مخاطبان چه کتاب­هایی را می‌پسندند؟ بررسی شاخص­‎های کتاب‌های پرمراجعه در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی

 مخاطبان چه کتاب­هایی را می‌پسندند؟ بررسی شاخص­‎های کتاب‌های پرمراجعه در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی

چکیده

هدف: هدف اصلی انجام پژوهش، تدوین شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۹۳ می‌باشد. همچنین کمک به امر مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها با تأکید بر کتاب‌های پرخواننده از اهداف فرعی پژوهش است.

روش: این پژوهش از نوع کاربردی و به شیوه پیمایشی است. گردآوری اطلاعات از طریق گزارش‌های نرم‌افزار امانت کتابخانه مرکزی آستان قدس و با استفاده از تدوین پرسشنامه محقق ساخته انجام شد. جامعه پژوهش تمامی کتابداران تالارهای گردش آقایان و بانوان و جوانان پسر و دختر کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (۳۴ نفر) می‌باشند که از روش سرشماری استفاده شد و پرسشنامه در اختیار آنان قرار گرفت. درنهایت برای تجزیه ‌و تحلیل داده‌های پژوهش از نرم‌افزار آماری SPSS استفاده شد و با استفاده از روش‌های آمار توصیفی، آزمون‌های آماری کای دو، استودنت یک نمونه‌ای و یا ویلکاکسون، آزمون فریدمن اهداف بررسی گردید.

یافته‌ها: میانگین کتاب‌های به امانت رفته در سیستم امانت نشان داد، بیشترین آمار امانت و تمدید ۱۰ کتاب برگزیده در اختیار تالار گردش کتاب بانوان و تالار جوانان دختر می‌باشد و عملکرد امانت کتاب در تالارهای بانوان به‌مراتب بهتر از آقایان بوده است. همچنین تفاوت معناداری بین رتبه‌بندی کتاب‌های پرمراجعه (گرفته‌شده از سیستم) با نظر کتابداران وجود داشت و کتاب دوم (لعیای عشق) با ۷.۶۴ درصد، کتاب نهم (تکرار سرنوشت) با ۶.۸۶ درصد و کتاب چهارم (آسمونی) با ۶.۶۶ درصد به ترتیب در رتبه اول تا سوم برترین کتاب‌ها ازنظر کتابداران قرار داشت. یافته‌های پژوهش نشان داد، شاخص جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و شاخص برگزاری مسابقه از سوی نهادها و سازمان‌ها بالاترین رتبه را در جدول به خود اختصاص دادند. آزمون فرضیه اول نشان داد بین شاخص‌های تعیین‌شده کتاب‌های پرمراجعه ازلحاظ اهمیت اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. با آزمون فرضیه دوم نیز مشخص شد، شاخص شهرت نویسنده و ناشر، بالاترین رتبه را نسبت به سایر شاخص‌ها دارا نیستند.

نتایج: به‌طورکلی، تفاوت معنی‌داری بین شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با اعضای آن وجود دارد. زیرا کتابداران برخلاف اعضای کتابخانه، شاخص جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و شاخص برگزاری مسابقه از سوی نهادها و سازمان‌ها را مهم‌ترین شاخص می‌دانند. لذا توجه به نظرات کتابداران ضروری به نظر می‌رسد و تدوین شاخص‌ برای سایر کتابخانه‌ها پیشنهاد می‌شود.

کلیدواژه: کتاب‌های پرمراجعه، کتابخانه‌ها، شاخص‌ها، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

مقدمه

از زمانی که مطلبی نوشته شد و از زمانی که نوشته‌ای در مکانی حفاظت شد، خوانده شدن نوشته توسط دیگران در نظر بود که با رواج صنعت چاپ یا رواج آموزش ‌و پرورش، بر‌ تعداد‌ خوانندگان‌ بالقوه هر نوشته افزوده شد. بـا افـزایش تـعداد و تنوع نوشته‌ها، بر‌ تعداد‌ و تنوع خوانندگان نیز افزوده شد (قریشی، ۱۳۸۳) بنابراین تولید محتوی باهدف خوانده شدن منتشر می‌شود. «حسینی نیک» در توصیفی موجز و مختصر این‌چنین بیان می‌کند که: «نشر کتاب در هر وضعیتی دارای ۴ رکن است؛ پدیدآورنده، ناشر، فروشنده و خریدار (۱۳۹۴). یعنی هر کتابی که نوشته می‌شود، نهایتاً به خریدار و خواننده ختم می‌شود.

