علم گر دست نا اهلش بود علم نبود عاقبت رنجی بود

 

علم گر دست نا اهلش بود          علم نبود  عاقبت رنجی بود

الهام یلوه و افسانه یلوه

دانشجویان کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم

این روزها تیتر اول همه خبر­های جهان با جمله‌­ای شروع می‌­شود که واژه کرونا درآن خودنمایی می­‌کند. به این پدیده از جنبه­‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حتی طنز پرداخته می­‌شود و همه ما چه درفضای مجازی و چه ازطریق گیرنده­‌های صوتی و تصویری خبرهای مربوط به آن را دنبال می­‌کنیم. آنچه که در لابه لای این اخبار ذهن را به خود مشغول می­‌کند، واژه پرتکرار کرونا نیست، بلکه واژه‌ای است به نام علم، که متأثر از این ویروس، خواسته یا ناخواسته مورد هجمه قرارگرفته و احتمال آزمایشگاهی بودن این ویروس یکی از احتمالات مطرح شده توسط صاحب­نظران در علوم زیست فناوری است. این ادعا بدون شک علم را مورد بازخواست قرار می­‌دهد. از آنجایی که اظهار­نظر کردن در این مورد نیازمند تخصص و آگاهی کافی است، طبیعتاً ورود به آن خارج از عقل سلیم است، ولی این سؤال را به ذهن متبادر می­‌کند که آیا علم در اختیار نااهلان قرار گرفته است که همچنان شاهد فجایع مرگبارتری نسبت به گذشته در جهان هستیم؟

 

 

 

علم به معنای همه­ دانش مدون بشری است، که هرچند با تفاوت، علم نامیده می­‌شود (مصباح یزدی، 1366، ج1، ص63)؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ رشته ﺧﺎصی اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻪ، ﻫﻢ درﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮبی و ﻫﻢ در ﻋﻠﻮمﻧﻈﺮی ﺻﻮرت میﮔﻴﺮد (ﺻﺒﻮری،1384، ﻧﻘﻞ از: زﻟفی ﮔﻞ وﻛﺒﺎﻧی ﺑﺨﺘﻴﺎری،«ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻋﻠﻢ: ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی اﻧﺘﺨﺎب واﻧﺘﺨﺎب ﺷﺎﺧﺺ­ها»1387،ص2).  اگر این علم به دست انسانی از نسل قابیل افتاده و زمین را جولانگاه زیاده خواهی­‌های خود قرار دهد، آلوده به بی­‌اخلاقی شده و به پشتوانه همین بی­‌اخلاقی بر انسانی که به اعتبار علم پاک و اخلاق­‌مدار می­‌تواند به تعالی روح و جسم برسد، سیطره می­‌یابد. اخلاق طبق واژه­‌نامه وبستر، مریام و دایره­‌المعارف بریتانیا، به مجموعه­‌ای از دستورالعمل­‌ها و قوانین درباره آن چه صحیح و غلط، بد وخوب است و آنچه که باید و نباید انجام پذیرد اطلاق می­‌شود. ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻋﻠﻢ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻲ اﺳﺖ ارادی، اﺧﺘﻴﺎری و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ. ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻰ‌ﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖ‌ﮔﻴﺮیﻫﺎى اﺧﻼﻗﻰ، ﻏﻴﺮاﺧﻼﻗﻰ و ﺿﺪاﺧﻼﻗﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. داﻧﺸﻤﻨﺪ میﺗﻮاﻧﺪ در ﻣﻮﺿﻌﻲ ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻧﺴﺎنی ﻧﺘﻴجه ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﺮای آﻓﺮﻳﻨﺶ رﻧﺞ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎرﮔﻴﺮد؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ میﺗﻮاﻧﺪ از ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺧﻮد در راه رﻓﺎه و آﺳﺎﻳﺶ و ﺳﻼﻣﺖ و ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن استفاده کند (جباران،1390). بنابراین می­‌توان گفت که اخلاق بیان کننده این است که انسان در برابر انسان چگونه رفتاری داشته باشد، که حیات و کرامت انسانی در خطر نابودی قرار نگیرد. البته نباید نقش علم اخلاق­‌مدار را در توسعه جهان هستی و کمک به بشریت نادیده گرفت، اما وقتی به یکباره عالم هستی از علمی که به بیراهه کشیده می­‌شود، متأثر می­‌شود و انسان را به ورطه مرگ می­‌کشاند، و فجایع غیراخلاقی و غیر­انسانی با نام علم رخ می­‌دهد، اینجاست که علم معصومیت خود را از دست­ رفته می­‌بیند. علمی که می­‌تواند مرهمی باشد بر دردها، ابزاری باشد برای راحتی و آرامش و در خدمت حیات بشر و نزدیک کردن انسان­‌ها با هر زبان، دین، نژاد و ملیت برای همدل و همراه کردن آنها برای نیل به انسانیت و پیشرفت، می­‌تواند دستخوش بی­‌اخلاقی شود و این را تاریخ بارها به خود دیده است. شاید یادآوری ساخت بمب هسته‌ای توسط رابرت اوپنهایمر و آلبرت انیشتین که در سال 1939 میلادی که با آغاز جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد، و درهیروشیما و بعد ناکازاکی مرگ صدها هزار نفر را رقم زد، و ساخت دینامیت توسط آلفرد نوبل که انسان­های زیادی را به کام مرگ کشید و خیلی از کسانی که  طلایه دار این راه بوده اند و در این مجال نمی­گنجد، مبین این باشد که علم اگر آلوده به بی­‌اخلاقی شود و در دست نااهلان دست به دست ­شود، مستعد این خواهد بود که برگی از دفتر تاریخ زیستن بشریت را بر روی این کره خاکی با بی‌رحمانه­‌ترین و غیر­انسانی­‌ترین اعمال به رشته تحریر درآورد. آنچه که انسان امروز به آن نیازمند است­، این است که­، علم به عنوان یک زبان مشترک در میان دانشمندان و محققان که اخلاق را سرلوحه کار خود قرار می­‌دهند در خدمت بشریت به راه خود ادامه داده و آلوده به بی‌اخلاقی نشود. توقع زیادی نیست، که علم به دست اهلش بیافتد، چون ذات انسان انتظاری جز این ندارد که علم یاری­گر او باشد برای بقا و زیستن، آن هم در آرامشی که او را به سعادت برساند.

