نقش و تأثیر فناوری‌های نوین (اطلاعاتی و ارتباطی) بر کارآفرینی و بازار‌کار رشته

نقش و تأثیر فناوری‌های نوین (اطلاعاتی و ارتباطی) بر کارآفرینی و بازار‌کار رشته

چکیده

عصر حاضر که دوره پیشرفت سرسام آور فناوری، خصوصا ً فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی است،تحولات عظیمی در فعالیت‌های افراد ایجاد کرده است. بنابراین، کارآفرینان علم اطلاعات و دانش‌شناسی بایستی با توجه به پیشرفت‌های شگرف فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی شرایط عصر اطلاعات را بشناسند و با کارآفرینی خود ملزومات این عصر را بیابند و با روش‌ها و شیوه‌های خاص خود و با توجه به رشته‌ی خود آن را ایجاد کنند. موفقیت در یافتن یک شغل مناسب به عوامل مختلفی چون تعداد دانش‌آموختگان جویای کار، نیاز جامعه و مهارت دانش‌آموختگان در پاسخ به این نیاز جامعه، رونق اقتصادی جامعه، و تعداد و تنوع فرصت‌های شغلی موجود بستگی دارد. بر این اساس در مقاله‌ی حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای به بررسی تأثیر فناوری‌های نوین بر کارآفرینی، فناوری اطلاعات و ارتباطات در کتابخانه‌ها، تأثیر فناوری‌های نوین بر رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، نقش و تأثیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در بازارکار رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی پرداخته می‌شود.

کلید واژه‌ها: فناوری‌های نوین، کارآفرینی، بازار‍ کار، علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کتابداری، اطلاع‌رسانی.

مقدمه

فناوری یکی از دستاوردهای مهم آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته است. هیچ جنبه‌ای از زندگی انسان‌ها را نمی‌یابیم که از فناوری تأثیر نپذیرفته باشد. کتابخانه‌ها نیز از این قاعده‌ی کلی مستثنی نیستند. کتابخانه‌ها در عین حال که در پدید آوردن فرهنگ‌ها نفش بارزی دارند، خود حافظ دستاوردهای مادی و معنوی این فرهنگ نیز به شمار می‌آیند. فناوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک، مجموعه‌ی کتابخانه‌ها را با سرعت بی‌سابقه‌ای افزایش داد. این افزایش بر همه‌ی جنبه‌های کار علم اطلاعات و دانش‌شناسی تأثیر نهاد و عامل مهمی در به‌وجود آمدن علم اطلاعات و دانش‌شناسی حرفه‌ای بود (حیاتی، ۱۳۸۰).

فناوری رایانه‌ای با توجه به این که از توانایی انباشت و آماده‌سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود، به کتابخانه‌ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. علاوه بر این، سرعت زیاد این فناوری در انجام کارها، وقتی با امکانات مخابرات راه دور همراه شد، انتقال اطلاعات را از نقطه‌ای به نقطه دیگر امکان‌پذیر کرد. جستجوی پیوسته در بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی محصول این تحول بود که به ورود متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه به کتابخانه‌ها منجر شد. مشاغل و تخصص‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز از این تغییر و تحول بر کنار نماند (حیاتی، ۱۳۸۰).

کتابداران به عنوان یک عامل تصمیم گیرنده در کتابخانه‌ها با این فناوری‌ها در ارتباط هستند. با ظهور این فناوری‌ها تحولات چشمگیری در وضعیت شغلی آنان پدید آمده است، که به منظور سازگاری با تحولات جدید باید وضعیت شغلی خود را ارتقاء دهند. در پژوهش حاضر نیز سعی بر آن است که تأثیر این فناوری‌ها بر کارآفرینی و بازار‌کار رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی مورد بررسی قرار گیرد.

هدف پژوهش

در پژوهش حاضر بناست به بررسی نقش و تأثیر فناوری‌های نوین بر کارآفرینی و بازار‌کار رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی پرداخته شود.