کتابخانه‌ها نیز به‌عنوان کانون گردآوری و ارایه مواد خواندنی در جامعه فعالیت می‌کنند. «رانگاناتان»[[۱]] فیلسوف و استاد برجسته کتابداری و اطلاع‌رسانی، در اصول پنج‌گانه کتابداری، دو اصل را به‌طور ویژه به خواندن اختصاص داده است: “هر کتابی برای خواننده‌اش و هر خواننده‌ای کتابش”. (دایره‎المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی،۱۳۸۱: ۸۶۲) به عبارتی اساس و بنای کتابخانه‌ها گردآوری، سازمان‌دهی، حفاظت و اشاعه منابع اطلاعاتی برای خواندن است. بنابراین در این بلبشو و کثرت انتشارات، یافتن کتاب موردعلاقه، مفید و متناسب با نیاز و خواسته مراجعان کار آسانی به نظر نمی‌رسد. برای شناسایی کتاب‌ها و منابعی که مطابق ذوق و خواسته مراجعان باشد، نیاز به شاخص و معیار می‌باشد. هرچند بافت و بوم هر منطقه و کشور، علایق، سلایق، اعتقادات، باورها، نیازهای مراجعان هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است و در چنین فضا و شرایطی نمی‌توان برای همه نسخه‌ای واحد پیچید. بنابراین استانداردها و شاخص‌های هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است، هرچند شباهت‌هایی باهم دارند که شباهت‌ها و اشتراکات می‌تواند ملاک عمل قرار گیرد.

متخصصان و کارشناسان برای تشویق مردم به مطالعه سعی می‌کنند کتاب‌های پرمخاطب و پرمراجعه را شناسایی نموده و در فهرست‌ها و دسته‌بندی‌های عمومی و موضوعی به دیگران معرفی نمایند. شاید مهم‌ترین دلایل تهیه این فهرست‌ها، «۱) ایجاد یک فهرست الهام‌بخش برای کسانی که عاشقانه به دنبال کتاب‌های جدید برای خواندن می‌گردند، ۲) معرفی کتاب‌هایی که تاکنون اسم آن را خواننده نشنیده است، ۳) معرفی و تشویق به خواندن کتاب‌هایی که هرگز فکر نمی‌شود، جذابت داشته باشند ۴) و درنهایت با معرفی یک کتاب، به‌سادگی این مفهوم القا می‌شود که خواندن، یک امر ضروری است.» (۲۰۱۵, why to read). حال که اهمیت و ضرورت تهیه فهرست و دسته‌بندی کتاب‌ها تا حدودی مشخص شد، اهمیت شناسایی شاخص‌ها و معیارهایی برای انتخاب کتاب‌های پرمراجعه آشکارتر می‌شود. حال شناسایی و استخراج این شاخص‌ها مسیله‌ای است که در این پژوهش به آن پرداخته‌شده است. کتابخانه آستان قدس رضوی با قدمتی هزارساله و مجموعه‌ای بی‌نظیر و مراجعان فراوان که ” تعداد اعضای آن در سال گذشته، به بیش از ۱۳۰ هزار نفر رسید و همچنین روزانه پذیرای حدود ۳۵۰۰ مراجعه‌کننده است”(زاهدی، ۱۳۹۴)، نیاز به شاخص‌هایی دارد تا کتاب‌های پرمراجعه خود را شناسایی نماید. هرچند تاکنون درزمینهٔ تعیین شاخص‎های مرتبط با کتاب‌های پرمراجعه پژوهشی جدی صورت نگرفته است، اما این مقاله بر آن است تا با بررسی عوامل مطالعه و اقبال خوانندگان به کتاب‌ها بر اساس کتاب‌های پرمراجعۀ سال ۱۳۹۳ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، شاخص‎های تعیین کتاب پرمراجعه از دید کتابداران این کتابخانه را شناسایی و تدوین نماید.

همچنین در اهمیت و ضرورت انجام پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

– کمک به امر مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها با تأکید بر کتاب‌های پرخواننده

– ارایه الگویی مناسب جهت مشخص ساختن کتاب‌های هسته، برای تشکیل کتابخانه‌های آینده بر اساس شاخص استخراج‌شده

– صرفه‌جویی در هزینه‌های خرید کتاب‌های غیرضروری، تکراری و…

– حذف کتاب‌های غیرضروری و بدون مراجعه‌کننده از مجموعه کتابخانه‌ها بر اساس شاخص‌ها

– توجه نویسندگان در نگارش کتاب‌ها و مطالب خود به شاخص‎های موردنظر خوانندگان در مراجعه به کتاب‌های آنان.

 پرسش‌ها و فرضیه‌های پژوهش

پرسش‌های پژوهش:

۱. بیشترین کتاب‌های به امانت رفته در سیستم امانت (۱۰ کتاب برتر) متعلق به کدام بخش و کدام رده موضوعی هستند؟

۲. آیا تفاوتی بین رتبه‌بندی کتاب‌های پرمراجعه (گرفته‌شده از سیستم) با نظر کتابداران وجود دارد؟

۳. مهم‌ترین شاخص انتخاب کتاب از دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی کدام شاخص است؟

