب تقدیم پژوهندگان می نماید. باشد که راه فقاهت هموارتر گردد و نیاز فقهی شیعیان از هر جهت مرتفع شود.

این کتاب مشتمل بر۵ جلد می باشد که درهمه صفحات آن، متن عربی در قسمت بالا و ترجمه در قسمت پایین صفحات آمده است.

۱۵. گزیده فقیه من لایحضره الفقیه/ تحقیق محمدباقربهبودی .- تهران: کویر٬ ۱۳۷۰ جلد دوم ٬   ( ر.ک صحیح الفقیه در همین فهرست.)

۱۶.گزیده کافی/ ترجمه و تحقیق محمدباقربهبودی.تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی،- ۱۳۶۳، ۱۳۶۸( مجموعه میراث ایران و اسلام) ۶ جلد (چاپ دوم : ۱۳۸۴)(دفتر نشر فرهنگی اسلامی، ۱۳۶۱)(ر.ک صحیح الکافی در همین فهرست.)                          

۱۷. معارف قرآنی.- تهران: نشر سرا،۱۳۸۰، ۵۱۹ ص. تهران: سنا، ۱۳۷۸( ۲ جلد)

چاپ های دوم تا پنجم کتاب به ترتیب در سالهای ۸۱ تا ۸۴ توسط نشرسرا منتشرشده است. نکات کتابشناختی و مأخذ شناسی فراوانی در مقدمه های کتب استاد فقید وجود دارد . پیشگفتاراین کتاب که مجموعه ای شامل ۱۶ مقاله ایشان است، مشتمل بر نکات کتابشناختی آثار خودش بالاخص در حوزه علوم قرآنی است.. این پیشگفتار که به قلم محمد باقر بهبودی در بهار ۱۳۸۰ رقم خورده است، فواید کتابشناختی و کتابشناسی قابل توجهی دارد وبه همین جهت عینا آورده می شود:

” سالها و سالها می گذرد که نویسنده این سطور در آیات قرآن به مطالعه و تدبر پرداخته و سالهای سال می گذرد که با شناخت کافی به نشر جزوه ها و مقالاتی چند موفق شده است. اولین اثر قرآنی جزوه نور و ظلمت بود که در سال ۱۳۴۱ منتشر شد. این اثر که می باید به صورت یک مجله نیمه رسمی ادامه می یافت و نیافت، شامل ۴۸ صفحه بود که ۱۶ صفحه اول آن درباره تعبیر خواب و ۱۶ صفحه دوم تا صفحه ۲۵ تفسیر سوره کوثر و ۱۶ صفحه سوم درباره ارث و وصیت بود. نشر دومین شماره و ادامه این مباحث به خاطر اشتغال به تصحیح کتاب بحار الانوار متوقف ماند.

بعد از پایان گرفتن طبع بحارالانوار، به سال ۱۳۵۱ کتابی در حدود ۳۰۰ صفحه به قطع جیبی منتشر شد که نام آن معجزه قرآن است و کتابی دیگر در همان سال به قطع جیبی و ۲۵۰ صفحه که نام آن یوسف صدیق است. چاپ دوم این دو اثر به وسیله کتابفروشی معراجی انجام گرفت و اینک درحیطه اختیار ایشان است که برای چاپ سوم تصمیم بگیرد.

در سال ۱۳۵۳ جزوه ای با قطع رقعی منتشر شد به نام احکام قرآن که شامل بحث وصیت و میراث است به ضمیمه بحث ربا و بعد از آن به سال ۱۳۵۷ جزوه های جبر و اختیار، رجعت و کتاب هفت آسمان منتشر شد و در سال ۱۳۷۰-۱۳۶۹ مقاله حجاب شرعی و پاسخی بر نقد آن و در همان سال ۱۳۶۹ کتاب معانی القرآن در ترجمه و تفسیر قرآن منتشر گشت و چون کتاب معانی القرآن مورد نقد ناقدان قرار گرفت، چند مقاله در پاسخ نقدها پرداخته شد که برخی به چاپ رسید و برخی به چاپ نرسید، لذا ناچار شدم که در کتابی مفصل مکتب و مسلک خود را روشن کنم و در این راستا بود که در سال ۱۳۷۸ کتاب تدبری در قرآن در دو جلد منتشر گشت و باز به خاطر اینکه در آن کتاب مکرر به سایر جزوه ها و مقاله ها ارجاع داده ام، خصوصا مقالاتی که به چاپ نرسیده بود لزوما اقدام به نشر این مجموعه نمودم تا در حد کفایت توضیحات لازم را در اختیار همگان نهاده باشم.”

در این کتاب ۱۶ مقاله با عناوین زیر آمده است،برخی ازاین مقاله ها قبلا درمجله های مختلف منتشرشده است:

۱. محکمات و متشابهات

۲. آغاز و انجام( رستاخیز)

۳. فجر کاذب- فجر صادق

۴. میلاد کوثر( علیها السلام)

۵. قرآن و حماسه خونین کربلا(چاپ اول: خرداد ۱۳۷۴، چشمه خورشید دفتر اول.)

۶. سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن (چاپ اول: مجله مترجم شماره ۱۰ ).

۷. دفاع از معانی القرآن (چاپ اول: مجله کیان شماره ۱۹).