سوال‌های پژوهش

۱. فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی چه تأثیری بر کارآفرینی و بازار‌کار رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دارند؟

۲. فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی چه تأثیری بر رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دارند؟

تأثیر فناوری‌های نوین بر کارآفرینی

انقلاب اطلاعات و ارتباطات، بر جهان امروز تاثیر داشته و تحولات عظیمی در فعالیت‌های افراد ایجاد کرده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کلیه‌ی فعالیت‌های اجتماعی از جمله کارآفرینی تأثیر‌گذار بوده و در بسیاری از آن‌ها تحولات اساسی ایجاد کرده است. امروزه کارآفرینی به شدت به بسترهای فناوری اطلاعات وابسته است و از سوی دیگر، توسعه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات خود مرهون کارآفرینی است. فعالیت‌های کارآفرینانه باعث شناخت نیازها، خلق ایده‌ها و تولد فناوری‌ها می‌شوند. در پی تحولات ایجاد شده از طریق فناوری‌های نوین، اشتغال نیز از این تحولات مصون نمانده است. اطلاعات و ارتباطات دو ابزار اساسی مورد نیاز کارآفرینی است که در نتیجه‌ی فناوری اطلاعات و ارتباطات بسترهای ارتباطی قوی‌تری فراهم می‌گردد و از طریق آن‌ها دسترسی به اطلاعات به سرعت و سهولت بیشتری انجام می‌شود.

دولت باید برای توسعه‌ی کارآفرینی و حمایت از کارآفرینان، بسترهای سخت افزاری و نرم افزاری و آموزش فعالیت‌های کارآفرینانه را فراهم کند. در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، بیکاری معضل اساسی است. و تکنولوژی‌های نو در بازار داخل کشور ما ضعیف است. از این رو، حل معضل بیکاری در کشورهایی از جمله ایران به دو مولفه بازار و آموزش وابسته است. هم‌چنین، کارآفرینی مستلزم کشف نیازهای اجتماعی است. با وجود کارآفرینی است که نیازها شناخته می‌شود و با رفع نیازها، پیشرفت حاصل می‌شود. دانش آموختگان و متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی می‌توانند با شناسایی نیازهای اجتماع در رابطه با رشته‌ی تخصصی خود به ایجاد اشتغال کمک شایانی کنند. کارآفرینان علم اطلاعات و دانش‌شناسی بایستی با توجه به پیشرفت‌های شگرف فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی شرایط عصر اطلاعات را بشناسند و با کارآفرینی خود ملزومات این عصر را بیابند و با روش‌ها و شیوه‌های خاص خود و با توجه به رشته‌ی خود آن را ایجاد کنند.

فناوری اطلاعات و ارتباطات در کتابخانه‌ها

کتابخانه‌ها در بخش خدمات فنی، با آماده سازی حجم زیادی از اطلاعات کتابشناختی روبه رو شده بودند، هم‌چنین سازماندهی و بازیابی اطلاعات انباشته شده دقت و سرعت زیادی را می‌طلبید. لذا کتابخانه ها برای حل چنین مشکلاتی به سراغ فناوری‌های رایانه‌ای رفتند. در آن زمان، آن‌ها در این فکر نبودند که اتخاذ چنین سیاستی چه تأثیری بر کتابخانه‌ها و کتابداران آن‌ها خواهد داشت. کتابخانه‌ی کنگره آمریکا در میان کتابخانه‌های دیگر پیشتاز این رویکرد جدید بود. در دهه‌ی ۱۹۶۰ این کتابخانه‌ فناوری رایانه‌ای را برای به وجود آوردن مارک ۱ به خدمت گرفت. مارک ۱ برای کتابخانه کنگره بیشتر جنبه آزمایشی داشت چیزی نگذشت که با تجربه‌هایی که از کاربرد مارک ۱ کسب شده بود، کتابخانه کنگره آمریکا مارک ۲ را ایجاد کرد. قالب مارک همراه با نرم‌افزارهای پیشرفته امکان به وجود آمدن شبکه‌های کتابشناختی و فهرست‌های مشترک را امکان‌پذیر کرد. از این میان می‌توان به شبکه ا سی ال سی و ملویل اشاره کرد (حیاتی، ۱۳۸۰). به این ترتیب با ورود فناوری به کتابخانه‌ها تغییراتی در فعالیت‌های کتابداران و بخش‌های مختلف کتابخانه‌ها به وجود آمد و این روند به سرعت در بیشتر کارکردهای کتابداری گسترش یافت؛ که لازمه این امر ورود متخصصان رایانه به حوزه‌ی کتابداری بود. بنابراین کتابداران به منظور استفاده از این فناوری‌ها باید تخصص و مهارت لازم را به دست می‌آوردند و لازمه‌ی این امر آموزش در این زمینه بود.

در واقع در عصر حاضر که دوره پیشرفت سرسام آور فناوری خصوصا ً فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی است کم‌تر حرفه‌ای را می‌بینیم که فناوری رنگ تازه‌ای به آن نداده یا تغییر و تحول در آن ایجاد نکرده باشد. علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز همپای دیگر علوم نه تنها از این پیشرفت‌ها مصون نمانده است، بلکه خود نیز به عنوان یکی از تجلی‌گاه‌های عمده فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی به حساب می‌آید‌. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است و اکنون نیز پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود. می‌توان گفت که آنچه موجب شده است که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی از فناوری نوین استفاده کنند عبارتند از: سرعت، حافظه، دقت بسیار زیاد در فراهم آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه‌جویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده، انعطاف‌پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه‌ها (خبرگزاری کتاب ایران).

