امروزه با وجود آگاهی از ارزش و جایگاه واقعی مجلههای علمی به عنوان مهمترین مجرای انتقال یافته ها، عامل اساسی رشد و پیشرفت جوامع و به عنوان یکی از اصلیترین شاخصه های توسعه بشری، اما هنوز شاهد انتشار دیر هنگام این منابع در سایر رشتهها به طور عام و در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به طور خاص هستیم. دیرکرد در انتشار مجلههای علمی تاثیری منفی بر روند توسعه علمی پایدار دارد. کاهش استناد به مجله و پایین آمدن ضریب تاثیر آن،کهنه شدن اطلاعات و به دنبال آن کاهش علاقه پژوهشگران در استنادهی به مقالههای قدیمی‌تر برخی از مسایلی هستند که بر این روند تأثیرگذار است. این امر به ویژه در حوزه فناوری اطلاعات که سرعت تغییر و نوآوری زیاد است اهمیت بیشتری پیدا میکند. برای جلوگیری از این پیامدهای منفی، راهکارهای گوناگونی از سوی سازمان‌های مسیول اعمال شده است. برای نمونه کمیسیون بررسی مجلههای علمی کشور[۱]، دیرکرد در انتشار مجلهها را یکی از نقاط منفی برای ارزیابی و تجدید مجوز مجله در نظر گرفته است.
با این حال نتایج برخی از پژوهش‌ها از جمله کیا (۱۳۷۰)، محسنیان راد (۱۳۷۰)، مضطرزاده (۱۳۷۴)، فانی (۱۳۷۴)، ناصری و دیانی (۱۳۸۹)، فتاحی (۱۳۹۰) و خسروجردی و دیگران (۲۰۱۱) از حل نشدن این مشکل خبر میدهد. بر پایه این واقعیت، این نوشتار در نظر دارد ضمن اشاره به وضعیت انتشار مجله های علمی در ایران از چشم انداز دیرکرد، راهکارهای ممکن برای انتشار به موقع مجله ها را ارایه دهد. نیم نگاهی به وضعیت انتشار مجلهها علمی در کشور، نشان از وخیمتر بودن اوضاع نشر در حوزه های علوم انسانی نسبت به سایر حوزه ها[۱][۲] دارد. به طوری که از مجموع ۱۳۸ عنوان مجله علمی پژوهشی موجود در این حوزه، ۱۱۵ عنوان با دیرکرد منتشر میشود که از این میان، ۵۲ شماره با بیش از سه شماره در سال دیرکرد دارند ( ناصری و دیانی،۱۳۸۹).
نمودار۱. میزان تاخیر مجله های علمی در حوزه های شش گانه (ناصری و دیانی، ۱۳۸۹)
از نظر پژوهشگران نام برده، این معضل ریشه در ضعف های درونی و بیرونی بسیار دارد:
ضعف های درونی
۱. ضعف در توانایی علمینویسی[۱][۳]،
۲. ضعف مدیریتی،
۳. کمبود نیروی متخصص و هییت تحریریه،
۴.شمارگان پایین نشریه علمی،
۵. نبود تجربه کافی در انتشار مجله علمی،
۶. آشنا نبودن صاحبان امتیاز از چگونگی جریان انتشار نشریه،
۷.اتکا نداشتن مجلهها به سازمان‌ها و نهادهای دولتی (اتکا به خود)،
۸.کمبود مطالب علمی،
۹. تمام وقت نبودن هییت تحریریه،
۱۰. اشتغال زیاد مدیران مسیول،
۱۱. طولانی شدن فرایند داوری مقالهها برای چاپ و انتشار
ضعف های بیرونی
۱. ضعف نظام پژوهشی و انجمن‌های علمی،
۲. مشکلات مالی و حقوقی صاحبان امتیاز،
۳. استقبال نکردن جوامع علمی از نشریههای چاپی،
۴. انحراف از چارچوب‌های سیاسی، و …
نامور و آذرگون (۱۳۸۱) نیز عوامل دیگری همچون، عدم توجه پژوهشگران به اصول و شاخص‌هایی مثل اعتبار نشریه، حوزه موضوعی تحت پوشش نشریه، پذیرش احتمالی، زمان برگشت، انتشار قبلی نشریه مورد نظر، افزایش تعداد دستنوشتههایی که بتدریج رشد میکنند و فرایندهای دقیق داوری و ویراستاری را به این موارد افزودهاند. اما آنچه در این میان مهم است بهبود نیافتن وضعیت نشر مجلات با وجود شناسایی این ریشه ها است!
