رویکردهای ما به پویاسازی حرفه: چگونه می توان خود را برای خدمت بهتر به جامعه پویا ساخت

درآمد: اشاره ای به چرایی این بحث

به جرات می­توان گفت همه حرفه هایی که در جامعه زنده مانده و اثربخش بوده اند در یک ویژگی با هم مشترک هستند و آن «پویایی» است. برعکس، حرفه هایی که جایگاه و اثربخشی خود در جامعه را از دست داده اند همانهایی­ اند که پویایی لازم را نداشته اند. پویایی به این معناست که افراد و یا گروه ها و یا سازمان ها تلاش کنند از پتانسیل ها و انرژی های خود به خوبی بهره برند، خود را از ایستایی و واگرایی خارج کرده، و فراتر از وظایف روزمره تکلیفی (به اصطلاح، روتین) عمل کنند. 

به جای پذیرش وضعیت موجود و تکراری، آنها به دنبال جستجوی راههای نو برای افزایش تلاشهای خود هستند. افراد پویا الگوی ذهنی فعالی دارند و تلاش آنها این است که تحرکات بیشتری داشته و دامنه فعالیتهای خود را با توجه به نیازهای جامعه گسترش دهند. از اینرو، پویایی نه تنها در الگوی ذهنی افراد است بلکه باید در عمل در اقدامها و رفتارهای آنها جلوه گر شود. آشکار است که در مقایسه با افراد عادی، اثربخشی افراد و نهادهای پویا در توسعه جامعه بیشتر است.

 دلایل زیادی برای پویایی و یا عدم پویایی حرفه ها وجود دارد که مهمترین آنها “توجه یا عدم توجه به نیاز جامعه به کارکردها و خدمات حرفه” از یکسو، و “توجه یا عدم توجه به قابلیت های درونی اعضای حرفه” در سوی دیگر است. این بدان معناست که عامل “عدم توجه” می تواند نشانه ایستایی ذهن فرد باشد که پیامدش بی تفاوتی و در نتیجه، عدم تحرک است. از دیدگاه دیگر، دو عامل برونی و بیرونی بر پویایی تاثیرگذار هستد. عامل برونی شامل نیاز اجتماعی و عامل درونی دربرگیرنده خواست و باور اعضای حرفه به “سودمند واقع شدن” است. این دو عامل کلان در تعامل با یکدیگر و لازم و ملزومند.

 

 

در برابر عوامل پویایی، عواملی نیز موجب ناپویایی می شوند. سکون در ساختار آموزشی، اقتصادی و سیاسی جامعه و در نتیجه، کندی یا توقف روندهای اجتماعی تاثیر عمده ای بر پویایی فردی و اجتماعی دارد. این وضعیت نیز تابعی از شرایط تاریخی جامعه به شمار می رود. درعین حال، و حتی باوجود شرایط مطلوب تاریخی، چنانچه دو عامل کلان درونی و برونی فعال نباشند، نمی توان انتظار داشت حرفه ها پویا شوند.

از نگاه دیگر، نباید تاثیر نوع جهان بینی انسانها بر مقوله پویایی را نادیده گرفت. اگر بپذیریم که جهان بینی یک امر شخصی و سرچشمه فکری انسانها و شکل دهنده نوع رفتارهای آنهاست در اینصورت باید قبول داشته باشیم که پویایی جامعه و حرفه های مطرح تحت تاثیر جهان بینی افراد است. می دانیم که جهان بینی عامل مهمی در سعادت انسانها و جوامع است. در برخی جوامع، نوع نگاه انسانها به جهان هستی، به زندگی، به موجودات، به پدیده ها و مانند آن مثبت و سازنده است. در این نوع جوامع، نگاه غالب انسانها قائل به ارزشمندی وجودهای دیگر (سایر انسانها و موجودات) و ضرورت درک سایر هستی ها، موجودات، پدیده ها و نیازهاست. در چنین فضایی، هر انسانی تلاش می کند به دیگران کمک کند و در خدمت به آنها باشد تا آنها بتوانند از وضعیت مطلوبی برخوردار شوند و از زندگی و بودن خود لذت برند. شرط تحقق چنین وضعیتی، پویایی است: پویایی در اندیشیدن و درک هستی، پویایی در احساس نیاز به خدمت به دیگران و ارضای افراد جامعه. هر یک از حرفه ها نیز همچون افراد جامعه تحت تاثیر نوع جهان بینی خود قرار دارند و بر مبنای آن عمل (خدمت) می کنند. خوشبختانه، فلسفه وجودی و نگاه کلی حرفه ما خدمت به جامعه است.