با ورود فناوری اطلاعات به کتابخانه‌ها، در کنار مشاغل مرسوم کتابداران، پست‌های تازه‌ای در کتابخانه‌ها تعریف شده که یا شکل مدرنی از همان مشاغل قبلی با ویژگی‌های تازه‌اند و یا به‌طورکلی پست‌های جدیدی به‌شمار می‌آیند. نمونه‌هایی از آنها در زیر آمده است (منصوریان، ۱۳۹۰).

عناوین پست‌های جدید سازمانی در کتابخانه

۱.      کتابدار خدمات دسترسی[۱] کمک به کاربران در جستجو و دسترسی به منابع الکترونیکی؛

۲.      معاون منابع الکترونیکی[۲] کمک به مدیر کتابخانه در مدیریت پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی؛

۳.      کتابدار خدمات الکترونیکی[۳] کمک در فرآیند ارایه کلیه خدمات الکترونیکی کتابخانه؛

۴.     متخصص پایگاه‌های اطلاعاتی[۴] مسیول سازماندهی، نگهداری، و توسعه پایگاه‌های اطلاعاتی؛

۵.      کتابدار منابع دیجیتال[۵] مدیریت منابع الکترونیکی در کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی؛

۶.      آرشیویست منابع دیجیتال[۶] آرشیو منابع الکترونیکی و مدیریت پروژه‌های آرشیو وب؛

۷.      کتابدار سرمایه‌های دیجیتال[۷] سازماندهی و هدایت امور مربوط به منابع الکترونیکی؛

۸.      کتابدار تصاویر دیجیتال[۸] مدیریت و توسعه پایگاه‌های تصاویر دیجیتال؛

۹.      کتابدار واسپاری دیجیتال[۹] سازماندهی و هدایت امور مربوط به واسپاری‌های الکترونیکی؛

۱۰.  مدیریت مجموعه‌های دیجیتالی[۱۰] مدیریت پایگاه‌های اطلاعاتی در کتابخانه‌های دانشگاهی؛

۱۱.  کتابدار منابع الکترونیکی[۱۱] شناسایی، خرید، و تمدید اشتراک پایگاه‌های مجلات الکترونیکی؛

۱۲.  کتابدار پیایندهای الکترونیکی[۱۲] مدیریت تمام امور مربوط به نشریه‌های ادواری دیجیتال؛

۱۳.  کتابدار فناوری‌های نوظهور[۱۳] تحقیق برای به‌کارگیری ابزارهای نوین در کتابخانه؛

۱۴.  مدیر برنامه‌های دیجیتال[۱۴] مدیریت پروژه در کتابخانه نظیر توسعه فهرست‌های وبی؛

۱۵.  معمار اطلاعات[۱۵] گردآوری و سازماندهی منابع مرتبط برای تأمین هدفی خاص؛

۱۶. متخصصان اطلاع‌رسانی برای کتابخانه‌های تخصصی[۱۶] ارایه خدمات ویژه اطلاع‌رسانی نظیر اشاعه گزینشی اطلاعات؛

۱۷.  کتابدار نظام‌های اطلاعاتی[۱۷]  مدیریت نظام‌ها و شبکه‌های رایانه‌ای در کتابخانه؛

۱۸.  کتابدار ابرداده‌ها[۱۸] استفاده موثر از ابرداده‌ها در فرایند سازماندهی اطلاعات؛

۱۹.  کتابدار منابع علمی[۱۹] کمک به اعضای هییت علمی در فرآیند تحقیق؛

۲۰.  کتابدار توسعه سیستم‌ها[۲۰] همکاری در فرآیند توسعه سیستم‌ها؛

۲۱.  کتابدار داده‌های فنی[۲۱] مدیریت منابع داده‌های فنی در کتابخانه‌های تخصصی؛

۲۲.  متخصص منابع دیداری[۲۲] سازماندهی و ارایه خدمات منابع دیداری؛

۲۳.  کتابدار خدمات وبی[۲۳] مدیریت کلیه امور مربوط به و ب‌سایت و سرور کتابخانه (منصوریان، ۱۳۹۰).

