کتابداران پول ساز
سالها پیش، مطلبی خواندم که مشخصات دقیقی از آن در خاطرم نمانده؛ اما، فحوای اصلی کلام آن چنین بود که در دنیای کنونی ما، نیازهای روزافزونی وجود دارد که وظیفه پاسخگویی به آنها بر عهده علوم گذاشته شده است. هر علمی یا باید به محصول ختم شود یا اینکه از علوم حمایتی به شمار آید که در نهایت به تولید یک محصول کمک می کنند. منظور از محصول هم چیزی است که به رفاه و سعادت زندگی بشر کمک برساند. حال ممکن است این محصول دستگاه یا ابزاری باشد که به چشم سر می توان دیدی یا اینکه نظریه، تحلیل یا هر حرکتی که باعث رفاه و آسایش بیشتر شود.
فناوری، محور اصلی زندگی بشر قرار گرفته و ابزاری است که به تمامی جنبه های زندگی انسان توجه دارد. یعنی خورد و خوراک، رفت و آمد، پوشش و البسه، تفریح و شادی، غم و اندوه و هر زاویه دیگری از زندگی بشر را در نظر بگیریم، به شکلی متاثر از فناوری است. اگر زندگی بشر را از این دریچه به حوض آبی تشبیه کنیم که آبی آرام دارد، هنگامی که سنگی در آن می اندازیم، دایره های مختلفی را ایجاد می کند. هر کدام از علوم به فراخور جنس و موضوع خود، در یکی از این حلقه ها جای می گیرند. در حلقه اول، علوم مهندسی جای دارند که نوک تیز پیکان تولید محصول هستند. در حلقه دوم، علوم پایه هستند که زمینه سازی مستقیم یا غیرمستقیم برای تولید را بر عهده دارند. در حلقه سوم، علوم طبیعی-تولیدی مانند کشاورزی هستند که خود تولید دارند و فناوری در تولید آنها می تواند موثر باشد. اما در حلقه های بعدی که نیازی به جزئی کردن آنها نیست، سایر علوم جای میگیرند. اینها علوم زمینه ساز یا حمایتی هستند که فاصله شان با تولید خیلی زیاد به نظر می رسد اما بدون آنها یک جای کار تولید و محصول می لنگد. در این حلقه ها، علوم انسانی و اجتماعی، پزشکی و … قرار می گیرند. این علوم نیازسنجی می کنند، فلسفه‌گری می کنند، اوقات فراغت می آفرینند، ارزیابی می کنند، تحلیل بازار می کنند، اطلاعات و دانش فراهم می کنند، نقد و رد می کنند تا علوم عملی و محصول‌محور بتوانند نیازهای بشر را به درستی شناخته و بر اساس آن چیزی را فراهم آورند که آسایش، شادی، رفاه و تعالی یا هر هدف دیگری که بشر دارد را مهیا سازند. لازم به توضیح مجدد است که وقتی از محصول صحبت می کنیم منظورمان فقط تجلیات فناورانه مثل دستگاه ها و ماشینها و … نیست. بلکه هر نظریه، فکر، بازی یا موضوع جدید می تواند در مفهوم کلی محصول از این منظر، جای بگیرد.
در این بین، علم اطلاعات و دانش شناسی هم در زمره علوم حلقه چهارم به شمار می آید که در زمینه سازی تولید محصولات و خدمت به رفاه و آرامش و آسایش بشر نقش خاص و مهم خود را دارد. اما این رشته هم مانند همه حوزه های علمی بشر، برای رشد و تعالی و خدمت رسانی بهتر، نیازمند ایجاد و توسعه مشاغل و محصولاتی است که در یک چرخه علم و فناوری در سطح جامعه به آنها دست می یابد. از یک سو به علوم دیگر کمک می کند که با دستیابی درست به علم و دانش، بتوانند تولیدات بهتر و با کیفیت تری داشته باشند و از سوی دیگر، برای پیشبرد اهداف خود، دست به دامن علوم پیشرو برای محصول و تولیداتی می شود که بتوانند امور کتابداری و اطلاع رسانی را بهبود ببخشند. در خود کتابداری هم مثل هر علم دیگر پیچیدگی هایی رخ داده که لازم است در درون خود به تولید محصول و کارآفرینی دست بزند تا بتواند حلقه عمل خود را گسترش داده و از سوی دیگر، برای مسائل بشر راهکارها و حمایتهایی را پدید بیاورد. بنابراین، لازم است ضمن توجه به حوزه های بیرونی و ارائه پشتیبانی های علمی، عملی و فرهنگی از کل فعالیتهای بشر، مسائل درون رشته ای را نیز در نظر داشته و در تعاملی دو سویه از تمامی توانی که دارد هم برای پاسخ به مسائل داخل رشته ای و هم برای کمک به پیشبرد اقدامات بشر در سطح جامعه تلاش نماید.