 پیشینه پژوهش

با بررسی‌های به‌عمل‌آمده استاندارد مدونی در خصوص کتاب‌های پرمراجعه یافت نشد. هر کتابخانه، گروه یا سایت، شاخص و معیار خاصی دارند و بر مبنای آن اقدام به تقسیم‌بندی و انتشار لیست‌های گوناگون می‌کنند. فهرست کتاب‌های زیادی با زبان گوناگون و سطوح مختلف تهیه و ارایه می‌شود. به‌عنوان‌مثال لیستی از کتاب‌هایی که در سایت «چرا خواندن» به زبان انگلیسی ارایه‌شده بدین شرح است: «بهترین کتاب‌ها تا زمان حال، بهترین کتاب‌ها برای بزرگسالان و جوان، بهترین کتاب‌ها از قرن بیستم، بهترین کتاب‌های این دهه، بهترین کتاب‌ها برای مردان، بهترین داستان تاریخی، ۸ عنوان از جالب‌ترین و خنده‌دارترین کتاب‌ها، کتاب‌های برنده جایزه نوبل در ادبیات، ۶ کتاب از برندگان کلاسیک که شما باید بخوانید، ۱۰ کتاب پرفروش در همه زمان‌ها، ۵ کتاب که یک معامله­گر، برای موفقیت در بورس باید بخواند و…». (۲۰۱۵, why to read).

همچنین به کتاب مفصلی با عنوان «۱۰۰۱ کتاب که قبل از مرگ باید آن را بخوانید» می‌توان اشاره کرد. «این کتاب، مرجع ادبی است که توسط بیش از یک‌صد تن از منتقدان ادبی در سراسر جهان گردآوری‌شده [۲] و توسط پیتر باکسال، استاد زبان انگلیسی در دانشگاه ساسکس، ویرایش شده است. هر عنوان کتاب با یک خلاصه کوتاه و نقدی مختصر آورده شده و توضیح داده است که چرا این کتاب انتخاب‌شده است» (۲۰۱۵). ارایه لیست‌های مذکور به دو شکل ارایه می‌شود. شکل سنتی و کاغذی که اغلب در فروشگاه‌ها و نمایشگاه‌ها در اختیار مشتریان قرار داده می‌شود و قالب الکترونیکی آن‌که اخیراً در سایت‌های مختلفی به‌ویژه در کشورهای پیشرفته رونق به سزایی یافته است.

با بررسی‌هایی که در مورد واکاوی و بررسی شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه در داخل و خارج کشور انجام شد، کار پژوهشی قابل‌ملاحظه‌ای یافت نشد. با توجه به هدف مقاله که تعیین شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران است، بامطالعه و بررسی متون علمی و با استفاده از روش دلفی ابتدا سوالاتی تهیه شد و از چند نفر از اساتید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و تعدادی از متخصصان حرفه نظرخواهی شد و پس از دریافت نظر اساتید و متخصصان شاخص‌هایی تدوین و گردآوری شد. شاخص‌هایی گردآوری‌شده شامل ۱۳ مورد است که به ترتیب عبارت‌اند از: ۱) شاخص محتوی کتاب، ۲) مشهور بودن نویسنده کتاب، ۳) مشهور بودن مترجم، ۴) مشهور بودن ناشر، ۵) مشخصات ظاهری کتاب (طراحی مناسب جلد، صفحات و…)، ۶) تبلیغات تجاری ناشران و کارگزاران از طریق ارسال پیامک، ایمیل، تبلیغ در نشریات و رسانه‌های گروهی و …، ۷) جدید بودن مطالب و سبک نگارش کتاب، ۸) تیراژ و چاپ‌های متعدد کتاب، ۹) توصیه کتابداران، ۱۰) توصیه دیگر خوانندگان، ۱۱) برگزاری مسابقه از سوی نهادها و سازمان‌ها، ۱۲) جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و رسانه­ای و ۱۳) منبع اصلی و مادر در حوزه موضوعی مراجعان.

در اینجا به پژوهش‌های که بی‌ارتباط با پژوهش حاضر نیست اشاره می‌شود.

فدایی، غلامرضا (۱۳۹۱) در مقاله خود با عنوان «کارکردهای جدید برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی»، به تقسیم کارکردهای کتابخانه‌ها به دو بخش آموزش و سرگرمی می‌پردازد. وی در مقاله خود بیان می‌دارد کتابخانه‌ها برای عمل به اهداف خود به طبقه‌بندی و سطح‌بندی منابع می‌پردازند و کتاب‌ها را سوای از محتوا، سبک نگارش و انگیزه نویسنده از نگارش کتاب و مشخصات خاص آنان به لحاظ موضوعی در کنار هم قرار می‌دهند. بنابراین فهرست‌نویسی کتاب نمی‌تواند به‌طور کامل کتاب را به خواننده معرفی نماید. ممکن است این کارکردها آرمانی به نظر برسند امّا می‌توان آن را جزء کارکردهای جدید کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی جهت ترویج فرهنگ مطالعه و تبدیل کتابخانه‌ها از حالت ایستا به حالت پویا دانست.