یکی از برجسته‏ترین تحولات در دهه‏های اخیر، دگرگونی در فناوری اطلاعات بوده که بسیاری از مفاهیم را از بنیاد دگرگون ساخته است. پیرو این تحولات فزاینده، پژوهشگران تمامی حوزه‏های علمی، از جمله کتابداری و علم اطلاعات، خواستار تحول در ابعاد حوزه و از جمله در نظام آموزشی آن برای همسویی و هماهنگی هر چه بیشتر با این تحولات شده‏اند. تمامی پژوهشگران بر این بُعد از بازنگری در برنامۀ آموزشی تأکید داشته‏اند.

تأثیر فناوری‌های نوین بر رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی

رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز هم‌چون بسیاری از حرفه‌ها تحت تأثیر این تحولات قرار داشته و شاهد تغییرات زیادی در روش‌های کاری خود بوده است. لذا متخصصان و کتابداران و دانش‌آموختگان این رشته همواره تلاش کرده‌اند تا خود را با توجه به این تحولات و تغییرات پیوسته تطبیق دهند. طی دو دهه‌ی اخیر که فناوری‌های نوین رایانه‌ای و ارتباطی (شبکه‌ها) به‌طور چشمگیری در تمام زمینه‌های اقتصادی، صنعتی، علمی، و آموزشی رسوخ کرده است. شاهد رشد مباحث نظری و کاربردی در عرصه‌ی رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز بوده‌ایم به موازات این تحولات، محافل علمی و آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، به‌ویژه دانشکده‌ها و گروه‌های آموزشی مربوط نیز در ساختار و محتوای برنامه‌های خود تغییراتی به‌وجود آورده و یا پیشنهاد کرده‌اند. مدیران و کاربران حرفه‌ای که در عرصه‌ی کار، به‌طور عینی و پیوسته با تحولات روبرو هستند، در واقع جلودار و پیشاهنگ اجرا کردن طرح‌ها و برنامه‌های جدید می‌باشند. به همین خاطر توجیه چارچوب‌ها، سیاست‌ها و روش‌ها، ایجاد تحول در کار و بازنگری در شیوه‌های پاسخ به نیازهای روبه تحول کاربران برای آن‌ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دوران حاضر را عصر انفجار اطلاعات نامیده‌اند. در این عصر، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی با هجوم اطلاعات در شکل‌های گوناگون و درخواست‌های مراجعان برای دستیابی بدین اطلاعات مواجه هستند. خصوصاً در سال ۱۹۸۰ فن‌آوری اطلاعات تأثیر زیادی بر روی کتابخانه‌ها و کتابداران داشته است. دگرگونی‌ها نه تنها بر فرایند فراهم‌آوری و خدمات کتابخانه، بلکه بر نحوه‌ی دسترسی استفاده کنندگان به اطلاعات و مهارت‌های لازم جهت انجام بهینه این امر تأثیر‌گذار بوده است (یاری فیروزآبادی، ۱۳۸۵). 

فناوری‌های جدید سبب شده است تا متخصصان این رشته با عناوینی هم‌چون متخصصان شبکه، واسطه‌های اطلاعاتی و طراحان نظام، مدیران دانش مدوَن و غیره نقش مهمی در گردآوری، پردازش و ذخیره سازی اطلاعات و اشاعه آن بر عهده داشته باشند. با ورود این فناوری‌ها کلیه‌ی فعالیت‌های کتابداران در کتابخانه دچار تحول و تغییر شده است و کتابداران مجبورند با این تحولات همگام شوند و در دنیای کنونی مفهومی به نام کتابداری سنتی که در چار دیواری کتابخانه ارایه خدمات می‌کرد معنایی ندارد و اندیشه در مورد کتابداری سبب شکست متخصصان این رشته خواهد شد. با ظهور فناوری در کتابخانه، برخی فعالیت‌های سنتی از بین خواهد رفت. به طوری که نقش کتابداران از فهرستنویسی و کتابشناسی به کاوشگران نظام‌های پیوسته، مدیران پایگاه‌های داده، تحلیل‌گران اطلاعات و متخصصان و مشاوران اطلاعات تغییر خواهد کرد.

پیشرفت‌های تکنولوژیکی به تدریج جای کتابداران سنتی و متخصصان اطلاعات را می‌گیرند ولی روند انتقال اطلاعات را سرعت خواهند بخشید. فناوری‌های نوین با تأثیری که بر رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی داشته است برخی از شاخه‌های آن را حذف و برخی را ایجاد کرده، و یا قوت بخشیده است. جریان سریع فناوری‌های نوین، بر رشته‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی و اشتغال آن تأثیرات شگرفی گذاشته است. لذا دانش آموختگان و کتابداران باید با توجه به این فناوری‌ها مهارت‌ها، نقش‌ها و وظایف جدیدی را در خود پرورش دهند. فناوری بر کلیه بخش‌های کتابخانه و عملکرد آن تأثیر گذاشته است؛ از جمله بخش فراهم آوری، فهرستنویسی، مرجع، امانت و غیره که عملکرد هر یک از این بخش‌ها با وجود این فناوری‌ها در ارایه خدمات سرعت یافته‌اند.