یک نکته مهم در باب کارآفرینی این جمله معروف است که گوینده اش را نمی شناسم اما حرف درستی زده است: “اگر در کویر آب بفروشی هنر نکرده ای، اگر بتوانی در کویر شن بفروشی، اون وقت هنرمندی”. واقعیت نهفته در این جمله، گویای این حقیقت عصر ما است که با ترفندهای تبلیغات و آموزه های پیچیده و علمی بازاریابی و بازارشناسی، حتی ممکن است در جایی چیزی را به شما بفروشند که شما اصلا تصور آن را هم نمی کرده اید. بنابراین، باید قبل از هر چیز برای مدتی همه چیز یک شغل جدید را زیر نظر گرفته و خوب از همه نظر آن را ارزیابی کرد و بعد اقدام به سرمایه گذاری و عملیات اجرایی نمود.
بر این اساس، برخی زمینه های فعالیت کارآفرینانه که کتابداران، به ویژه جوانان، می توانند آنها را آغاز کرده و خدماتی ارائه کنند در اینجا معرفی می شود. قطعا اینها در حد ایده های خام ولی برآمده از تجربه هستند که اگر مطالعه جدی روی آنها صورت گیرد، می توانند مشاغلی نو ایجاد نمایند و همه کتابداران از آنها منتفع شوند:
- بیمه کتابخانه: یکی از نمادهای دنیای مدرن، ظهور و گسترش شدید انواع بیمه های تخصصی است. کتابخانه ها واجد منابعی هستند که ارزشمندی بالایی دارند و معمولا شرکتهای بیمه ای شناخت و برآورد درستی در مورد قیمت گذاری بیمه آنها ندارند. کتابداران با شناخت مجموعه های کتابخانه ای و خدمات آن، می توانند خدمات درست بیمه ای به این همه کتابخانه در سطح کشور ارائه نمایند.
- تور گردشگری کتابخانه: گردشگری فرهنگی، ژانری مهم و در عین حال نسبتا جدید در خدمات گردشگری است. کتابخانه ها می توانند از جمله مقاصد مهم گردشگری در داخل کشور و خارج از آن باشند. مطمئنن اگر توری تخصصی باشد که کتابداران را به دیدار کتابخانه های بزرگی چون کتابخانه کنگره آمریکا، کتابخانه اسکندریه، کتابخانه ملی فرانسه یا کتابخانه آستان قدس رضوی، آیت‌الله مرعشی و … ببرد، حتما مشتریان فراوان خواهد داشت. خوب است کتابداران نیز از این صنعت بدون دود بی بهره نمانده و تورهای کتابخانه گردی دایر نمایند.
- حامل‌کتاب: یکی از مهمترین معضلات کتابخوانان و کتابداران و کتابفروشان، حمل و نقل کتاب است. هر کسی که چند کتاب را بخواهد حمل کند، همیشه نگران تا خوردن و خراب شدن کتابها خواهد بود. چرا که گذاشتن آنها در پلاستیک یا هر وسیله دیگری امکان صدمه زدن به آنها را دارد. اگر وسیله ای تخصصی باشد که به جای نایلون استفاده شود و لبه های کتاب بیرون باشد و صدمه نبیند، می تواند به تولید انبوه رسیده و مشکل کتابفروشی ها و کتابداران و … را حل کند. در سالهای پیش، یک نمونه از چنین وسیله ای را با پارچه و چرخ خیاطی در منزل درست کردم وچند بار آن را امتحان کردم. به چند شرکت از جمله پاپکو نشان دادم اما چندان استقبالی از آن نکردند. حالا شاید وقت آن باشد که چنین وسیله ای تولید شده و به عنوان یک اختراع کاربردی هم ثبت شود.
- کافه کتاب: با کوچک شدن خانه ها، آرامش نسبی جامعه و آشنایی زیاد جوانها با فرهنگ و عادات غربی، مجددا سنت کافه نشینی که مدتها بعد از انقلاب و به دلیل مشکلات کشور از یاد رفته بود رو به احیا است. کتابداران با شناخت کتاب و انواع منابع اطلاعاتی مناسب می توانند فضاهایی را مرتبط با رشته خود مثل کافه کتاب و … ایجاد کنند که بتوانند هم درآمدزایی کنند و هم خدمات اطلاعاتی دانشی ارائه نمایند. هر چند الان این شغل خیلی رایج شده اما کافه کتاب واقعی کم دیده می شود که محور فعالیتهای کافه با کتاب عجین شده باشد.