۸. تحریف و مشکلات ادبی قرآن (چاپ اول: مجله بینات شماره ۳).

۹. هفت آسمان (درسال ۱۳۵۷ ش .مستقلا منتشر شده است).

۱۰. جبر و اختیار(در سال ۱۳۵۷ش. به ضمیمه دومقاله ردیف ۱۱و ۱۲ همین فهرست منتشر شده است ).

۱۱. بدا، سرنوشت (توضیح بالا).

۱۲. رجعت (توضیح بالا).

۱۳. ارث (درسال ۱۳۵۳ش. با عنوان احکام قرآن منتشر شده است ).

۱۴. ربا حیله شرعی (با همان احکام القرآن منتشر شده است).

۱۵. حجاب شرعی ( چاپ اول: مجله حوزه شماره ۴۲ ).

۱۶. پاسخی به نقد حجاب شرعی یا نقدی برنقد مقاله حجاب شرعی ( چاپ اول: مجله حوزه شماره ۵۵ ).

در مقاله های ۶ تا۸ به تبیین مبانی و سبک و شیوه خود در معانی القرآن پرداخته است: مقاله ۶ سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن را بررسی کرده و بیان می کند ” اگر ادبا ضابطه و قانون تصویب کرده اند صاحب معانی القرآن نیز برای خود ضابطه و قانون دارد، منتها آن ضابطه و قانون را از خود اقتباس کرده است . قرآن مجید زبان بیگانه را آزاد و بی هیچ قید و بندی ترجمه می کند و زبان عربی را مناسب با مقام و موقعیت حک و اصلاح می نماید. در واقع سخن واحد را – خواه ترجمه باشد و یا حکایت باشد- در سوره های مختلف با عبارات مختلف می آراید: تلخیص میکند، توضیح می دهد، آرایش و ویرایش می دهد و …. حتی بر ظرافت سخن دیگران می افزاید تا آن حد که سطح کلام آنان را تا سطح کلام خدا ارتقا دهد وبا لطافت و بلاغت قرآن همگون سازد.” ( ۱۳۸۰،۱۹۳ -۱۹۲)

مقاله ۷ (ص۲۵۷-۲۲۵) با عنوان دفاع از معانی القرآن ۲۴ مطلب را با عنوان ” می گویند….” آورده و سپس به دفاع از مطالب ومبانی خود در معانی القرآن پرداخته است. در مقاله ۸ نیز شرایط به کار بردن لاء صله و شناخت آن از لاء نافیه رامفصل توضیح داده و در پایان نتیجه می گیرد: ” بنابر این ترجمه و تفسیر درست همان است که بر اساس قواعد ادبی و رعایت لاء صله در کتاب معانی القرآن آمده است.”(ص۲۷۵)

۱۸. معانی القران: ترجمه و تفسیر قرآن/محمدباقر بهبودی .- تهران: نشر سرا ٬ ۱۳۷۹ (۶۱۵ ، هشت ص) .این کتاب در سالهای مختلف توسط ناشرین مختلف منتشر شده است. تهران: خانه آفتاب ، ۱۳۶۹ تهران: سنا ،۱۳۸۸

سرشار و صادقی (۱۳۸۹) در مقاله ای مشترک به صورت مفصل به تبیین سبک و شیوه بهبودی در کتاب معانی القرآن پرداخته اند، چکیده مقاله چنین است:”معانی القرآن نام اثر محمدباقر بهبودی در ترجمه تفسیری قرآن است. شناخت روش بهبودی در ترجمه، از رهگذر تامل در معانی القرآن و دیگر آثار او همچون تدبری در قرآن، معارف قرآنی، معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک و گزیده های کتب اربعه و پاورقی های بحارالانوار میسر است. بر این اساس، مهم ترین قواعد او در ترجمه قرآن عبارتند از: توجه به تاریخ نزول آیات، فضای نزول، خطاب های صدر آیات، تبعیت از روایات صحیح، مطروح کردن نوآوری های خارج از سنت، پیروی از آیات دیگر، استفاده از قراین خارجی، توجه به اختلاف قرایات و انتخاب قرایات مطابق با رسم الخط، وجه صحیح عربی و سیاق قرآن، توجه به معنای اصیل کلمات و در نظر گرفتن فنون و قواعد ادبیات عرب. بهبودی در بیان توضیح های اضافی در ترجمه، از کمانک (پرانتز) استفاده نمی کند و مدعی است همچون خود قرآن در ضوابط ترجمه، زبان آیات را به صورت آزاد، به فارسی برگردان می کند. بیان جمله های محذوف معطوف علیه یا مقدر که معادل «ام» است، در ترجمه وی نمود ویژه ای دارد. هم چنین این اثر مشتمل بر آرای تفسیری بهبودی است. در ترجمه و تفسیر او چندان اثری از تاویل های معنوی به چشم نمی خورد، بلکه با رویکرد مادی، در توصیف حوادث، تصویری طبیعی و سلسله وار ارایه می دهد”.

۱۹. معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک/نوشته محمدباقر بهبودی .- تهران :کمیته امام خمینی ٬مسجد امام حسن عسکری حشمتیه ٬(۲۰۳ ص.)