نگاهی به چرخه نشر مجلههای علمی در ایران (به نمودار ۱ بنگرید) از واقعیت دیگری پرده برمیدارد. بر پایه این چرخه، اصلی ترین عامل دیرکرد در انتشار مجلهها، طولانی شدن روند داوری مقالهها ذکر شده است. استدلال نیز این است پذیرش نهایی هر مقاله علمی مستلزم گذر از چندین مرحله، جرح و تعدیلهای بسیار و حمایت فکری گروه‌های گوناگونی است. بر این اساس، هر چه مقالهها به بازبینی[۱][۴] بیشتری نیاز داشته باشند، این فرایند طولانی تر خواهد بود. در این راستا، خسروجردی و دیگران (۲۰۱۱) متوسط زمان این فرایند (داوری مقالات) را در ایران بین ۱ تا ۳ سال برآورد کردهاند که بیشترین میانگین زمانی به مرحله ارسال و اصلاح توسط نویسنده برمیگردد که حدود ۸ ماه طول میکشد و کمترین میانگین زمانی مربوط به اصلاح و پذیرش مقالهها است که یک ماه زمان میبرد (نامور و کوشا،۱۳۹۱). بررسی نگارنده در این رابطه( فاصله زمانی بین دریافت تا پذیرش مقاله و فاصله زمانی بین پذیرش تا چاپ مقاله در سه فصلنامه علمی پژوهشی رشته در فاصله زمانی ۹۰ -۹۱ ) عکس این نتایج را نشان میدهد. برپایه این نتایج، بیشترین فاصله زمانی نه صرفا به فاصله بین دریافت تا پذیرش مقاله بلکه به فاصله زمانی بین پذیرش مقاله تا چاپ آن بر میگردد. به طوری که متوسط زمان بین دریافت و پذیرش مقاله در سه فصلنامه تحقیقات و اطلاع رسانی کتابخانه های عمومی، فصلنامه مطالعات کتابداری و علم اطلاعات و فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات طی دوره (۹۰ تا ۹۱) به ترتیب ۴ ، ۷ و ۱۰ ماه میباشد این درحالی است که متوسط فاصله زمانی بین پذیرش تا چاپ مقاله در هر یک از این سه مجله ها به ترتیب، ۱۰ ، ۲۰ و ۱۱ ماه میباشد. این یافته ها چنانچه برای کل مجلههای کشور عمومیت داشته باشد مسایل دیگری را در زمینه تاخیر نشر پیش میکشد که توجه بیشتر اهل فن را در این زمینه می طلبد.
نمودار ۲. فرایند بررسی مقالههای علمی برای انتشار (ناصری و دیانی، ۱۳۸۹)
با آگاهی از همه این واقعیتها، به راستی چه راهکارهایی برای کاهش دیرکرد مجلههای علمی در ایران وجود دارد؟ به منظور پاسخدهی به این پرسش دیدگاه اهل فن (صاحبنظران این حوزه) براساس بررسی متون مورد مطالعه قرار گرفت. نتیجه این بررسی ارایه راهکارهای ممکنی است که با پیروی ازآنها انتظار میرود بتوان تا حدودی زمینه های اصلی دیرکرد نشر را از میان برداشت.
۱. انتشار آنلاین مجلهها علمی:
نگاهی به شیوه انتشار مجلههای علمی در رشته نشان میدهد ۴ عنوان از ۱۳ عنوان مجلهها علمی نسخه الکترونیکی ندارند[۱][۵] و همچنان به شکل سنتی منتشر میشوند. پس چنانچه نشر الکترونیکی مجلهها میتواند فرایند دریافت مقالات، داوری، انجام اصلاحات و نهایتا انتشار آن را سرعت ببخشد انتظار میرود حداقل در این تعداد شاهد تاخیر نشر نباشیم. تجربه نشر الکترونیکی مجلات در کشورهای دیگر این مزیت را تایید میکند و این امر به سرعت دسترسی مخاطبان به مجله های علمی کمک میکند. اما در ایران با وجود استفاده از این راهکار برای نشر وضعیت متفاوت است و دیرکرد در انتشار را همچنان شاهد هستیم.