سالاری (۱۳۹۱) در پایان‌نامه خود با عنوان «واکاوی و تبیین عوامل عمده موثر بر فرهنگ مطالعه در ایران و ارایه مدلی مناسب برای توسعه آن» که باهدف شناسایی، دسته‏بندی، تعیین اهمیت نسبی، تعیین شکاف بین وضعیت موجود و وضعیت مورد انتظار و‏ اولویت‏بندی اثربخشی عوامل موثر بر فرهنگ مطالعه به‌منظور ارایه مدلی مناسب برای توسعه فرهنگ مطالعه در ایران انجام ‌شده است. عوامل موثر بر فرهنگ مطالعه با مرور متون و نظرخواهی از برخی اندیشمندان در سطح کشور شناسایی و بر پایه مدلی در سه لایه تحت عنوان لایه ارزش‏ها و باورها، لایه قواعد و لایه جلوه‏ها دسته‏ بندی نموده است. در ذیل هر لایه، مولفه‏های اصلی: کتابخانه، جامعه، دولت، نظام آموزشی، حوزه نشر، خانواده و فناوری‏‏ اطلاعات و رسانه‏های گروهی و در زیر هر مولفه اصلی، مولفه‏های فرعی و در نهایت شاخص‌ها قرارگرفته و درمجموع ۱۵۴ شاخص عمده مورد تأیید قرارگرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد در مرحله اول تحقیق، وضعیت کمّی مولفه‏‏های اصلی لایه‏های سه‏گانه فرهنگ مطالعه که لایه قواعد با ۷۵/۴۳ درصد بیشترین و لایه ارزش‏ها با ۲۵ درصد کم‌ترین مولفه‏‏های اصلی را به خود اختصاص داده ‏است. نتایج رتبه‌بندی نشان ‏داد میان میزان اهمیت لایه‌های سه‏گانه فرهنگ مطالعه، مولفه‏های اصلی (جامعه، نظام آموزشی، خانواده، حوزه نشر) لایه ارزش‏ها و میان مولفه‏های اصلی (جامعه، دولت، نظام آموزشی، خانواده، حوزه نشر، کتابخانه و فناوری اطلاعات و رسانه‏های گروهی) لایه قواعد، تفاوت معنی‌داری نیست. اما نتایج رتبه‌بندی مولفه‏های اصلی در لایه جلوه‏ها نشان ‏داد که بین آن‌ها تفاوت معنی‌داری بوده است. نتایج مرحله دوم تحقیق نشان ‏داد که بین وضعیت موجود و وضعیت مورد انتظار در سه لایه فرهنگ مطالعه تفاوت معنی‌داری وجود دارد. در مرحله سوم تحقیق اولویت‌بندی اثرات مولفه‏‏های اصلی لایه‌های سه‏گانه فرهنگ مطالعه مشخص شد به ترتیب نظام آموزشی، خانواده، جامعه، کتابخانه، حوزه چاپ و نشر، فناوری‏ اطلاعات و رسانه‏های گروهی و دولت در فرهنگ مطالعه ایران تأثیرگذار بوده‏اند. درنهایت ضمن ارایه پیش‏فرض‏هایی برای پیاده‌سازی مدل، با توجه به نتایج حاصل از سه مرحله تحقیق، مدل عملیاتی توسعه فرهنگ مطالعه در ایران ارایه و راهکارهایی برای اجرای آن پیشنهاد گردیده است.

در خارج از کشور نیز با بررسی‌ها و کندوکاوهای متعدد در سایت‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی چند مورد یافت شد که از جنبه‌هایی با موضوع موردمطالعه شباهت دارد.

«ویگفیلد [۳] و گـاتری [۴]» (۱۹۹۵) در پروژه‌ای ۲ سـاله در مرکـز ملـی پژوهـشی خوانـدن، با هدف ارزیـابی انگیزه‌های متفاوت خواندن کودکان و تفاوت‌های پایۀ تحصیلی، زمان مطالعه و… ۱۰۵ نفر از دانش آموزان مقـاطع چهارم و پنجم ابتدایی (۵۹ نفر از کلاس چهارم و ۴۶ نفر از کلاس پـنجم، ۴۷ نفـر دختـر و ۵۸ نفـر پـسر) را در یک مدرسۀ ابتدایی در مریلند جنوبی بررسی کردند. تحلیـل عـاملی و تحلیل پایایی این پرسشنامه نشان داد جنبه‌هایی مثـل خوانـدن به‌قصد اثربخشی و خوانـدن به‌قصد چالش‌برانگیزی و کنجکاوی، خواندن به‌قصد لذت، خواندن به‌قصد شـناخته شـدن، خوانـدن بـه دلایـل اجتمـاعی و رقابت، پایایی بالایی دارند و جنبه‌هایی مثل خواندن به دلیل اهمیت، خواندن به‌قصد نمره، تکلیـف و خوانـدن به‌قصد اجتناب، پایایی کمتری داشتند. دختـران نـسبت بـه پـسران، به‌طورکلی، انگیزه‌های بیشتری برای خواندن دارند و علاوه بر ایـن، همچنـین دختـران نـسبت بـه پـسران در برنامـه خوانـدن مدرسه بیشتر فعال‌اند؛ هرچند این تفاوت، چندان زیاد نبود. تحلیل همبستگی نشان داد تعداد جنبه‌های انگیزه‌های خواندن دانش آموزان با میزان خواندن آن‌ها در برنامۀ خواندن مدرسه رابطه دارد.