۲۰. معرفه الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعه الامامیه/ محمد الباقر البهبودی .تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲(هشت، ۲۷۸ ص.) چاپ دوم: ۱۳۸۹   چاپ دیگر: بیروت: دار الهادی ٬ ۱۴۲۷ق.=۱۳۸۵ (۴۰۰ ص.)

کتاب شامل دومقدمه مولف به تاریخ ۱۴۰۳ق و مقدمه چاپ دوم ۱۴۲۵ق. می باشد.

این کتاب درموضوع تاریخ حدیث است ،استادبهبودی سیر کلی ازآغازپیدایش حدیث، نشر و گسترش ان در دوره های مختلف را بررسی وبا تاکید بر تلاش های محدثان ،به دلیل وجود غالیان و زندیقان خاین ، ضرورت تمییزو تشخیص صحیح از سقیم را یادآور می شود. مولف صحت متن و سند حدیث را برای صحیح شمردن حدیث شرط می داند . قسمت های زیادی از کتاب به بحث های رجال شناسی اختصاص یافته است . ایشان۱۵۰ راوی را با استناد به منابع رجالی (رجال نجاشی ،الفهرست شیخ ، رجال کشی ، رجال برقی ، میزان الاعتدال ذهبی ، خلاصه الرجال ابن داود الحلی و…) بررسی و نظر خود را با عنوان اقول آورده است. این کتاب به مثابه مبانی علمی و فقه الحدیثی استاد بهبودی شمرده می شود.

۲۱. مفاهیم اخلاقی و عقیدتی قرآن/ محمد باقر بهبودی مترجم محمدصادق سجادی.- تهران: دفتر نشر فرهنگی اسلامی ۱۳۷۱، چاپ دوم(۳۴۹ص)

۲۲. نگاهی به تاریخ انبیاء در قرآن/ محمدباقربهبودی. تهران: سنا ٬۱۳۸۸ (۱۸۴ص)

۲۳. نور و ظلمت: معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک/ محمدباقربهبودی . تهران.موسسه مطبوعاتی معراجی ، ۱۳۵۳(۳۱۲ ص)

۲۴. یوسف صدیق : درسی نو ازداستان کهن/نویسنده محمدباقربهبودی .- تهران: رایزن ٬ ۱۳۸۷ (۱۵۷ ص.:مصور) 

ب) تصحیح ،تحقیق وترجمه

۱. آسمان وجهان: ترجمه کتاب السماء والعالم جلد چهاردهم بحارالانوار/ تالیف محمدباقرالمجلسی؛ ترجمه محمدباقر کمرهای.؛ تصحیح محمدباقر بهبودی . تهران : اسلامیه ، ۱۳۸۵ (۱۰ ج. در۵ مجلد).

۲. الارشاد : در شناسایی مقام چهارده معصوم علیهم السلام و زندگانی ایشان/ للشیخ المفید؛ ترجمه و شرح فارسی، محمدباقر ساعدی خراسانی؛ به تصحیح محمد باقر بهبودی.(۷۱۹ ص.)

۳. اصول دین در پرتو نهج البلاغه/ گردآوری وترجمه محمدباقر بهبودی.- تهران: بنیاد نهج البلاغه. وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل تبلیغات و. انتشارات: ۱۳۶۲ (۷۱ ص).

به مناسبت سومین کنگره هزاره نهج البلاغه. چاپ دوم ۱۳۶۷. شماره خطبه ها و کلماتی که در این مجموعه آمده است به ترتیب نهج البلاغه صبحی صالح است .

۴. الاصول من الکافی/ تالیف ابی جعفرمحمدبن یعقوب بن اسحق الکلینی الرازی؛ مع الشرح والترجمه بقلم محمدباقرالکمریی؛صححه و قابله علی عده نسخ خطیه ثمینه محمدباقر البهبودی، علی اکبرالغفاری. . تهران: اسلامیه، ۱۳۷۹ (۶جلد در ۵ مجلد .) چاپ مکرر،چاپ سیزدهم: ۱۳۹۲ عنوان روی جلد: ترجمه و شرح اصول کافی، با ترجمه و شرح فارسی.

۵. بحارالانوار / تالیف محمدباقر المجلسی؛مصحح محمدباقر بهبودی- تهران: وزاره الارشاد الاسلامی، ۱۳۶۰. تهران : کتابچی . جلد های مختلف درسال های متفاوت چاپ شده است. استاد تحقیق و تعلیق بر بحارالانواررا ازتوفیقات الهی می شمرد و در مصاحبه با کیهان فرهنگی سال ۱۳۶۵ می گوید :

“به موازات تفسیر المیزان به تصحیح «بحارالانوار» پرداختم و از جلد هفدهم تا آخرین مجلد ــ غیر از دو جلد ۷۷ و ۷۸ ــ همه مجلدات به تصحیح اینجانب و اشراف و نظارت من بر متن کتاب و احیانا حک و اصلاح تعلیقه دیگران پایان گرفت. در این زمینه توفیق من به شکر الهی از همه بیشتر بود، زیرا اخراج چهل و پنج جلد بحار از هر جهت در اختیار من قرار گرفت و مقابله، تحقیق، پاورقی، تخریج احادیث آن و مقابله با مآخذ، کاملا به دست من و زحمات شبانه روزی من انجام شد. در اثر همین توفیق الهی بود که بیش از سایر همکارانم به نسخه مولف دست یافتم و ۳۶ جلد از این چهل و پنج جلد را با نسخه مولف مقابله کردم. در جلد ۱۱۰ که آخرین جلد بحارالانوار است، سخنی کوتاه درباره این کتاب و شیوه مولف در جمع احادیث تحریر کرده‌ام که توجه علاقه‌مندان را به آن جلب می‌کنم.”

