معادله‌ای با سه مجهول
نمای اول:
چندین سال پیش که دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد بودم یکی از اساتید گروه دامپزشکی رئیس کتابخانه مرکزی شده بود. ایشان جایگاه خوبی نزد مدیران اصلی دانشگاه داشت و به قول معروف حرفش را می‌خواندند. از قضا خیلی به کتابخانه هم سر نمی‌زد و حضور فیزیکی نداشت. امور تخصصی را به مدیران و کارکنان متخصص کتابخانه سپرده بود. با این حال توانسته بود امتیازات و امکانات خوبی فراهم و از نفوذش برای بهبود وضعیت کتابخانه و کتابداران استفاده کند. به دوستان به شوخی می‌گفتم اگرچه رئیستان دامپزشک است اما توانسته ضمن احترام به نظرات تخصصی، به خوبی دغدغه‌ها و نیازهایتان را به رؤسا و تصمیم‌گیرندگان دانشگاه منعکس کند.
نمای دوم:
یکی از دوستان همکار را می‌بینم که حسابی کلافه و ناراحت است. از زمانی که به سمت مدیر کتابخانه مرکزی دانشگاه منصوب شده در التهاب و پریشانی است. دلیلش را جویا می‌شوم و پای درددلش می‌نشینم. متوجه می‌شوم که از فقدان بودجه مناسب و همچنین اختیار لازم برای جذب نیروهای متخصص و کارآمد شاکی است. از زمانی‌که به ساختمان جدید کتابخانه منتقل شده‌اند به جای آنکه وقت خود را صرف برنامه‌ریزی و طراحی خدمات تخصصی کند، درگیر پیگیری مسائل ساختمانی و مسائل اداری پیش پاافتاده است. نیروی انسانی تحت امرش نیز انگیزه و دانش لازم برای تحول‌آفرینی را ندارند و حسابی بی‌چاره‌اش کرده‌اند!
نمای سوم:
برای افتتاح یکی از ساختمان‌های جدید کتابخانه‌های مرکزی دانشگاهی دعوت شده‌ایم. مدیر جوان و متخصص مجموعه در حضور وزیر علوم و رئیس دانشگاه، گزارش جامعی از پشتیبانی‌ها، امکانات و خدمات تخصصی فراهم شده ارائه می‌دهد. به نظر می‌رسد که در این دانشگاه بر خلاف مورد قبلی، پشتیبانی مناسبی از مدیر متخصص شده است و حاصل آن را نیز می‌توان در قالب خدمات نوین طراحی شده و وضعیت نسبتا مناسب نیروی انسانی متخصص مشاهده کرد.
نمای چهارم:
در خبرها می‌آید که یکی از اعضای هیئت علمی علوم انسانی ریاست یکی از کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های مطرح ایران را بر عهده می‌گیرد. پس از مدتی با کارکنان و همکاران آن مجموعه صحبتی دارم. آنها از خوش‌فکری رئیسشان و همچنین توانائی زیاد وی برای جلب امکانات و بودجه تعریف می‌کنند اما از اینکه به نظرات کارشناسی و تخصصی آنها توجه لازم را ندارد گلایه دارند.
چهار نمای فوق نماهائی از وضعیت مدیریت در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران هستند. در سایر انواع کتابخانه‌ها نیز شاهد حضور مدیرانی با وضعیت‌های مشابه هستیم. این یک واقعیت مسلم است که اغلب مدیران کتابخانه‌ها از میان افراد غیرمتخصص و با اهداف سیاسی و در نتیجه تصمیم‌گیری‌های غیرکارشناسانه انتخاب می‌شوند. اگرچه داشتن تخصص در هر زمینه‌ای ضروری است، با این حال، لطمات انتخاب یک مدیر غیرمتخصص چنانچه از دانش، هوش و مهارت‌های مدیریتی لازم برخوردار باشد و به نظرات تخصصی کارشناسان احترام بگذارد، قابل هضم خواهد بود.
به نظر می‌رسد با توجه به ساختار اداری کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و وجود شبکه‌های رسمی و غیررسمی تصمیم‌گیر در ساختار مدیریتی سازمان‌ها و نهادهای مادر، مدیریت در این مراکز همچون یک معادله با سه مجهول است. این سه مجهول می‌توانند نقش بسیار حیاتی در افزایش شانس موفقیت یک مدیر در مراکز فرهنگی به ویژه کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی داشته باشند. چنانچه این سه مجهول به درستی مشخص شوند و دارای نقش مثبتی باشند آن‌گاه می‌توان ادعا کرد که کشتی مدیریت در آن کتابخانه به ساحل موفقیت خواهد رسید.