در پژوهش «پرلز»[۵] (۲۰۰۱)، مهم‌ترین متغیرهای پیشین‌های در عملکرد سواد خواندن دانـش آمـوزان ایـران بررسی شد. در مطالعه‌ای که بر روی ۷۴۲۶ نفر انجام شد، مشخص گردید عامل جنسیت در عملکرد خواندن، موثر است و عملکـرد دختران با عملکرد پسران، تفاوت معنادار دارد و دختران، ازاین‌جهت در سطح بـالاتری قـرار دارنـد. در مـورد انگیزه خواندن به‌قصد کسب و کاربرد اطلاعات طبق این پژوهش دختران، میانگین عملکرد بیـشتری از پـسران داشته‌اند. (به نقل از کریمی،۱۳۸۳).

«هالی برتون»[۶]، «بوچانان»[۷] و «کارستنس»[۸] (۲۰۱۱) در مقاله خود با عنوان «خدمت به تمام افراد: مجموعه‌های پرطرفدار و محبوب در کتابخانه‌های دانشگاهی» به بررسی موردی کتابخانه دانشگاه هانتر در وسترن کارولینا پرداختند که دارای مجموعه‌ای از کتاب‌های ممتاز و کاملاً برجسته از مجموعه عمومی کتابخانه است و باهدف دستیابی به اهداف والای مطالعه و کمک به دستیابی همه افراد فراهم‌ شده است. توسعه کُند این مجموعه منعکس‌کننده نگرانی خاص کتابخانه برای مجموعه‌سازی آن است اما گردش منابع آن نشان‌دهنده ارزش آن می‌باشد. در این پژوهش مشخص گردید که متوسط تعداد امانت توسط گروه‌های استفاده‌کننده از کتابخانه که شامل دانشجویان، کارکنان، فارغ‌التحصیلان، متخصصان و … از کتاب‌های مجموعه محبوب، ۱۸ بار بیشتر از کتاب‌های مجموعه عمومی می‌باشد. انتخاب‌کنندگان مجموعه کتاب‌های محبوب پس از دریافت این کتاب‌ها آن‌ها را بر اساس تعداد امانت و بررسی گروه‌های خواننده آن به مجموعه منابع پرخواننده و محبوب منتقل می‌نمایند. استفاده بالا از مجموعه کتاب‌های محبوب نشان می‌دهد که کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند بدون صرف هزینه اضافی خرید کتاب برای تشکیل مجموعه محبوب از بررسی مجموعه موجود به مجموعه کتاب‌های پر خواننده دست یابند. هدف این مقاله پشتیبانی و حمایت از مجموعه‌سازی کتاب‌های محبوب در کتابخانه‌های دانشگاهی است. این مقاله بر اساس بررسی متون موجود و سابقه اطلاعات متون محبوب در محیط کتابخانه دانشگاهی نوشته‌شده است. این مطالعه موردی اساس کار را برای اجرای مقرون‌به‌صرفه مراحل مجموعه‌سازی مجموعه محبوب کتابخانه‌های دانشگاهی فراهم می‌کند.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع پیمایشی و هدف آن کاربردی است. جامعه آماری ۳۴ نفر از کتابداران شاغل در کتابخانه آستان قدس رضوی که در بخش‌های گردش کتاب (آقایان و بانوان)، قفسه باز (آقایان و بانوان) و جوانان و

نوجوانان (آقایان و بانوان) مشغول فعالیت می‌باشند را در برمی‌گیرد. پس از تدوین شاخص‌ها که توضیح آن در قسمت پیشینه پژوهش آورده شد، ابتدا برای شناسایی کتاب‌های پرمراجعه در سال ۱۳۹۳ از نرم‌افزار کتابخانه مرکزی، گزارش کتاب‌های به امانت رفته به ترتیب هر بخش گرفته شد. پس از بررسی، مشخص شد برخی کتاب‌ها جلدی هستند و یا نسخه‌های موجود در هر عنوان بیش از سایر بخش‌هاست. لذا برای جلوگیری از بروز خطا، جمع کل کتاب‌های به امانت رفته و تمدیدشده را بر تعداد نسخه‌های آن تقسیم و میانگین آن ملاک محاسبه قرار داده شد که اطلاعات کامل آن در جدول ۱ آورده شده است. سپس با استفاده از اطلاعات و گزارش‌های به‌دست‌آمده از نرم‌افزار، برای گردآوری نظرات کتابداران، پرسشنامه‌ای محقق ساخته که دارای ۱۳ سوال بسته و ۱ سال باز بود، تهیه و توزیع شد. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده از طریق نرم‌افزار برای پرسشنامه ۹۱/۰ تعیین شد که پایایی مطلوب و قابل قبولی است. سپس به‌وسیله نرم‌افزار آماری SPSS با استفاده از روش­های آمار توصیفی، آزمون‌های آماری کای دو، استودنت یک نمونه‌ای و یا ویلکاکسون، آزمون فریدمن مورد تحلیل و ارزیابی قرارگرفته است.