۶. تحفه قدسی در علایم ظهور مهدی موعود/ به قلم شیخ محمد رازی، به تصحیح محمد باقر بهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۰ ، ۱۳۷۶، ۱۳۸۸ ( یو، ۳۶۴ ص.(

این کتاب ترجمه کتاب الغیبه شیخ طوسی است که مشتمل بر پیشگفتارمترجم درانگیزه ترجمه کتاب و بیان شرح حال مختصر شیخ طوسی که این شرح حال، ترجمه ای است مختصرازرساله حیاه الطوسی شیخ آغابزرگ تهرانی به تاریخ تالیف رمضان ۱۳۸۵ ق. که در مقدمه تفسیر تبیان به چاپ رسیده است.

ترجمه متن کتاب الغیبه شیخ طوسی در ۳۶۴ صفحه به تاریخ ۱۳۹۰ق. به اتمام رسیده است.

درباره فعالیت و روش مصحح دراین کتاب توضیحی ارایه نشده است ولی به نظر می رسد مصحح نکات تصحیحی، تکمیلی مورد نظر خود را در پاورقی ها آورده است.

۷. ترجمه ارشاد القلوب دیلمی /مترجم: سید عبد الحسین رضایی، به تصحیح محمد باقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه ۱۳۶۲ چاپ دوم (افست) چاپ هفتم: ۱۳۸۸

سرگذشت مختصر مولف در مقدمه کتاب به قلم مصحح آمده است. بهبودی(۱۳۶۲،ج۱ ص۲) ازمولف با عنوان علامه خبیر، محدث بصیر، واعظ شهیر، زاهد و وارسته، ابو محمد حسن بن محمد ابی الحسن بن علی بن عبدالله بن الحسن، مشهور به واعظ دیلمی یاد می کند و وی را از بزرگان علم حدیث و فقه و از اعیان محدثین می شمرد که به اقتضای منبر وعظ و خطابه در تاریخ و سیر نیز دستی داشته است.

بهبودی ضمن یادکردعلامه دیلمی در منابع رجالی و شرح حال ها، تمجید علامه مجلسی از ایشان و کتاب او را ذکر می کند (۱۳۶۲، ج۱، ص۴)

۸. درهایی از دریا، یا، بهره هایی از قرآن: با استفاده و بهره گیری از ترجمه آیات

منتخب قرآن کریم سلطانی، ترجمه وتفسیر مهدی الهی قمشه ای، تصحیح کامل زیرنظر استاد محمدباقربهبودی/ گردآوری و نگارشگرعبدالله رزاقی سحاب ابهری. تهران: دانشپذیر، ۱۳۹۲ (۱۱۱ ص.)

۹. الروضه من الکافی، یا، گلستان آل محمد/ تالیف شیخ الکلینی الرازی؛ بقلم محمدباقر الکمریی؛صححه و قابله علی نسخ خطیه ثمینه محمدالباقرالبهبودی، علی اکبرالغفاری. تهران: اسلامیه، ۱۳۸۲-۱۳۸۱ ( ۲ جلد ) (جلد۱چاپ دوم: ۱۳۸۸ (

۱۰. زبده البیان فی احکام القرآن/ تالیف احمدبن محمد الشهیر بالمقدس الاردبیلی؛ حققه و علق علیه محمدباقرالبهبودی.-. تهران: مرتضوی، (۷۰۴،۳ ص. )درموضوع تفاسیر فقهی .

۱۱. الصراط المستقیم الی مستحقی القدیم/ تالیف العلامه المتکلم الشیخ زین الدین ابی محمد بن یونس العاملی النباطی البیاظی المتوفی ۸۷۷ق. صححه و حققه و علق علیه محمد باقر البهبودی،المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثارالجعفریه،الطبعه الاولی ۱۳۸۴ ق.= ۱۳۴۲ (۳جلد.) چاپ دیگر : مرتضوی ۱۳۸۳ .( ۳ جلد در یک مجلد)

سرگذشت نسبتا مفصل مولف به قلم سید شهاب الدین مرعشی نجفی(ره) با عنوان ریاض الاقاحی فی ترجمه العلامه البیاضی به عنوان مقدمه این کتاب ذکر شده است. کتاب در موضوع کلام و اعتقادات ،توحید، نبوت، امامت تدوین شده که درنوع خودش کم نظیراست۰. سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ص ۳و۴) دروصف کتاب می گوید:” و لعمری انه الکتاب العجیب فی موضوعه قال العلامه صاحب الروضات : لم اربعد کتاب الشافی سیدنا المرتضی علم الهدی مثله بل راجح علیه لوجوه شتی” این کتاب در پاره ای موارد بر کتاب الشافی سید مرتضی رجحان دارد.