نکته مهم در پویا سازی یا پویا شدن، “تشخیص نیاز” به پویاسازی و درک درست از این مفهوم است. این نیاز را می توان در فلسفه وجودی حرفه رصد کرد. اگر فلسفه وجودی حرفه کتابداری و اطلاع رسانی خدمت به افراد جامعه در راستای رشد فکری آنها و توسعه همه جانبه جامعه است پس می بایست برای تحقق آن تلاش کرد زیرا فلسفه به خودی خود وجود ندارد بلکه انسانهای اندیشمند و دارای ذهن پویا آن را شکل می دهد. از سوی دیگر، درک درست شرایط جامعه و فضای جاری و آتی آن می تواند تسهیل کننده پویایی باشد.

آنچه در نوشته حاضر پیش رو دارید در واقع تلاشی است که پس از مطرح کردن مباحث مرتبط با پویاسازی حرفه در برخی مقاله ها و سرمقاله های پیشینم، بویژه در سرمقاله اخیر خود با عنوان: “راهبردهایی برای پویاسازی حرفه: ضرورتی بنیادی برای پاسخ به جامعه پویا” در پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (پائیز 1395) انجام می گیرد. با توجه به اهمیت این مسئله برای حرفه ما در فضای متحول کنونی، پیشنهاده نگارنده در باره انتخاب موضوع اصلی ویژه نامه نشریه شناسه خوشبختانه مورد پذیرش هیئت تحریریه آن قرار گرفت و اکنون مجموعه حاضر تهیه شده و در دسترس علاقمندان قرار می گیرد.

 نیاز اساسی ما در فضای کنونی

می دانیم که تغییرات و تحولات گسترده و شگرفی در همه ابعاد جامعه رخ داده است. شناخت و درک این تحولات خود مستلزم پویایی است. به بیان دیگر، نباید در برابر این همه تحولات خنثی و بی تفاوت بود. تا ذهن پویا نباشد نمی توان انتظار داشت شناختی صورت گیرد. همچنین تا ذهن پویا نباشد نباید انتظار داشت که رفتارها و در نتیجه فعالیتها و اقدامهای ما پویا و اثربخش شود. به همین دلیل، هر انسانی و هر حرفه ای در فضای کنونی نیاز به برنامه های پویاسازی دارد. این قاعده در مورد آینده نیز صدق می کند. این وظیفه اندیشمندان و خردمندان جامعه و از جمله اعضای حرفه ماست که به تدوین و اجرای برنامه های پویاسازی کمک کنند. اما پرسش بنیادی آنست که چگونه و با چه رویکردهایی؟

 رویکردهای ما به پویاسازی

بسیاری از ما به “شکلی کلی” از وضعیت کنونی حرفه خود در ایران آگاه هستیم. در گفتمان حرفه ای خود که در قالب کتابها، پایان نامه ها، مقاله ها، سخنرانیها، و میزگردها تجلی می یابد عموما به مسئله ناپویایی حرفه بویژه در رابطه با خدمات به جامعه اشاره می کنیم. در زمینه راهها و رویکردهای پویاسازی نیز “برخوردی کلی و عموما نظری” داریم. شواهد نشان می دهد که در عمل، کمتر توانسته ایم حرفه خود را پویا کنیم و به شکل موثرتری در خدمت جامعه باشیم. اکنون باید دید در این زمینه چه رویکردهایی را می توانیم پیش گیریم تا به پویایی حرفه مدد رسانیم و بتوانیم به جامعه خود و تحقق فلسفه وجودی آن کمک کنیم؟ در این راستا و به طور کلی، دو رویکرد را می توان پیش گرفت. رویکرد فردی در پویاسازی و رویکرد جمعی، که البته لازم و ملزوم یکدیگرند.