جدول ۱: تعیین ۱۰ کتاب پرمراجعه با استفاده سیستم امانت کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

یافته‌ها

تحلیل اطلاعات جمعیت شناختی

اطلاعات توصیفی حاصل از تجزیه‌ و تحلیل پرسشنامه نشان داد، ۷۵/۶۸ درصد از پاسخ‌دهندگان زن و ۲۵/۳۱ درصد مرد هستند. گروه سنی ۳۱ تا ۴۰ سال با ۶۷ درصد بیشترین گروه سنی را تشکیل می‌دهند. بالاترین فراوانی در قسمت میزان تحصیلات به پاسخ‌دهندگان لیسانس با ۰۶/۶۰ درصد و رتبه بعدی به گروه فوق‌لیسانس با ۲۴/۲۴ درصد اختصاص دارد. یافته‌ها نشان داد ۹۳ درصد از پاسخ‌دهندگان دارای مدرک کتابداری هستند و فقط ۷ درصد مدرکشان کتابداری نیست. وضعیت استخدامی ۷/۶۶ درصد از پاسخ‌دهندگان رسمی – پیمانی و ۲۷ درصد شرکتی است. نتایج نشان می‌دهد که پاسخ‌دهندگان ازلحاظ سنی در سطح میان‌سالی هستند و این امتیازی برای سازمان است که نیروهای جوان و پرتوانی را در اختیار دارد. ازلحاظ سطح تحصیلات، ۸۵ درصد پاسخ‌دهندگان داری مدرک لیسانس و فوق‌لیسانس هستند که آن‌هم نشانگر برخورداری سازمان از نیروهای دانشی است. همچنین رشته بیش از ۹۰ درصد آن‌ها مرتبط با رشته تحصیلی آن‌ها یعنی کتابداری و اطلاع‌رسانی است که مبین تخصص گرایی و به‌کارگیری نیروهای متخصص در تالارها می‌باشد.

 پاسخ به سوالات پژوهش:

پاسخ سوال اول: بیشترین کتاب‌های به امانت رفته در سیستم امانت (۱۰ کتاب برتر) متعلق به کدام بخش و کدام رده موضوعی است؟

 برآیند و میانگین کتاب‌های به امانت رفته در سیستم امانت نشان داد، بیشترین آمار امانت و تمدید ۱۰ کتاب برگزیده با فراوانی ۲۲۲ بار در اختیار گردش کتاب بانوان است. رتبه دوم را تالار جوانان دختر، با میانگین ۱۳۳ عنوان کتاب، در اختیار دارد. رتبه‌های بعدی هم با ۴۰ عنوان به گردش امانت آقایان و ۶/۳۱ عنوان کتاب به تالار جوانان پسر اختصاص دارد. ازلحاظ موضوعی به‌جز کتاب اول (دانشنامه گیاهان دارویی و میوه‌ها…) که با میانگین ۶۶ بار امانت، به رده ۶۰۰ یعنی علوم کاربردی اختصاص دارد، مابقی کتاب‌ها که ۹۰ درصد کتاب‌ها را تشکیل می‌دهند به رده ۸۰۰ و ادبیات اختصاص دارد. شایان‌ذکر است کتاب‌های مذکور اختصاصاً به رده ۶۲/۳ فا ۸ تعلق دارد. آمار فوق نشان‌دهنده این واقعیت است که خانم‌ها بیشتر از آقایان به مطالعه علاقه نشان می‌دهند و بیشتر کتاب‌هایی را که به امانت برده‌اند کتاب‌های رمان و داستان بوده است. نکته قابل‌تأمل این است که به‌جز کتاب اول، هیچ کتاب علمی، تاریخی، هنری و … در بین ۱۰ کتاب برتر دیده نمی‌شود.

 جدول ۲: فراوانی بیشترین کتاب‌های به امانت رفته (۱۰ کتاب برتر) بر اساس عنوان بخش و رده موضوعی

پاسخ سوال دوم: آیا تفاوتی بین رتبه‌بندی کتاب‌های پرمراجعه (گرفته‌شده از سیستم) با نظر کتابداران وجود دارد؟

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی کتاب­ها بر اساس امتیازهای اختصاص‌یافته توسط پاسخ‌دهندگان می­توان گفت که در سطح خطای ۵ درصد، پاسخ‌دهندگان معتقد بوده­اند که امتیاز این ده کتاب یکسان نمی‌باشد(۰.۰۰۱>p). لذا بر اساس جدول شماره ۲، کتاب دوم (لعیای عشق) با ۶۴/۷ درصد، کتاب نهم (تکرار سرنوشت) با ۸۶/۶ درصد و کتاب چهارم (آسمونی) با ۶۶/۶ درصد به ترتیب در رتبه اول تا سوم قرار دارند.