همچنین (ص ۴)دروصف مصحح کتاب وتوصیف فعالیت وی در تصحیح و تحقیق می گوید:

” و قام العالم الفاضل الموفق لاحیاء الزبر الدینیه الآقا محمد باقرالبهبودی شکر الله مساعیه، ووفرمعالیه بتصحیحه و تنقیحه بالمراجعه الی النسخ العدیده وارجومن فضل ربی الرحیم ان یدیم توفیق الناشروالمصحح،وکل من له دخل فی هذا المشروع الجمیل، و ان یضاعف اجورهم و حسناتهم آمین آمین.”

این کتاب در ۱۷ باب و در سه جلد منتشر شده است.

۱۲. عیون اخبارالرضا / تالیف شیخ صدوق؛ مترجم عبدالحسین رضایی، محمدباقرساعدی؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی تهران: اسلامیه، ۱۳۷۷. ۲ جلد در یک مجلد ( ۷۳۶ ص) چاپ دوم . عنوان روی جلد: ترجمه فارسی عیون اخبار الرضا.

۱۳. الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب / تالیف عبدالحسین امینی نجفی؛ مترجم محمدباقر بهبودی.- تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، جلد هفتم، ۱۳۷۶. مترجم در جلدهای مختلف متفاوت است .جلد های ۷ و۸ ترجمه محمد باقربهبودی است. چاپ مکرر. با عنوان ” ترجمه الغدیر” نیز شناخته می شود.

۱۴. قرآن در اسلام/ سید محمد حسین طباطبایی، مصحح محمد باقر بهبودی.قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی،۱۳۷۸.(۱۷۶ص)   تهران:دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۳،۱۳۷۶،۱۳۷۹.     چاپ مکرر

۱۵. قرآن کریم/ ترجمه و تفسیر به قلم مهدی الهی قمشه ای؛ تصحیح کامل زیرنظرمحمدباقر بهبودی؛ خط از خالقی زنجانی. تهران: صالحی، ۱۳۶۳( ۹۵۱ ص.) چاپ مکرردرسال های مختلف توسط ناشران متفاوت.   منتخب این کتاب با عنوان درهایی از دریا، یا بهره هایی ازقرآن نیز منتشر شده است.

۱۶. قرآن مجید/محمد باقر بهبودی . تهران: اسماعیلیان، ۱۳۹۶ ق.= ۱۳۵۴         (۵۴۹ ، ۴ ص.)

۱۷. کتاب جنت و نار/ تالیف اسمعیل سبزواری؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۳

۱۸. کتاب ملایکه/ تالیف اسمعیل سبزواری؛به تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: اسلامیه، ۱۳۷۷

۱۹. کتاب ید و منبر حیوانات و طیور/تالیف اسماعیل سبزواری ؛ به تصحیح محمدباقربهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه ،۱۳۷۷.

۲۰. کلیات مفاتیح الجنان/ تالیف عباس قمی؛ ترجمه شیرازی؛ به تصحیح محمدباقربهبودی؛ خط از محمد خالقی زنجانی .- تهران: سکه، ۱۳۶۳. ط، ۱۳۲۷ ص.

چاپ چهاردهم: ۱۳۷۸ این کتاب با عنوان منتخب مفاتیح الجنان نیز چاپ شده است . هر دو عنوان کلیات و منتخب توسط تاشران مختلف و در سال های متفاوت مکرر چاپ شده است.

۲۱. کنزالعرفان فی فقه القرآن/جمال الدین المقدادبن عبدالله السیوری؛ علق علیه محمدباقرشریف زاده و اشرف علی تصحیحه و اخراج احادیثه محمدباقرالبهبودی.تهران: مرتضوی، ۱۳۷۳

(۲ جلد در یک مجلد.( چاپ پنجم. چاپ قبلی کتاب حاضر در سال ۱۳۴۳توسط همین ناشر در ۲ جلد مستقل منتشرشده است. چاپ ششم: ۱۳۸۷.(۸۱۲ص)

۲۲. المبسوط فی فقه الامامیه/ تالیف شیخ طوسی ،صححه وعلق علیه محمدتقی الکشفی.- تهران: المکتبه المرتضویه، ۱۳۶۳ (۸ج. ) تصحیح وتعلیق جلد ۳ توسط محمدالباقر البهبودی

۲۳. مجمع النورین مکفی بخرج الایام / تالیف اسمعیل سبزواری؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی . تهران: اسلامیه، ۱۳۵۲، ۱۳۷۷. (۴ ج. در دو مجلد) . چاپ سوم: ۱۳۸۸ (ج ۱.ملایکه.- ج. ۲.ابلیس.- ج. ۳.ید و منبر، حیوانات و طیور .- ج. ۴. جنت و نار.) هرجلد باعنوان مستقل خود کتاب ملایکه، کتاب ابلیس لعین ، کتاب ید و منبر، حیوانات و طیور، و کتاب جنت و نار نیزمشهور است.

۲۴. مناسک حج یا احکام حجه الاسلام :مجموعه واجبات و مستحبات حج و ادعیه وارده/ بقلم ابوالحسن شعرانی. با حواشی ۹ نفر از مراجع تقلید ،بقلم محمدباقر بهبودی تهران: اسلامیه، ۱۴۸ ص.