در هر عصری، زندگی انسان با پیدایش فناوری‌ها از جنبه­‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی دست­خوش تحولات عدیده­‌ای می­‌شود که این تحولات گاهی برای او سودمند و گاهی زیانبار است. قرن بیست و یکم را  قرن فناوری زیستی نامیده­‌اند، و نظر به اینکه علم بدون در نظر گرفتن اخلاق پیامدهای تلخ و تاسف انگیزی را برای بشر به ارمغان می­‌آورد، لازم است که در کنار مطالب گوناگون زیست­‌شناسی با مباحث اخلاقی که به وسیله دانش زیست شناسی به چالش کشیده می­‌شود و نیز با بیم و هراس­‌هایی که این فناوری ایجاد می­‌کند و همچنین امیدهایی که این فناوری برای زندگی بهتر فراهم می­‌سازد، آشنا شویم و توسعه این فن­آوری­‌ها به گونه­‌ای باشد که درخدمت انسان باشد نه این که انسان برده این فن آوری­‌ها گردد  (احمدی و همکاران،1392). بنابراین بازهم اخلاق در این جا نمود پیدا می­‌کند و با نام اخلاق­‌زیستی همراه با پیشرفت انسان در علوم زیست­‌شناسی و پزشکی پای به عرصه وجود می­‌گذارد. در این حالت، بیش از پیش وجود اخلاق در کنار علم و فناوری­‌های وابسته به آن احساس می­‌شود؛ چرا که هدف، انسان است و انسان تنها موجودی بر روی این کره خاکی است که واژه‌ای به نام اخلاق را به دلیل داشتن فهم وشعور درک می­‌کند. انسانی که در گذر زمان بارها هم طعم علم اخلاق مدار را چشیده و هم طعم تلخ علمی را چشیده که بلای جانش شده است. وقتی که از علم در هر زمین‌ه­ای سخن به میان می­‌آید، باید پیرو  قواعد و اصولی بود که علم موجود را بتوان در مسیر درست هدایت کرد و پایه و اساس این قواعد و اصول همان اخلاقی است که علم را پالایش می­‌کند، و با توجه به اینکه اخلاق زیستی نیز، یک علم است، مانند علوم دیگر از اصول و مبانی مشخصی پیروی می­‌کند، که مختص به قوم و سرزمین خاصی نیست، از جمله این اصول: اصل عدم تبهکاری و زیان نرساندن، اصل اجتناب از پژوهش مخفی، اصل مسئولیت حرف‌ه­ای، اصل حقیقت گویی، اصل سودمندی، اصل منفعت­‌خواهی، اصل عدالت …. (نیک­راد،1393). در اینجا به اقتضای بحث تنها به تعریف اصول عدم تبهکاری و زیان نرساندن و ا اجتناب از پژوهش­‌های مخفی بسنده می­‌کنیم.