یافته‌ها نشانگر این مطلب است که اختلاف بین نظر کتابداران و مراجعان به کتاب‌های پرمراجعه وجود دارد. به عبارتی کتاب نهم با عنوان «تکرار سرنوشت» با ۸۶/۶ درصد، در رتبه دوم جدول اولویت انتخاب کتابداران قرار دارد که حاکی از آن است تناسبی بین شاخص‌های کتابداران و مراجعان وجود ندارد. این اختلاف دیدگاه می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها، مجموعه‌سازی، انتخاب کتاب کتابداران موثر باشد. همچنین ممکن است کتابداران، کتاب‌هایی را انتخاب کنند که مطابق با نیاز و سلایق خوانندگان نباشد و این امر باعث بی‌استفاده بودن کتاب‌ها در قفسه‌ها باشد. همچنین برخی از کتاب‌ها مراجعان زیادی دارند و نیاز است نسخه بیشتری تهیه شود، که در صورت عدم شناخت دقیق از مجموعه این امر مورد غفلت واقع خواهد شد.

جدول شماره ۳: اولویت کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران

پاسخ سوال سوم: مهم‌ترین شاخص‌های انتخاب کتاب از دیدگاه کتابداران کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی کدم‌اند؟

یافته‌های پژوهش نشان داد، شاخص جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری با میانگین ۹۶/۸ درصد، بالاترین رتبه را به خود اختصاص داد. همچنین شاخص برگزاری مسابقه از سوی نهادها و سازمان‌ها با ۹۰/۸ درصد، تبلیغات تجاری ناشران و کارگزاران از طریق ارسال پیامک، ایمیل، تبلیغ در نشریات و رسانه‌های گروهی با ۵۱/۸ درصد، منبع اصلی و مادر در حوزه موضوعی مراجعان با ۳۴/۸ درصد به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. از سوی دیگر شاخص محتوی با ۲۱/۵ درصد، شهرت نویسنده با ۳۴/۵ درصد و شهرت مترجم با ۷۸/۵ درصد به ترتیب در پایین‌ترین رتبه شاخص‌ها قرار گرفتند. یافته‌های حاصل از پژوهش از دیدگاه کتابداران مبین این واقعیت است که مراجعان کتابخانه به‌جای اینکه بیشتر به دنبال محتوی و شهرت نویسنده و ناشر کتاب باشند، تحت تأثیر جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و رسانه‌ای قرار دارند. همچنین کتاب‌هایی که از طریق برگزاری مسابقات و به‌وسیله تبلیغات تجاری ناشران و کارگزاران، به روش‌های نوین نظیر ارسال پیامک، ایمیل، تبلیغ در نشریات و رسانه‌ها معرفی‌شده‌اند، بالاترین خواننده را دارند.

جدول شماره ۴: تعیین شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه به تفکیک کتاب‌ها

 جدول شماره ۵: تعیین شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران

 آزمون فرضیه‌ها:

فرضیه ۱: بین شاخص‌های تعیین‌شده کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران لحاظ اهمیت اختلاف معنی‌داری وجود دارد.

فرض H۰ را عدم وجود رابطه و فرض H۱‌ را وجود رابطه در نظر می‌گیریم و با استفاده از آزمون فریدمن، فرض خود را آزمون می‌کنیم که طبق جدول ۶ نتایج زیر به دست آمد. ملاحظه می‌گردد که sig=۰.۰۰۰ چون بیشتر از ۰۵/۰ نشد، پس فرض اولیه رد می‌شود. یعنی بین شاخص‌های تعیین‌شده کتاب‌های پرمراجعه ازلحاظ اهمیت اختلاف معنی‌داری نیست و رابطه وجود دارد.

پس می‌توان نتیجه گرفت که همه شاخص‌ها مهم و موردنظر کتابداران بوده‌اند و این‌چنین نبوده که چند شاخص را انتخاب کنند و به دیگر شاخص‌ها توجهی نداشته باشند.

 جدول شماره ۶: نتایج آزمون فریدمن برای تحلیل فرضیه اول

 فرضیه ۲: شاخص شهرت نویسنده و ناشر، بالاترین رتبه را نسبت به سایر شاخص‌ها دارا هستند.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی کتاب‌ها (جدول شماره ۲) بر اساس امتیازهای اختصاص‌یافته توسط پاسخ‌دهندگان می‌توان گفت که در سطح خطای ۵ درصد، پاسخ‌دهندگان معتقد بوده‌اند که امتیاز این ده کتاب یکسان نمی‌باشد(۰.۰۰۱>p). طبق نتایج فوق، جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و رسانه‌ای با میانگین ۸.۹۶ درصد و برگزاری مسابقه از سوی نهادها و سازمان‌ها با ۸.۹۰ درصد، بالاترین رتبه را در جدول و در بین شاخص‌های ۱۳ گانه به خود اختصاص داده‌اند. بنا نتایج فرضیه دوم نیز رد می‌شود و موردپذیرش قرار نمی‌گیرد.

جدول شماره ۷: اولویت کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه کتابداران

 بحث و نتیجه‌گیری

– پژوهش «ویگفیلد و گـاتری» (۱۹۹۵) و «پرلز» (۲۰۰۱) نشان داد، عامل جنسیت در عملکرد خواندن، موثر است و عملکـرد دختران با عملکرد پسران متفاوت است و دختران، ازاین‌جهت در سطح بـالاتری قـرار دارنـد. دختـران نـسبت بـه پـسران، به‌طورکلی، انگیزه‌های بیشتری برای خواندن دارند. یافته‌های این پژوهش هم نشان داد، اعضای تالارهای بانوان کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، کتاب بیشتری نسبت به آقایان امانت‌گرفته‌اند و تفاوت فاحشی بین داده‌های به‌دست‌آمده وجود دارد که در این زمینه با پژوهش «ویگفیلد و گـاتری» و «پرلز» هم‌راستاست.