۲۵. ناسخ التواریخ/ تالیف عباسقلی سپهر؛ به تصحیح و حواشی محمدباقر بهبودی.- تهران ، اسلامیه . در تاریخ و سیره .

این کتاب در جلدهای مختلف و توسط ناشران متفاوت مکرر چاپ شده است. ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیهالسلام ،با عنوان “مشکوه الادب ناصری” نیز چاپ شده. ناسخ التواریخ حضرت زینب علیهاالسلام با عنوان “الطرازالمذهب فی احوال سیدتنا زینب علیهاالسلام”چاپ شده است.

۲۶. وقایع السنین و الاعوام: گزارشهای سالیانه ازابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵هجری/ تالیف عبدالحسین الحسینی؛به تصحیح محمدباقر بهبودی ، (۶۴۰ ص)

۲۷. هدایت الاخبار الی فهرس بحار الانوار/ مصحح محمد باقر بهبودی.- تهران: مکتب اسلامی ۱۳۶۹(۴۲۸ص)

ج) پایان نامه ها

۱. مشترکات شیعه و سنی پیرامون روح /نگارش یوسف محفوظی موسوی؛ به راهنمایی محمد باقر بهبودی؛ اساتید مشاور جعفر سامی الدبونی،اسعد شیخ الاسلامی. تهران :دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی ،۱۳۶۷

۲. ولایتعهدی امام رضا ( ع ) /نگارش ایراندخت فرخپورلنگرودی ؛ استاد راهنما هادی عالمزاده ؛ اساتید مشاور: محمدباقربهبودی، احمد احمدی، رضا شعبانی کارشناسی ارشد، رشته تاریخ . تهران : دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده علوم انسانی، ۱۳۶۶

با توجه به تدریس استاد در دوره ۱۰ ساله با دانشگاه تربیت مدرس ممکن است پایان نامه های دیگری نیز توسط ایشان راهنمایی یا مشاوره شده باشد برای اطمینان باید به دانشگاه مراجعه شود.

د)مقاله ها

تعداد ۱۶ مقاله ایشان در کتاب معارف قرآنی آمده است که در ذیل عنوان معارف قرآنی معرفی شد. برخی از مقاله های ایشان نیزدرقالب کتاب مستقل منتشرشده است وتعدادی دیگراز مقاله های ایشان بخش هایی از یک کتاب خاص می باشد.

۱. آخرین کلام در عرصه روایت و درایت حدیث/ محمد اسفندیاری و محمدباقر بهبودی (کیهان فرهنگی، بهمن۱۳۶۵، ش۳۵، ص۳۶-۲۹)

۲. آراء بدیع در تفسیر قرآن/ (مجله وکالت، تیر۱۳۸۵، ش۳۰-۲۹)

۳. بازنگری تاریخ انبیا در قرآن(۱)/ (پژوهشهای قرآنی ٬ ش ۱۱و۱۲ ،پاییز وزمستان ۱۳۷۶ ، ص ۲۸۴-۳۴۹)

۴. بازنگری تاریخ انبیا در قرآن(۲)/ ( پژوهشهای قرآنی ٬ ش ۱۳و۱۴بهار- تابستان ۱۳۷۷،ص ۲۱۰-۲۸۳)

۵. بررسی رجال حدیث: «حسن بن علی بن أبی حمزه بطاینی/ ( مجله فقه ، بهمن ۱۳۷۲ ، پیش شماره اول. ص ۲۹۷ – ۳۰۴)

۶. تحقیقی درباره مذهب وقف وبررسی تاریخ واقفیه / (مجله مدرس علوم انسانی، دوره اول، پاییز و زمستان ۱۳۷۰ و بهار ۱۳۷۱ – شماره ۵ و ۶ و ۷ ، ص ۴۹-۶۶)

۷. حسن بن محبوب کوفی/ (مجله فقه ،شماره ۱۱و ۱۲،بهاروتابستان ۱۳۷۶، ص ۴۱۰-۴۱۹)

۸. طلوع و غروب اصحاب اجماع/ ( مجله فقه شماره ۴و۵ ،تابستان وپاییز۱۳۷۴،ص ۳۹۷-۴۱۴)

۹. علم رجال و مسیله توثیق : نقش ابراهیم‌بن هاشم قمی در حدیث شیعی / کیهان فرهنگی ، بهمن ۱۳۷۰ ، شماره ۸۰، ص ۲۸-۳۰)

۱۰…. که تعزیر می کنند/ (کیهان فرهنگی، آبان ۱۳۶۷، ش۵۶، ص ۵۷-۵۶)

۱۱. مساله تحریف و مشکلات ادبی قرآن مجید/ ( بینات ٬ سال ٬۱ ش ٬۳ پاییز۱۳۷۳،ص ۷۷ – ۸۸)

۱۲. نقد و بررسی فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۲ خرداد و تیر،۱۳۷۳ ،ص ۱۶۵-۱۹۹)

۱۳. نقد و بررسی روایات تحریف ٬ در کتاب فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۵ آذر- دی ۱۳۷۳، ص ۱۳۷- ۱۷۰)

۱۴.نقد و بررسی روایات تحریف در کتاب فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۶ بهمن – اسفند ۱۳۷۳ ، ص ۱۴۵-۱۶۰)

۱۵ .نقدی بر شیوه تدوین حدیث/ (کیهان فرهنگی، تیر۱۳۶۷، ش۵۲، ص۱۱-۱۰)

۱۶. نگرشی به آغاز و انجام حدیث/ (کیهان فرهنگی، دی۱۳۶۶، ش۴۶، ص۱۵-۱۴)

ه) سایر منابع

۱.تفسیر پنج آیه اول سوره بقره/سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست (۵۵ دقیقه): مونو،ابتدای سخنرانی آیات مربوطه تلاوت شده است.