می توان برخی از تحولاتی که در هر یک از بخش‌های علم اطلاعات و دانش شناسی ایجاد شده است به شرح زیر اشاره کرد:

فناوری‌های نوین فهرست‌های کتابخانه را از «راهنماهای ساده‌ی منابع» به «سیستم‌های جامع اطلاعاتی» تغییر داده است و روش‌های دست‌یابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری یافته‌اند. به گفته کینگ (۲۰۰۴) در سال ۲۰۱۰ بیش از ۸۰ درصد روزنامه‌ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه‌های دور بین‌المللی در دسترس خواهند بود.

امروزه بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند دایره المعارف‌ها، انواع واژه نامه‌ها، اطلس‌های جغرافیایی و جز آن و پایگاه‌های اطلاعاتی مانند چکیده‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی (LISA) به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند. وجود مجله‌های الکترونیکی و پایگاه‌هایی که متن کامل مقاله‌ها را به صورت الکترونیکی در بردارند و هم‌چنین، وجود شبکه‌های اطلاع‌رسانی پیوسته (online) تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه‌های محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی‌نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسر نبود (فتاحی ،۱۳۷۷). با ادامه روند کنونی افزایش منابع الکترونیکی، از نقش کتابداران در شناسایی، انتخاب و فراهم آوری مواد مکتوب کاسته می‌شود.

اینترنت شرایط را برای مجموعه سازی تغییر داده است. ضروری است کتابداران، پایگاه‌های اطلاعاتی مفید را شناسایی کنند و آثار مورد نیاز کتابخانه و کاربران را به صورت الکترونیک نگهداری و در دسترس آن‌ها قرار دهند.

ابزارهای انتخاب نیز دستخوش تغییر شده است. مهم‌ترین ابزارهای انتخاب کتاب و نشریات ادواری به صورت پایگاه‌های اطلاعاتی در اینترنت، یا به صورت لوح فشرده نوری یافت می‌شود (حیاتی،۱۳۸۰).

روش‌های ذخیره و بازیابی اطلاعات نیز از پیشرفت فناوری مصون نمانده است. حاصل این تحولات ظهور فهرست‌های همگانی پیوسته یا “اوپک”[۲۴]است؛ که امروزه اصولاً کتابخانه‌ها در سراسر جهان فهرست پیوسته خود را از طریق شبکه‌ی جهانی وب در دسترس قرار داده‌اند. کتابداران متخصص بخش فهرستنویسی باید از توانایی کافی در کاربرد رایانه و امکانات شبکه‌ها از جمله اینترنت، برخوردار باشند. هم‌چنین، از مهارت کافی در جهت حل بسیاری از مشکلات این بخش با مدیران شبکه یا سیستم‌های رایانه ای کتابخانه برخوردار باشند. لذا اقتدار فهرستنویسان تحت الشعاع متخصصان رایانه‌ای است که حضور خود را بر کتابخانه‌ها به تدریج بیشتر می‌کنند.

فناوری رایانه، سازماندهی اطلاعات را به سرعت و سهولت و به صورت یکدست انجام می‌دهد. با این وجود، ذهن خلاق فهرست‌نویس و نمایه ساز است که محتوای اطلاعات را کشف و کنترل می‌کند. بخش مرجع کتابخانه ها نیز تحت تأثیر فناوری‌های نوین قرار گرفته است که در ارایه خدمات به کاربران کتابخانه سرعت و سهولت بی‌نظیری ایجاد کرده است. در بخش خدمات مرجع نیز فناوری‌های نوین سبب شده است که خدمات در این بخش بدون محدودیت زمانی و مکانی به کاربران ارایه شود. هم‌چنین، در بخش امانت نیز فن‌آوری‌های نوین باعث تسهیل خدمات از جمله ثبت مشخصات و آمار و گزارش‌های امانت و خودکارسازی خدمات این بخش شود.