الف. پویاسازی فردی

بخشی از برنامه های پویاسازی را می توان از سطح فردی آغاز کرد. این رویکرد بویژه هنگامی که نهادهای اجتماعی و حرفه ای در ایران هنوز به مفهوم واقعی شکل نگرفته و یا از قدرت، کارآمدی و اثربخشی لازم برخوردار نیستند می تواند راهگشا باشد. هر یک از متخصصان حرفه نیازمند آنست که با توجه به نوع مسئولیتها و سمت شغلی خود برنامه هایی را برای پویاسازی تدارک بیند. امروزه عصر خودیادگیری، خودآموزی، و خودتوانمندسازی است و هر فرد باید از مجموعه دانشها و مهارتهای عمومی و تخصصی که در دسترس است به خوبی بهره گیری کند. خوشبختانه، دسترسی به هزاران منبع و سایت علمی و حرفه ای در ارتباط با توانمندسازی حرفه ای و شغلی در وب برایگان در دسترس همگان است.

ب. پویاسازی جمعی

در مقایسه با رویکرد پویاسازی فردی، که معمولا با پراکنده کاری و بی برنامگی توام و متکی بر علاقمندی شخصی است، رویکرد جمعی می تواند برپایه برنامه ریزی مبتنی بر خط مشی های مشخص، نیازهای گروهی و جمعی تدارک دیده و اجرا شود. به طور معمول، نهادها و سازمانها برنامه هایی را برپایه ماموریتهای خود و به منظور آموزش و توانمندسازی کارکنان اجرا می کنند. این رویکرد می تواند هدفمندتر و باصرفه تر از رویکرد فردی باشد. از این رو، حرفه ما نیز در سطح عمومی نیازمند برنامه هایی برای پویاسازی جمعی البته مبتنی بر برنامه است. آشکار است که چنین برنامه هایی، در درجه نخست، باید بر مبنای نیازسنجی اجتماعی و جمعی تدوین شود. در این راستا، ما نیازمند بازنگری در برنامه های درسی مقاطع مختلف تحصیلی به منظور سازگاری آنها با تحولات و نیازهای جامعه هستیم. به بیان دیگر، باید پویاسازیِ ساختار و محتوای برنامه های درسی در نظام آموزش عالی را در اولویت قرار دهیم زیرا آن برنامه ها رسمی، ملی و لازم الاجرا است. کمیته برنامه ریزی علم اطلاعات و دانش شناسی در وزارت علوم می تواند برنامه های تدوین شده خود را به معرض نقد همگانی گذارد تا با بهره گیری از خرد جمعی بتواند آن را پالایش و غنی سازد. انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران نیز با توجه به اشراف خود در سطح ملی باید به پویاسازی قلمروهای کاری و خدماتی کتابخانه ها و کتابداران اهمیت بیشتری داده و برنامه های مناسب را تدوین و ارائه کند. تدارک و اجرای میزگردهای بحث و نیز ارائه انواع کارگاههای آموزشی از سوی گروههای آموزشی و انجمنهای علمی در واقع برنامه هایی تکمیلی برای توانمندسازی و پویاسازی کارشناسان و متخصصان است.

نکته قابل توجه در ارتباط میان رویکردهای فردی و جمعی، متناسب سازی برنامه ها در این دو رویکرد برای هم افزایی حرفه ای است. نیازها و تقاضاهای فردی کتابداران و متخصصان علم اطلاعات (فشار از پائین) و برنامه های جمعی مدون از سوی نهادهای دولتی و ملی (فشار از بالا) نباید در تعارض و تقابل هم باشند بلکه بتوانند هم راستا و هم افزا شوند. تنها در اینصورت است که فعالیتهای پراکنده و کمرنگ فردی را می توان در چارچوب فعالیتهای جمعی سامان داد و تقویت کرد.

انگیزه سازی برای پویایی

مبحث انگیزه یکی از موضوع های مهم در روانشناسی فردی و اجتماعی است. انگیزش اکنون یک بحث علمی و دربرگیرنده ابعاد گوناگون است. بنا بر تعریفی که در ویکی پدیای فارسی آمده، “انگیزش به فرایندهایی ارتباط دارد که به رفتارها نیرو و جهت میدهد. این فرایندها عبارتند از: نیازها، شناختها، هیجانها و رویدادهای بیرونی”. در همین منبع اشاره شده که: انگیزش برای سازگاری و انطباق مفید است، انگیزه ها توجه را هدایت میکنند، انگیزه‌ها در طول زمان تغییر میکنند و بر رفتار تأثیر گذارند، انگیزش انواع مختلفی دارد، و برای شکوفا شدن انگیزش به شرایط حمایت کننده نیاز داریم.