اصل عدم تبهکاری و زیان نرساندن: به این مفهوم است که هر پژوهشی که در ارتباط با انسان و محیط زیستن او انجام می­‌شود منجر به زیان رساندن به انسان و محیط زیست او نشود.

اصل اجتناب از پژوهش مخفی: به این موضوع اشاره دارد که هرگونه پژوهشی که بر روی انسان و یا محیط زیستن او انجام می­‌شود باید آشکار باشد و به طور دقیق و به دور از پنهان کاری به جهانیان گزارش شود. البته می توان برای جلوگیری از فاش شدن ابزار علمی مجاز اعلام نتیجه آن را با جلب رضایت مقامات ذی صلاح به بعد از نهایی­‌شدن پژوهش موکول کرد (نیک­راد،1393) و این که یک دانشمند و محقق بتواند به این اصول پایبند باشد، به سلامت روانی او بر می­گردد که چه اندازه  نوع­دوست و متعهد است تا علمی را که  به عنوان  ابزار در اختیار دارد در جهت خدمت به بشریت به کار گیرد. شاید بارها این جمله را شنیده باشید که یک چاقو ابزاری است که در دستان یک پزشک می تواند نجات دهنده یک انسان باشد و در دستان یک قاتل جان یک انسان را بگیرد. بنابراین در نظام­‌های آموزشی و پژوهشی دنیا اگر جایگاه اخلاق به عنوان جزء لاینفکی در تولید علم به خوبی مشخص شود، جویندگان دانش، علمی را فرا خواهند گرفت که تنها ابزاری است در جهت کمک به بشریت و ارتقای شرافت انسانی. این مهم به دست نخواهد آمد مگر با آموزش صحیح توسط عالمان و دانشمندان اخلاق مداری که زمام امور را به دست نااهلان و عالم نمایان بی اخلاق ندهند و هدف خود را بر این پایه بنیان کنند که علم خیرخواه انسان باشد نه نابودگر وی و برای رسیدن به این هدف، آموزش توأم با اخلاق مداری را سرلوحه آموزش خود قرار دهند.