کتابداران باید از وجود این فناوری‌ها برای تجدیدنظر در جایگاه حرفه و نقش خود در جامعه بهره گیرند و همگام با این پیشرفت‌ها از طریق تجدید نظر در واحدهای درسی و آموزش‌ها در مقاطع مختلف تحصیلی در دانشگاه‌ها دانش خود را به‌روز نموده و همگام با فناوری‌ها پیش روند. این آموزش‌ها باید امکانات فناوری اطلاعات را برای آشنایی با نحوه کاربرد آنها در اختیار دانشجویان این علم قرار دهد تا از آموزش‌های رسمی و غیر رسمی در جهت روزآمد نگاه داشتن دانش خود همگام با پیشرفت‌های نوین فن آوری اطلاعات بهره گیرند.

کتابخانه‌ها و حرفه کتابداری در دوره تحولات عظیم به سر می‌برند. در این محیط کتابداران باید اندیشه‌های منعطف داشته باشند و قادر به سازگاری با آهنگ تغییرات شگرف در محیط‌های فن‌آوری و احتماعی باشند. اگر کتابداران نتوانند خود را با آهنگ تغییرات هماهنگ سازند، قادر نخواهند بود امور کتابخانه را به درستی سروسامان دهند، توقعات جامعه استفاده کننده را برآورده سازند و شرایط کار خویش را بهبود بخشند (لنکستر، ۱۹۹۷).

به موازات این تحولات، محافل علمی و آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، بویژه دانشکده‌ها و گروه‌های آموزشی مربوط نیز در ساختار و محتوای برنامه‌های خود تغییراتی بوجود آورده و یا پیشنهاد کرده‌اند. مدیران و کاربران حرفه‌ای که در عرصه کار، به طور عینی و پیوسته به تحولات روبرو هستند، در واقع جلودار و پیشاهنگ اجرا کردن طرح‌ها و برنامه‌های جدید می‌باشند. به همین خاطر توجیه چارچوب‌ها، سیاست‌ها و روش‌ها‌، ایجاد تحول در کار و بازنگری در شیوه‌های پاسخ به نیازهای روبه تحول کاربران برای آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نقش و تأثیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در بازارکار رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی

حال با به وجود آمدن این مشاغل در حوزه‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کتابداران و اطلاع‌رسانان برای ادامه حیات در محیط فناورانه و ارایه خدمات بهینه و موثر در این محیط باید به دانش و مهارت‌های ویژه‌ای مجهز شوند که در متون مختلف، در قالب واژه‌هایی چون «سواد رایانه ای»، «سوادشبکه ای»، «سواد رسانه‌ای»، و به طور کلی «سواد اطلاعاتی» بیان شده است. آشنایی با فنون استفاده از نرم افزار‌ها و سخت افزارها، قوانین گزینش و ارزیابی منابع، نظام‌های شبکه‌های اطلاعاتی، توانایی جست‌وجو در شبکه پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی، تسلط بر کار با نرم افزار‌های کتابخانه‌ای، توانایی تجزیه و تحلیل مسایل، توانایی انجام پژوهش در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، و توانایی آموزش استفاده کنندگان از جمله این دانش‌ها و مهارت‌ها‌ست. از طرف دیگر، کتابداران باید پیش از ورود به بازارکار این مهارت‌ها را کسب کرده باشند تا هر چه بهتر بتوانند نقش واسطه‌ای خود را میان منابع اطلاعاتی و کاربران ایفا کنند. این وظیفه بر عهده سیستم آموزشی از طریق برنامه‌های درسی مناسب دانشگاه است تا کتابداران و اطلاع‌رسانان را برای ورود به عرصه اطلاعات آماده سازد.

فناوری جدید سبب شده از کتابداران با عنوان متخصصان شبکه، واسطه‌های اطلاعاتی و طراحان نظام یاد شود. هر یک از این عناوین بیانگر جنبه‌ای از تخصص اطلاع‌رسانی و نمایانگر دگردیسی چند جانبه‌ای است که حرفه کتابداری در حال پیمودن آن است. برای آن‌که کتابداران نخستین افرادی باشند که از اشکال اطلاعاتی جدید و شبکه‌ها بهره می‌گیرند، لازم است که آگاه و همگام با پیشرفت‌های فناوری اطلاعات پیش روند. این امر تنها از طریق آموزش و به یاری آموزش رسمی امکان پذیر است. آموزش کتابداری باید برای ایجاد و پرورش مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های ارتباط بین فردی، مهارت‌های کاوش، دانش موضوعی تخصصی، مهارت‌های تجزیه وتحلیل، مهارت‌های روزآمد فناوری اطلاعات، انعطاف‌پذیری و آینده‌نگری در دانشجویان کتابداری و اطلاع‌رسانی گام بردارد.