۲. استفاده از نظام داوری آنلاین:
از دیگر مواردی که به انتشار به موقع نشریات میتواند کمک کند الکترونیکی کردن فرایند داوری مقالهها است. این امر فرایند تعیین داوران، ارسال مقاله برای داوران، انجام داوری، اطلاع به نویسندگان، انجام اصلاحات، ویرایش و پذیرش مقالهها توسط نویسنده را کوتاه میکند و به نشر سریعتر اطلاعات میانجامد. از جمله این نظامها می توان به سامانه هایی چون یکتا وب و نیز رایا سمین اشاره کرد که فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات برای داوری آنلاین مقالات خود از آن بهره میگیرد. اما با این وجود نتایج حاکی از آن بود میانگین فاصله زمانی بین دریافت تا پذیرش مقاله در این مجله حدود ۱۰ماه می باشد که زمان بسیار زیادی است.
۳. استفاده از انتشار زودآیندها و پیش چاپها برای مقالهها:
نشر زودآیند مقالهها (قرار دادن فایل الکترونیکی مقاله ها در وبسایت مجله بلافاصله پس از پذیرش آنها و در دسترس قرار دادن فایلها) موجب ایجاد ارزش افزوده برای مجله در دنیای رقابت مجلهها و در پی آن حفظ تداوم نشر میشود. زیرا افزایش پدیداری[۱][۶] نتیجه استفاده از پیش چاپها و زودآیندها است (فتاحی، ۱۳۹۲). از این رو، انتشار الکترونیکی نسخه زودآیندها به ویژه برای موضوعهایی که سرعت انتشار دانش در آنها اهمیت دارد میتواند به عنوان راهکاری مناسب برای کاهش دیرکرد در نظر گرفته شود. از میان مجله های علمی پژوهشی موجود در رشته (فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات) از این رویکرد استفاده میکنند که این امر میتواند تا حدودی فاصله زمانی بین پذیرش تا چاپ مقاله را کوتاه کند.
۴. کاهش مهلت اصلاح و ویرایش مقالهها توسط نویسندگان و داوران:
بسیاری از مجلهها در سطح جهان با کاهش مهلت انجام اصلاحات مقاله به دو هفته فرایند نشر مقالهها را کوتاه کردهاند. این امر می تواند راهکار مفیدی در این زمینه باشد.
۵. از دیگر راهکارها می توان به افزایش تعداد مجلات علمی – پژوهشی، و دسته بندی موضوعی مقالات و انتشار مجلات در حوزه های موضوعی خاص اشاره کرد.
بر پایه آنچه که بیان شد میتوان نتیجه گرفت، انتشار مجلات علمی متاثر از سیاستگذاریها و خطمشهای گوناگونی است که تنها بخش کوچکی از این عناصر حداقل برای افرادی که از بیرون به این مساله مینگرند آشکار است. در چرخه نشر مجلات (فرایند دریافت، پذیرش و چاپ) عناصر کلیدی بسیاری وجود دارد که سایر تصمیم گیریها و مسیولیتهای بعدی از آنها تاثیر میپذیرند. عواملی که نه صرفا به ضعفهای درونی بلکه بیشتر نشات گرفته از ضعفهای بیرونی است. آنچه در این نوشتار آمد اشارهای کوتاه به عوامل دخیل اما آشکار به این معضل بود که با وجود بدیهی بودن آن برای همگان اما همچنان سایه آن بر مجلات رشته سنگینی میکند. اهمیت دادن به این مساله که به نگاه عمیق اهل فن رشته برمیگردد میتواند زمینه گشایش بسیاری از گرههای کور دیگر در نشر مجلات را فراهم سازد.
منابع
ابویی اردکان، محمد، میرزایی، سید آیت الله، شیخ شجاعی، فاطمه (۱۳۹۱). فرایند داوری مقالات در مجلات علمی ایران. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات. ۲: ۳۰۵-۳۴۶.
ناصری، زهرا و دیانی، محمد حسین (۱۳۸۹). ناروزآمدی محتوا، پیامدهای تاخیر در انتشار مجله های علمی- پژوهشی ایران. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی. ۵۲.
نامور، زهرا و کوشا، کیوان (۱۳۹۱). تاخیر در نشر مقالات علمی و بین المللیک مطالعه مقایسه ای چند رشته ای. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران. ۲: ۳۴۷-۳۶۲.
Khosrowjerdi, Mahmood, Zeraatkar, Neda and Vara, Narjes (۲۰۱۱). Publication Delay in Iranian Scholary gournals. Serials Review. ۳۷:۲۶۲-۲۶۶.
[۲] این حوزه ها عبارتند از: پزشکی، علوم انسانی، مهندسی، کشاورزی، علوم پایه و هنر
[۳] writing skills
[۴] Review
[۵] این چهار عنوان عبارتند از (تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی (پیام کتابخانه)، مدیریت اطلاعات سلامت (مدیریت سلامت)، اطلاع شناسی، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات).
[۶]Visibility