سخنرانی در سال ۱۳۵۶ ضبط شده است.

۲. شفاعت/سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست ( ۵۰ دقیقه ): مونو، یادداشت ابتدای سخنرانی ضبط نشده است.

تاریخ ضبط ۱۶/۰۸/۱۳۵۶

۳. غدیر /سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست (۳۰ دقیقه): مونو، یادداشت سخنرانی کامل ضبط نشده است.

سخنرانی در سال ۱۳۵۶ ضبط شده است.

و) درباره استاد

در این بخش کتب،مقاله ها ، مصاحبه ها ،وگقتگوهایی که به نوعی مرتبط با استاد و مبانی ایشان می باشد به صورت فهرست وارو به ترتیب مولف معرفی شده است .

۱. استاد ولی، حسین/ ترجمه اسف انگیز از قرآن کریم: نقدی بر ترجمه آقای محمدباقر بهبودی از قرآن( فصلنامه مترجم شماره ۱۰)

۲. ایازی ، محمدعلی/ گفتگوی سید مرتضی ابطحی با محمد علی ایازی در موضوع شخصیت ، دیدگاه فکری و تحقیقات بهبودی. این گفتگو در سایت دین پژوهی http://www.dinonline.com/doc/interview/fa/۴۶۹۲/ به تاریخ انتشار : یکشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۳ درج شده است.

۳. بهبودی ، محمد باقر /در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره ۳۱ ،مهر۱۳۶۵)

۴. ——————–/ در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، آذر و اسفند ۱۳۷۵، ش ۱۳۰ و ۱۳۱، ص۶-۴)

۵. بیات مختاری ،مهدی / دیدار فضل بن شاذان با امام رضا علیه السلام: “نقدی بر معرفه الحدیث”/. – مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی،.۱۳۹۰(۳۳۴ ص.)

۶. حب الله ، حیدر / نظریه السنّه فی الفکر الإمامی الشیعی .- موسسه الانتشار العربی،

طبعه الاولی ۲۰۰۶م. مطلبی درصفحات ۵۶۴-۵۶۶ در باره شخصیت ودیدگاه فقه الحدیثی استاد بهبودی آورده است که ترجمه و تلخیص آن در سایت دین پژوهی     http://www.dinonline.com/doc/article/fa/۴۶۹۷ به تاریخ انتشار : دوشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۹۳درج شده است.

۷. خرمشاهی، بهاء الدین/ نگاهی به ترجمه قرآن مجید به قلم محمدباقر بهبودی ( قرآن پژوهی۱ .- تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۹.چاپ چهارم.)

۸. سبحانی،جعفر- جاودان ، محمد علی – و شبیری زنجانی ، سید جواد / مصاحبه های مستقل در کیهان فرهنگی ،سال ۱۳۶۵)

۹. سرشار،مژگان / دیدگاه های استاد محمد باقر بهبودی درگزینش احادیث صحیح (مجله علوم حدیث ،پاییزوزمستان۱۳۸۷ ، شماره ۴۹و۵۰ ، ص ۳۰۰-۳۲۹ ) در این مقاله به بررسی دیدگاه‌های استاد بهبودی در شناخت حدیث، نقد و گزینش احادیث صحیح پرداخته شده است.

۱۰.—————- / محمدباقربهبودی ونقد وگزینش روایات (کتاب ماه دین ،ش ۳۹،اردیبهست ۱۳۸۸، ص ۴-۱۳)

۱۱. ——— وزهرا صادقی در مقاله مشترک خود با عنوان معرفی روش استاد محمد باقر بهبودی در ترجمه تفسیری معانی القرآن (نشریه تحقیقات علوم قرآن و حدیث دوره ۷ شماره ۱ پیاپی ۱۳،۱۳۸۹، ص ۲۱۰- ۱۸۳) به صورت مفصل به تبیین سبک و شیوه بهبودی در کتاب معانی القرآن پرداخته اند

۱۲. ————-/ مقایسه نظرات سیدمحمد طباطبایی و استادمحمد باقربهبودی درباره محکم و متشابه قرآن ( بینات ، ش ۶۶ ، تابستان ۱۳۸۹ ، ص ۷۹-۹۲)

۱۳. فقهی زاده، عبدالهادی/ گفتگو با استاد محمدباقر بهبودی( مجله حدیث اندیشه، بهار ۱۳۸۱، ش۱، ص ۸۴-۶۹)

۱۴. قربانی لاهیجی ، زین العابدین / علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث . موسسه انصاریان ، ۱۳۷۴ (۳۹۰ص) قم: موسسه امام عصر( عج) ، ۱۳۸۰ (۳۹۰ص ). و رشت : سلار ، ۱۳۹۳ (۴۴۸ ص).