کتابداران عصر اطلاعات نه تنها باید در فراگیری سطوح بالایی از آموزش فعال باشند، بلکه باید توانایی فراگیری و سازگاری مهارت‌های نوین و تسلط کامل بر آن‌ها را داشته باشند. سطح مهارت‌های کسب شده، خصوصاً توانایی یا عدم توانایی شناسایی اطلاعات مفید و بازیابی آن ممکن است علت اصلی موفقیت یا عدم موفقیت کارکنان دانش به حساب آیند. در عصر جدید، وظیفه کتابداران از جامع‌نگری به تخصص‌گرایی متحول شده است بنابراین کسب مهارت‌های جدیدی لازم است که متناسب با پیشرفت این عصر باشد.

گرچه تربیت کتابداران جدیدی که با فناوری جدید اطلاعاتی آشنا باشند و به عنوان متخصص اطلاعاتی تربیت شده باشند، بسیار ضروری و مورد نیاز است، درعین حال باید محیط فرهنگی که به‌طور جدی بر آموزش‌های ارایه شده تأثیر می‌گذارد را در نظر گرفت. باید زیرساخت‌های اطلاعاتی کشور، ارزشی که جامعه برای اطلاعات قایل است، نگرش و طرز برخورد برنامه ریزان، سیاست‌گذاران و تصمیم گیرندگان، درجه رشد فناوری کشور، تغییرات فناورانه‌ای که در شرف وقوع است یا به نظر می‌رسد در شرف وقوع باشد و درخواست‌هایی را که از سوی گروه‌های مختلف استفاده کنندگان نظام‌های اطلاعاتی انجام می‌گیرد را مورد توجه قرار داد.

با بررسی تحولات فناوری در کتابخانه‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که در کتابخانه‌های آینده مواد و محمل‌های اطلاعاتی کتابخانه در مسیر کاهش حجم، کاهش وزن، کاهش هزینه، افزایش کارایی، افزایش سرعت، افزایش قابلیت، افزایش حجم ذخیره اطلاعات و قابلیت حمل و نقل پیش خواهند رفت. ماهیت دراماتیک برخی از این تغییرات موجب شده است که برخی افراد این گونه فکر کنند که فناوری‌های جدید به طور کامل جامعه را دگرگون خواهد کرد، به طوری که رسالت‌های سنتی کتابخانه‌ها ممکن است مهجور شوند و منابع چاپی به وسیله کتابخانه‌های الکترونیکی مجازی جایگزین شوند. گرچه این پیش‌گویی‌ها ممکن است اغراق آمیز باشد، اما این حقیقت به وضوح وجود دارد که پیدایش فناوری‌های جدید بسیاری از مسایل و چالش‌هایی که کتابخانه‌ها با آن رو به رویند را تشدید کرده است. بنابراین کتابداران و دست اندرکاران آموزش کتابداری باید مسایل و چالش‌های حاصل از فناوری اطلاعات را در کتابخانه‌های خود در نظر بگیرند که طراحی این برنامه مستلزم به‌کارگیری تمام ظرفیت‌ها وتوانمندی‌های موجود و انتخاب بهترین روش برای پاسخگویی به تغییرات محیطی وهماهنگ شدن سازمان با این تغییرات است (خبرگزاری کتاب ایران).

نتیجه‌گیری

شکی نیست که فناوری اطلاعات عامل مهم تغییر است و این پدیده نو ظهور، روند توسعه را تندتر کرده است. در غرب، توسعه و فناوری همگام با هم رشد یافته‏اند. به همین دلیل، مشکلاتی که دامن گیر کشورهای جهان سوم است، برای آنها وجود ندارد. تغییرات و تحولات سریع فناوری اطلاعات محیط کتابخانه و خود کتابداران و حرفه آنان را تحت تاثیر شدید خود قرار داده است و تحولات شگرفی در آن ها به وجود آورده است. فناوری‌های نوین و به کار گیری آن در امور کتابخانه گشایشی در کار کتابداران به شمار می آید و کتابداران دریافتند که برای بهره گیری بهتر از این فناوری‌ها نیاز به آموزش‌های جدید دارند و باید دانش فنی این فناوری‌ها را با تخصص رشته خود در آمیزند و در محیط و عصر جدید به رسالت خویش در کتابخانه‌ها بپردازند. امروزه تمامی بخش‌های کتابخانه خارج از دایره فناوری‌های جدید کارایی نخواهد داشت. آن چه اهمیت بیشتری دارد این است که شناخت تحولات اخیر در حوزه ارتباطات و اطلاعات بتوان از این امکانات برای بهبود عملکرد کتابداری و کتابخانه بهره گرفت.