آشکار است که پویا شدن و پویاسازی نیز نیازمند توجه به ابعاد گوناگون مبحث انگیزش است. از سوی دیگر، انگیزش خود وابسته به وجود عوامل متعددی است که میزان و شدت هر یک، نشان دهنده موفقیت یا عدم موفقیت در پویایی است. اینکه حرفه ما تا چه حد از انگیزه های لازم برای پویایی برخوردار است نیازمند بررسی های جداگانه است. درعین حال، در رویکرد پویاسازی حرفه ای، موضوع انگیزه و توجه به ابعاد آن بسیار مهم است، بویژه توجه به شرایط ایجاد کننده و حمایت کننده انگیزه ها در سطوح فردی و جمعی.

 توجه به نیازها و اولویتها (در جامعه و در حرفه)

پیشتر اشاره شد که تدوین برنامه های پویاسازی حرفه ای نیازمند شناسایی نیازهاست. آشکار است که هر برنامه ای باید مبتنی بر توجه جدی به نیازها و اولویتهای مطرح فردی و جمعی باشد تا بتواند بدرستی شکل گیرد و اجرا شود. به بیان دیگر، مناسب بودن و اثربخش بودن برنامه های پویاسازی وابسته به انجام نیازشناسی و تعیین اولویتهاست. بازهم آشکار است که در شناسایی نیازها و اولویتها باید به جامعه مخاطب کتابخانه ها و تاثیر روندهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بر جامعه توجه کرد. در نهایت سمت و سوی همه برنامه ها باید پاسخ به نیازهای جامعه در سطح فردی و اجتماعی باشد.

 توجه به زمینه های فعالیت

آنچه می تواند برنامه های پویاسازی را عینی تر و کاربردی تر کند، توجه به زمینه های فعالیت در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی است که می تواند عینیت بیشتری به فعالیتها بدهد. در سرمقاله خود، که پیشتر به آن اشاره شد، زمینه هایی را به شرح زیر مشخص کرده بودم:

1. آموزش و امور دانشجويی

2. پژوهش و انتشارات؛

3. اشتغال و كارآفريني؛

4. ارتباط با جامعه و اراية خدمت؛

5. حرفه مندي و توسعة انجمن هاي حرفه اي.

بر این اساس، هر فرد به طور شخصی (دانشجویان، مدیران، کتابداران، و اعضای هیئت علمی) و هر نهاد به طور کلی (گروه های آموزشی، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، و انجمنهای علمی یا حرفه ای) می تواند با توجه به نیازها و اولویتهای خود، برنامه هایی را برای پویاسازی تدوین و اجرا کند.

 پایان سخن

حرفه ما همچون بسیاری از حرفه های دیگر در معرض تغییرات و تحولات گسترده و سریع اجتماعی، اقتصادی و فناوری است. شرط بقای سازنده و مؤثر در این شرایط به طور جدی وابسته به پویا شدن و پویاسازی است. از دست دادن زمان می تواند برای آینده حرفه ما بسیار مخاطره آمیز باشد و ما جایگاه خود را در خدمت به جامعه از دست بدهیم.

باید توجه کرد که پویایی نمی تواند تنها در سطح فردی یا جمعی باشد بلکه هر دو رویکرد باید به شکل توامان و هماهنگ پیش گرفته شود. به همین دلیل، وظیفه یکایک پیشکسوتان، اعضای هیئت علمی، کتابداران شاغل، و دانشجویان است تا خود را در چارچوب برنامه های فردی و جمعی پویاسازی قرار دهند. دانش افزایی و مهارت افزایی و شور و نشاط حاصل از پویایی در واقع یک نیروی عظیم پیشبرنده در راستای تحقق فلسفه حرفه ماست: خدمت بهتر به جامعه برای دستیابی افراد به سعادت و رفاه اجتماعی.

به یاد داشته باشیم که تنها ذهن های پویا قادرند دقیق تر، تحلیلی تر، انتقادی تر، و خلاق تر بیندیشند و عمل کنند. راه حل برطرف ساختن مسائل و مشکلات حرفه نیازمند ذهن های پویا است تا بتوانند پویایی آموزشی، پویایی پژوهشی و پویایی حرفه ای هم در سطح فردی و هم در سطح جمعی ایجاد کنند. نباید انتظار داشته باشیم دیگران مشکلات حرفه ما را حل کنند. هر یک از ما مسئولیم، باید از خود آغاز کنیم و پویا شویم.

دکتر رحمت الله فتاحی