در تقویم جهانی، یونسکو که به عنوان معتبرترین سازمان آموزشی و فرهنگی در جهان است­­، روز 10نوامبر را به عنوان روز جهانی«علم در خدمت صلح و توسعه» نامگذاری کرد. از مهم‌ترین اهداف یونسکو جهت نام‌گذاری این روز به نام «روز علم»، بهره­‌مندی جوامع از آثار مثبت علم، فناوری و نوآوری درزندگی روزمره مردم، صلح و توسعه، ایجاد فضایی برای تبادل اطلاعات پیرامون تأثیرات آن  برزندگی مردم و معرفی برخی موقعیت­‌های جدید برای بالا بردن کیفیت زندگی مردم بود. همچنین فرصتی باشد که علم را جهت ساختن جهانی بهتر بکار گیرند. در ادامه در یک برنامه بلند مدت ده ساله اهداف دیگری نیز تعریف شد.  به همین دلیل همه ساله بر روی یکی از اهداف تعریف شده تمرکز و همچنین شعاری برای این روز در هرسال انتخاب می­‌شود. با نامگذاری آن سال به نام این اهداف، به نوعی کشورها  تشویق می­‌شوند تا برنامه­‌های آموزشی خود را در راستای رسیدن به این اهداف پیش ببرند. شعار روز جهانی علم در سال 2019 میلادی «علم برای همه : هیچ کس را جا نمی­گذارد» انتخاب شد، که وقتی این شعار را خواندیم انتخاب کننده این شعار را تحسین کردیم، اما زمان زیادی نگذشت که زیبایی این مفهوم در ذهنمان جای خود را به این سؤال داد، که آیا علمی که در دهه دوم قرن 20 برای همه : هیچ کس را جا نمی­‌گذارد ممکن است چنین علمی باشد که بشر را با یک بیماری ناشناخته بنام COVID 19  به کام مرگ بکشاند. با این احتمال  باید به دنبال پادزهر اخلاق برای علم بود و  همانند انتشار سریع این ویروس به انتشار اخلاق برای نجات علم همت گمارد. اخلاق مختص به دین خاص، نژاد خاص، و ملیت خاصی نیست بلکه حالتی درونی در وجود هر انسان است که بازدارنده وی از اعمال ضد انسانی است و می­‌توان گفت که در این راستا رسالت دانشمندان و عالمان در مسیر پر فراز و نشیب کسب علم از دو جنبه قابل تأمل است: یکی تعلیم وتدریس علم همراه با اخلاق که ضامن اصالت و سلامت علم می­‌شود و همت جهانی را می­طلبد، و دیگری مقابله با  ناهنجاری­هایی است که هر از گاهی گریبان­گیر علم می­‌شود و حیات انسان را به مخاطره می­‌اندازد. این جنبه را در شرایط امروز برای مقابله و از بین بردن ویروس کرونا از جانب دانشمندان و متخصصین شاهد هستیم.

سخن کوتاه اینکه  علمی که بیماری می­‌زاید آن هم یک بیماری که جهان از آن در امان نخواهد بود، علمی است مخرب و زاییده یک ذهن و روان بیمار، که در دستان نااهلان رقص مرگ را به نظاره نشسته‌­اند، و تنها باید امیدوار بود که دانشمندان و محققان اخلاق­‌مدار بتوانند در برابر این نااهلان بی­اخلاق، قد علم کرده و نقشه­های شوم آنان را نقش برآب کنند و معصومیت از دست رفته این ابزار ارزشمند را  باز گردانند تا جهان باز هم روی آرامش را ببیند. هرچند که این پایان ماجرا نخواهد بود…

منابع و مأخذ:

احمدی، ناصر؛ معاوی، رضا؛ معاوی، راضی؛ گودرزی، مهدی؛ رضایی، سعید(1392). شبیه­‌سازی  یک دخالت و یا یک علم نو. ارائه شده در دومین همایش بررسی ضوابط شرعی در پزشکی. ص349-390.

جباران، محمد­رضا(1390). ﺿﺮورت اﺧﻼق ﻣﺪاري در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺧﻼق اﺳﻼﻣﻲ16. فصلنامه علمی پژوهشی قبسات.16، 155-176

صبوری، علی اکبر؛ فصلنامه سیاست علمی و پژوهشی رهیافت، 27، 226-235 نقل از امینی،علی­رضا؛«میزگرد»؛ مجله پژوهش و حوزه، ش12 زمستان 81، ص8.

مصباح ﻳﺰدي، ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ؛ آﻣﻮزش ﻓﻠﺴﻔﻪ. ﭼﺎپ دوم، ﺗﻬـﺮان: ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت اﺳﻼﻣﻲ،1366.

زلفی­گل، محمد­علی و کیانی بختیاری، ابوالفضل(1387). مصادیق تولید علم: شاخص‌­های انتخاب و انتخاب شاخص‌­ها؛ نشر آی. آر پی.دی.اف

نیک­راد، امید(1393).اخلاق زیستی. بازیابی10 فروردین 1399، از

       http://pajoohe.ir/%D8%A7%D8%AE%D9%84%D8%A7%D9%82-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C–bioethics__a-40642.aspx

Ethics. Merriam Webster online. Dictionary Merriam Webster Inc. 2012.

Ethics. Encyclopedia Britannica online. Encyclopedia Britannica Inc. 2012.

http://www.britannica.com/EBcheked/topic/19402 3/ethics (accessed in 2012)