از آنجا که فناوری با سرعت زیاد در کتابخانه‌ها به کار گرفته می شود، باید در برنامه های آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دروسی گنجانده شود که جوابگوی نیازهای کتابداران و استفاده کنندگان از کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی باشد. علم اطلاعات و دانش‌شناسی همچنان از جایگاهی ارزشمند در فرایند توسعه جامعه بشری برخوردار خواهد بود. در این راستا وظیفه اصلی اندیشمندان و مدرسان این حرفه فراهم نمودن چارچوب‌های نظری و راهکارهای عملی برای سوق دادن کتابداران به سوی آینده بهتر است.

یافتن شغل مناسب به عوامل متعددی بستگی دارد از جمله تعداد و تنوع فرصت های شغلی موجود، رونق اقتصادی جامعه، دانش آموختگان جویای کار، نیازهای جامعه به مهارت های خاص، و مهارت های دانش آموختگان در پاسخگویی به نیازهای بازار کار از جمله عوامل موثر در این زمینه است (منصوریان، ۱۳۹۰).

فرصت‌های شغلی متنوعی در اختیار دانش آموختگان علم اطلاعات و دانش‌شناسی قرار دارد و گسترش فناوری‌های نوین نه تنها تهدیدی برای جایگاه این رشته محسوب نمی‌شود، بلکه فرصت‌های تازه‌ای ایجاد کرده است. با ظهور فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی در حوزه‌ی علم اطلاعات و دانش‌شناسی باعث ایجاد پست‌های فراوانی با عنواین مختلف شده است که این خود نوید بخش فرصت‌های جدید شغلی است. با این حال، موفقیت در بازارکار مستلزم برخورداری از مهارت‌های نوین است که دانش آموختگان این مهارت‌های نوین را باید بیاموزند. لذا، با این اوصاف باید در برنامه‌های درسی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی بازنگری اساسی صورت گیرد. آنچه در این جا آمد مقدمه‌ای بود بر مشکلات رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی. امید که در پژوهش‌های اساسی‌تر در این زمینه بتوان راه‌حل‌های اساسی برای رفع معضل بیکاری و مشکلات بازارکار رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی یافت تا دانشجویان این حوزه با شور اشتیاق بیشتری به ادامه تحصیل در این رشته بپردازند.

منابع

 حیاتی، زهیر (۱۳۸۰). کتابدارن در چالش با فناوری‌های اطلاعاتی، رهیافت، ۱۱ (۲۵)، ۱۷۹-۱۹۳.

 خبرگزاری کتاب ایران http://www.kanoon-ansar.ir/مقالات/۹۵-books/۴۶۹ -ketabkhane.html۲۱/۱/۹۱ دسترسی در ۲۱/۱/۱۳۹۱.

 فتاحی، رحمت اله (۱۳۷۷). برخی از زمینه‌های تاثیر فن آوری نوین بر کار کتابخانه‌ها و کتابداران، فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، سال اول، ۴ .

 منصوریان، یزدان (۱۳۹۰). صد شغل برای کتابداران: پست‌های سازمانی نوین در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ۲۲ (۳)، ۸۸-۱۰۳.

 یاری فیروزآبادی، یار حسین (۱۳۸۵). کتابخانه‌های تخصصی و فناوری اطلاعات. نما، ۳ (۶).

Cochran, T (۱۹۶۸). Entrepreneurship, In D.L. Sills (ed.). International Encyclopedia of the social sience, New York: Free Press.

King, R. James (۲۰۰۴).The future of the special library: one person s perspective, science direct, vol.۳۰, issue.۳, p.۱۷۱-۱۷۵.

Lavcaster, F. W.  ; Sandore, Beth (۱۹۹۷). Technology and Management in Library and Information Science. London: Library Association Publishing.

.[۱] Access Services Librarian

.[۲] Assistant Director for E-Resources

.[۳] Assistant Librarian E-services

 .[۴] Database Specialist

 .[۵]Digital Applications Librarian

[۶] .Digital Resources Archivist

[۷] .Digital Asset Librarian

[۸] .Digital Imaging Librarian

[۹] .Librarian Digital Repository Services

[۱۰] .Electronic Collection Management

[۱۱] .Librarian Electronic Resources

[۱۲] .Electronic Serials Librarian

[۱۳] .Emerging Technologies Librarian

[۱۴] .Head of Digital Programs

[۱۵] .Information Architect

[۱۶] .Specialist for Technical Library Information

[۱۷] .Information Systems Librarian

[۱۸] .Metadata Librarian

[۱۹] .Librarian Scholarly Resource

[۲۰] .System Development Librarian

[۲۱] .Technical Data Librarian

[۲۲] .Visual Resources Specialist

[۲۳] .Web Services Librarian

[۲۴] .online public access catalog

 محمد مینایی‌فر، الهام احمدی، زهرا حیدری‌پناه