- کارخانه کتابخانه: تجهیرات زیادی برای کتابخانه ها تولید می شوند که در خیلی از مواقع در کارخانه های غیرتخصصی و آگاهی کمی در مورد خدمات و نیازهای کاربران کتابخانه تولید می شوند. وجود کارخانه یا کارگاه هایی که مخصوص کتابخانه ها بوده و تجهیزات مورد نیاز آنها را تولید کند، می تواند کمک موثری باشد. به ویژه در حال حاضر که با گران شدن قیمت دلار و تشدید تحریمها، مشکلات عدیده تجهیزات و وارد کردن آنها را حتی از چین شاهد بوده ایم. این همه کتابخانه مشتری های بالقوه خیلی خوبی هستند که همگی به طور دائم به تجهیزات نیاز دارند. به ویژه اینکه، تجهیزات هم به طور مداوم در حال اصطحلاک و خراب شدن هستند و نیاز به جایگزینی فراوان است.
- اطلاع‌سرا: افراد بسیاری هستند که سواد اطلاعاتی و رسانه ای لازم را ندارند. دانشجویانی که در دانشگاه های بی کیفیت درس می خوانند و کسی نیست که این توانایی ها را به آنها آموزش دهد، همچنین اساتید یا متخصصانی که از بس مشغله دارند، فرصت نمی کنند جستجوها و کارهای علمی خود را به نتیجه برسانند. بنابراین، حضور مکانهایی که امکان جستجو، بازیابی، مشاوره اطلاعاتی و پژوهشی و نگارشی و … را فراهم کنند، می توانند بسیار موثر و مفید واقع شوند.
- کلینیک اطلاع‌درمانی: رواج روزافزون اینترنت و شبکه های اجتماعی، استفاده بیش از حد از ابزارهایی نظیر موبایل، تبلت و لپ تاپ، باعث گسترش انواع بیماری های روحی-روانی، اعتیادهای مجازی، موفوبیا (بیماری ترس از همراه نداشتن تجهیزات ارتباطی نظیر موبایل)، که خود بسیاری بیماری های روان-تنی را باعث می شوند، زمینه مساعدی برای ایجاد کلینیکهای اطلاع درمانی شده است. کلینیکهای کتاب درمانی، وب درمانی، شبکه درمانی و … می توانند، انواع سندرمهای جدید و نوظهور را شناسایی کرده و با حضور کتابداران، روانشناسان، پزشکان و … به مطالعه و درمان آنها بپردازند.
- قرائتخانه‌داری: گسترش فراوان تحصیلات در کشور باعث شده است که دانشجویان و دانش آموزان زیادی نیازمند جا و مکان برای مطالعه باشند. چنان که در اغلب کتابخانه ها هم گلایه اصلی این است که بیشتر به عنوان قرائتخانه از آنجا استفاده می شود و همه دنبال سقفی و جای خنک یا گرمی برای نشستن و انجام کارهای مدرسه ای، کنکوری یا دانشگاهی خود هستند. معمولا کتابخانه ها هم فضای مناسب و کافی برای این منظور ندارند. حال اگر قرائتخانه های خصوصی رایج شود که افراد با پرداخت حق عضویت و اشتراک، بتوانند خدمات باکیفیتی دریافت کنند، قطعا مشتاقان استفاده از آن فراوان خواهند بود.
- کتابخانه سیار: کمبود وقت، از مهمترین مشکلات بشر امروزی است. ترافیک و دوری مسیرها در شهرهای بزرگ از یک سو و موضوع مهم و حل نشده، “اضطراب کتابخانه ای” باعث شده است که خیلی از افراد نتوانند به کتابخانه ها سر بزنند. تجربه رواج خدماتی مانند اسنپ، حمل غذا، حمل خریدهای فروشگاهی نشان داده است که آدمها معمولا از خدماتی که درب منزل به آنها ارائه شوند استقبال می کنند. اگر کسی کتابخانه سیاری راه اندازی کرده و کتابخانه را به خانه افراد برده و از آنها حق اشتراک طلب کند، تصور می کنم که با استقبال روبرو خواهد شد.
- خوابیده‌خوان: اغلب آدمها عادت دارند که دراز بکشند و کتاب یا جزوه خود را بالای سر گرفته و بخوانند. این کار به دلیل فشار به دستها دشوار است و از نظر نور و ارگونومی مطالعه هم مناسب نیست. اگر دستگاهی اختراع شود (قبلا یک طرح آن را درست کرده ام) و به تولید انبوه برسد که مانند چراغ مطالعه کنار تخت نصب شده و بتوان کتاب را در درون آن قرار داده و بدون نیاز به استفاده از دستها کتاب را جلوی صورت مطالعه کرد خیلی مفید است. این دستگاه می تواند برای بیماران هم مورد استفاده قرار گیرد. در نوع دیگری از آن می شود پایه ای نظیر چوب لباسی های ایستاده برای آن در نظر گرفت که در همه جای کاربردی و قابل استفاده باشد.