۱۵. نادری ، مرتضی / واکاوی آراء استاد محمد باقربهبودی پیرامون موضوعات درحدیث شیعه (سفینه ، سال یازدهم، پاییز۱۳۹۳، ص ۱۲۶-۱۵۴)

مراسم اولین چهلم درگذشت استاد بهبودی در روز یکشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۳ از ساعت ۱۶ تا ۱۸ در سالن مجاور خانه اندیشمندان ،با حضور معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانواده، جمعی از شاگردان ، اساتید و دانشجویان علوم قرآنی و حدیث و تعدادی از دوستداران ایشان ، برگزار و هفت نفر از اساتید دانشگاه در باره مرحوم بهبودی سخنرانی کوتاه ارایه کردند .( گزارش مفصل این مراسم توسط نگارنده تهیه و در اسفند همان سال در سایت atf.ir منتشر شد )

– نشریه رایحه ( نشریه تخصصی خبرگزاری بین المللی قرآن – ایکنا – سال نهم شماره ۱۱۵ اسفند ۹۳) با عنوان ویژه نامه بزرگداشت استاد محمد باقر بهبودی منتشر شده است.

– ماهنامه مهرنامه ( سال ششم ، شماره ۴۰ ، فروردین ۱۳۹۴ ) یادنامه ای با عنوان “روشنفکردرون دینی استاد محمد باقربهبودی در سکوت در گذشت” را در ۲۰صفحه (۲۵۲-۲۷۲) منتشر کرده است.

چند نکته و پیشنهاد:

• آنچه که در این کتاب شناخت فراهم آمده بر اساس عناوین آثار ،شمارش شده است واگر براساس تعداد مجلدات شمارش شود، تعداد آثارو تالیفات ایشان بسیاربیشترمی باشد، به عنوان نمونه تصحیح و تحقیق بحارالانوار در این نوشتاریک عنوان محسوب شده درحالی که ۸۸ جلد کتاب بحارالانوار تصحیح وتحقیق شده است.

• راه اندازی سایت بهبودی پژوهی که با امکانات و قابلیت های مناسب تمام آثار و تالیفات استاد بهبودی و درباره ایشان ( اعم از تایید و یا نقد) را گردآوری و به صورت تمام متن دسترس پذیر نماید.

• دربرخی مصاحبه ها، ایشان به تصحیح و تحقیق برخی عناوین متون اشاره کرده است ولی در فهرست آثاروی یافت نشد . ممکن است به این معنی باشد که برخی ازتحقیقات ایشان به هر دلیل چاپ و منتشر نشده باشد. گردآوری ،تنقیح و انتشار این آثار، مفید خواهد بود.

• تشویق، حمایت و پشتیبانی در پژوهش ها وپایان نامه های ارشد و دکتری در موضوع مبانی فقه الحدیثی و مبانی قرآن شناختی و یا نقد و بررسی مبانی ایشان.

• جمع آوری و تدوین خاطرات دوستان و شاگردان ایشان علی الخصوص در بحث های مربوط به تحقیق و تصحیح و تالیف و چالش های مربوط به چاپ آثار.

فهرست منابع

بهبودی،محمد باقر (۱۳۷۸) / تدبری درقرآن .- تهران:سنا ، چاپ اول ، ۲جلد .

——————- (۱۳۶۸) / سیره علوی: فصلی از تاریخ اسلام.- تهران: مولف،

——————- (۱۳۵۷) / صحیح الکافی.- الدار الاسلامیه، ۱۴۰۱ق. الطبعه الاولی.

——————-( ۱۳۷۸) /علل الحدیث.- تهران: سنا،

——————-(۱۳۷۰) / گزیده تهذیب/ ترجمه و تحقیق محمد باقر بهبودی.- تهران: کویر ،چاپ اول.

——————(۱۳۶۵) / مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره ۳۱ ،مهر۱۳۶۵)

——————(۱۳۸۰) / معارف قرآنی.- تهران: نشر سرا، چاپ اول.

—————— (۱۳۸۵)/معرفه الحدیث .بیروت:دارالهادی،۱۴۲۷ق.

رازی، محمد (۱۳۵۰)/ تحفه قدسی درعلایم ظهورمهدی موعود: ترجمه کتاب الغیبه شیخ طوسی/ به قلم شیخ محمد رازی، به تصحیح محمد باقربهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه.

رضایی، سید عبدالحسین ( ۱۳۶۲)/ ترجمه ارشاد القلوب دیلمی، به تصحیح محمد باقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه، ، چاپ دوم، افست.

سرشار،مژگان وصادقی،زهرا ( ۱۳۸۹) / مقاله معرفی روش استاد محمد باقربهبودی درترجمه تفسیری معانی القرآن (نشریه تحقیقات علوم قرآن وحدیث دوره ۷ شماره ۱ پیاپی ۱۳،)

معارف ، مجید ( ۱۳۹۳) / جریان های حدیثی . تدریس در دانشگاه آزاد اسلامی تهران شمال.

خانه کتاب ایران، www.ketab.ir

دین پژوهی، http://www.dinonline.com

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، www.nlai.ir

محمدباقر بهبودی، www.mbehbodi.com

 حمید سلیم گندمی