نخستین مجهول، میزان توجه راهبردی به مسئله کتابخانه در بخش مدیریتی و راهبری سازمان مادر است. چنانچه این توجه و پشتیبانی، ضعیف و یا بیشتر جنبه شعاری داشته باشد وضعیت مدیریت کتابخانه دشوار و کاری پرچالش خواهد بود. در سازمان‌هایی همچون دانشگاه‌ها، میزان اعتقاد عملی مدیران رده بالا همچون رئیس دانشگاه و معاون‌های پژوهشی به توسعه کتابخانه و خدمات کتابخانه‌ای می‌تواند بسیار تعیین‌کننده باشد. در سایر انواع کتابخانه‌ها همچون کتابخانه‌های تخصصی و سازمانی نیز میزان توجه اعضای هیئت مدیره و مدیران رده‌بالای سازمان‌ها به کتابخانه و آرشیو و انعکاس این توجه آنها در خط‌مشی‌ها، قواعد، نظام‌نامه‌ها و تصمیمات مربوطه شاخص مناسبی برای میزان جدی بودن مقوله مدیریتی در کتابخانه‌ها است. کتابخانه‌های عمومی نیز نیازمند این توجه در سطح کلان‌تر به ویژه از سوی دولت، مجلس و وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مربوطه هستند. به نظر می‌رسد که مدیر هرچه از نظر تخصص و دانش توانا باشد چنانچه این توجه و پشتیبانی را نداشته باشد در کارش ناموفق خواهد بود. البته به این نکته نیز باید توجه داشت که تلاش‌ها و فعالیت‌های مدیران کتابخانه‌ها می‌تواند نقش مهمی در بهبود وضعیت توجه و افزایش پشتیبانی راهبردی از کتابخانه‌ها داشته باشد. با این حال، انتظار می‌رود که مدیر برخوردار از این موهبت، بسیار سریع‌تر و با کیفیت بهتری به اهداف و برنامه‌های خود جامه عمل بپوشاند.
دومین مجهول، به وضعیت پذیرش دیدگاه‌های تخصصی توسط مدیران کتابخانه‌ها بازمی‌گردد. چه بسا مدیران به ظاهر غیرمتخصص که به دلیل احترام و پذیرش دیدگاه‌های کارشناسانه و تخصصی منشأ خدمات و تحولات مثبتی در حوزه مدیریت کتابخانه‌ها بوده‌اند و از سوی دیگران نیز شاهد مدیریت مدیران متخصصی بوده‌ایم که به دلیل خودرأی بودن و برنتابیدن نظرات دیگران، موفقیت چندانی در کار خود به دست نیاورده‌اند. تشکیل کارگروه‌ها و کمیته‌های تخصصی و تأکید بر تصمیم‌گیری‌های گروهی و کارشناسانه به جای تمرکز بر تصمیم‌گیری‌های انفرادی از جمله نمودهای پذیرش و ترغیب تخصص‌گرائی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است.
سومین مجهول، به توانائی‌های فردی و دانشی مدیر مرتبط می‌شود. برخی از دانش‌ها و مهارت‌های مورد نیاز یک مدیر کتابخانه اکتسابی هستند و برخی از توانائی‌های مدیریتی نیز به ویژگی‌های شخصیتی و شم مدیریتی وی بستگی دارند. هر چه یک مدیر، دانش و مهارت‌های مدیریتی و تخصصی بالاتری داشته باشد و از نظر فردی نیز دارای زمینه‌های ژنتیکی بهتری برای مدیریت باشد، مدیر موفق‌تری خواهد بود.
توجه به سه ویژگی فوق می‌تواند ما را در ارزیابی مدیران و همچنین پیش‌بینی میزان موفقیت آنها در مدیریت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی با توجه به سوابق پیشینشان کمک کند. به عبارت دیگر، برای ارزیابی کارآمدی یک مدیر کتابخانه، بهتر است که معادله مدیریتی وی را با تعیین سه مجهول فوق حل کنیم. در این صورت، ارزیابی ما یک ارزیابی عالمانه و دقیقی خواهد بود. در حال حاضر، به نظر می‌رسد که وضعیت مدیریت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی کشورمان از منظر سه ویژگی فوق چندان مناسب نباشد. با این حال نمونه‌های مدیریتی موفقی می‌توان سراغ داشت که از منظر شاخص‌های فوق وضعیت خوبی داشته و مدیریت مطلوبی نیز از خود نشان داده‌اند.
ویژه‌نامه حاضر با هدف بررسی وضعیت و چالش‌های مدیریت و مسائل خاص آن در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی برنامه‌ریزی شد. بدین منظور فراخوان دریافت مطلب، تهیه و اطلاع‌رسانی گردید. چند مصاحبه و گفت‌و‌گو برای این شماره انجام شد. گفت‌و‌گوهایی با دو تن از منتقدان و اساتید خوش‌فکر حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی یعنی جناب آقای دکتر ابراهیم افشار و جناب آقای سیدابراهیم عمرانی صورت گرفت. در این گفت‌و‌گوهای مفصل به بسیاری از مسائل، دغدغه‌ها و مباحث مطرح در حوزه مدیریت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی پرداخته شد. همچنین با دو مدیر موفق در حوزه کتابخانه‌های دانشگاهی و عمومی یعنی جناب آقای دکتر سیدمهدی طاهری و سرکار خانم مهرناز خراسانچی گفت‌و‌گوهایی انجام شد. تلاش بر این بود تا گفت‌و‌گوئی حضوری با جناب آقای دکتر رسول جعفریان رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران انجام شود که ایشان تقاضایمان را برای مصاحبه حضوری نپذیرفتند و تنها پاسخ‌های خود را به شکل مکتوب ارائه دادند. چندین نوشته مرتبط نیز در این ویژه‌نامه منتشر شده است که جا دارد از تهیه‌کنندگان آنها تشکر ویژه‌ای داشته باشم.
همچون گذشته نوشته خود را با این جمله کلیشه‌ای اما مهم به پایان می‌رسانم:
خواهش می‌کنم که ما را از دیدگاه‌ها، نظرها و پیشنهادهای خود آگاه سازید و به ما در ارتقاء وضعیت کیفی نشریه کمک کنید.
با تشکر
دکتر محمد زره‌ساز, سردبیر نشریه الکترونیکی شناسه