–   همچنین در مـورد انگیزه خواندن به‌قصد کسب و کاربرد اطلاعات، یافته‌های پژوهش «پرلز» نشان داد که میانگین عملکرد دختران بیـشتر از پـسران بوده است. اما یافته‌های این پژوهش نشان داد، امانت کتاب‌های داستانی توسط خانم‌ها، جنبه کاربردی صرف نداشته و از این منظر با پژوهش «پرلز» هم‌خوانی ندارد.

– یافته‌های پژوهش نشان داد، شاخص‌های موردنظر کتابداران و مراجعان کتابخانه متفاوت است که این تفاوت دیدگاه می‌تواند در درازمدت مشکلاتی را برای کتابخانه ایجاد نماید. عدم شناخت دقیق از نیاز مراجعان، باعث انتخاب و گردآوری مجموعه‌ای می‌شود که بیشتر کتاب‌های آن، نیاز مراجعان را برطرف نخواهد کرد و باعث اتلاف هزینه، نیرو و زمان و عدم پویایی کتابخانه خواهد شد.

– نتایج نشان داد علیرغم پندار قبلی و فرضیه پژوهش، کتابداران سه شاخص؛ جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و رسانه‌ای و همچنین برگزاری مسابقه‌های کتاب‌خوانی و تبلیغات تجاری ناشران و کارگزاران را موثرترین راه برای پرمخاطب شدن و محبوبیت کتاب‌ها می‌دانند. زیرا ازنظر آن‌ها مراجعان پیش از پرداختن به محتوی کتاب، به تبلیغات رسانه‌ای توجه دارند. یافته‌های پژوهش بیانگر این مطلب است که کتابداران، مسیولین و علاقه‌مندان و متخصصان حوزه مطالعه و کتاب‌خوانی می‌بایست با استفاده از ابزارهای فوق، کتاب‌های مناسب و پر محتوی را به مخاطبین خود معرفی نمایند. روش‌ها و ابزارهای نوین نظیر پیامک، ایمیل، تبلیغ در نشریات و رسانه‌ها، ابزاری کارآمد برای تبلیغ کتاب هستند که باید از آن‌ها نهایت بهره‌برداری را کرد.

– نتایج فرضیه ۱ نشان داد بین شاخص‌های تعیین‌شده کتاب‌های پرمراجعه ازلحاظ اهمیت اختلاف معنی‌داری وجود ندارد. بنابراین، تمامی شاخص‌ها از دیدگاه کتابداران باکمی شدت و ضعف دارای اهمیت هستند. بنابراین این شاخص‌ها می‌تواند ملاک عمل پژوهش‌های بعدی در سایر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی قرار گیرد.

 پیشنهادها

– پیشنهاد می‌شود کتابخانه‌های مهم و تأثیرگذار برای خود شاخص تعیین کنند تا به‌واسطه آن بتواند نیاز جامعه اطلاعاتی خود را شناسایی و برآورده نمایند. همچنین به‌طور مرتب گزارش‌هایی روزآمد از سیستم امانت خود دریافت نمایند و روند امانت و تمدید کتاب و منابع خود را کنترل و تحلیل نمایند.

– پیشنهاد می‌شود امکانات و گزینه‌هایی روی نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ایجاد شود تا کتابداران و کتاب‌خوانان بتوانند به لیست کتاب‌های پرمراجعه دسترسی داشته باشند. علاوه بر نرم‌افزارها، سایت‌های مربوط به کتابخانه‌ها نیز باید امکانات رصد و پیگیری کتاب‌های پرمراجعه برای مخاطبان را فراهم نماید.

– ازآنجایی‌که جریان‌های سیاسی، رویدادهای جاری و رسانه‌ای و همچنین برگزاری مسابقه‌های کتاب‌خوانی و تبلیغات تجاری ناشران و کارگزاران ابزارهای کارآمد و تأثیرگذاری در معرفی کتاب‌های پرمراجعه هستند، پیشنهاد می‌شود سازمان‌ها و نهادهای دولتی و متولیان امر مطالعه، روابط خود را با رسانه‌های گروهی اعم از دیداری – شنیداری گسترش دهند.

– پیشنهاد می‌شود پژوهشی مستقل در خصوص واکاوی شاخص‌های کتاب‌های پرمراجعه از دیدگاه مراجعان و تحلیل محتوی کتاب‌های مذکور انجام گیرد. زیرا نتایج به‌دست‌آمده روشنگر و راهگشای خوبی برای کتابخانه‌ها و تصمیم­گیرندگان خواهد بود و بستری مناسب برای پژوهش‌های بعدی را فراهم خواهد نمود.

 منابع