خواندن در محيط الكترونيكي و مجازي

 در محيط رو به ديجيتالي شدن، خوانندگان (به‌ویژه خوانندگان جوان) به‌تدریج، رفتار مطالعه از 

روي صفحه نمايشگر و استفادۀ فزاينده از انواع راهبردها (مثل مرور و تشخيص کلیدواژه‌ای) را براي غلبه بر محيط اطلاعاتي در خود ايجاد می‌کنند.

با توسعۀ کتاب‌های الكترونيك و ابزارهاي مطالعه آن، سليقه رسانه‌ای مصرف‌کنندگان كتاب نيز تغيير خواهد كرد. در آينده، مصرف كتاب الكترونيك بيش از بيش افزايش خواهد يافت. اما اينكه چه نوع كتابي و با چه موضوعي قابليت تبدیل‌شدن به قالب الكترونيكي را دارد و به چه شكلي بايد ارائه شود، مسئله مهمي است كه بايد قبل از هر اقدامي مطالعات لازم درباره آن انجام شود.

 

 

هدف

در اين مقاله، تأکید بر اهميت بررسي سه عنصر محتوا، فرم و ابزار ارائه كتاب الكترونيك است؛ اينكه چه نوع محتوايي در بازار كتاب الكترونيك می‌تواند فروش رود، چه فرمي مناسب و مطابق سليقه مخاطب است و چه نوع ابزار مطالعه‌ای انتظارات مصرف‌کننده را برآورده می‌کند.

 روش

روش پژوهش حاضر پيمايشي توصيفي است.

یافته‌ها

در اين مقاله سه عنصر محتوا، فرم و ابزار ارائه كتاب الكترونيك بررسی‌شده است؛ با توجه با یافته‌های نظرسنجی‌های انجام‌شده درمی‌یابیم كه کتاب‌هایی با محتواي داستاني و آموزشي قابليت تبدیل‌شدن به قالب الكترونيك را دارند. همچنين کتاب‌هایی كه با تبدیل‌شدن به اپليكيشن كاربري مناسب‌تری می‌یابند، پتانسيل عرضه به‌صورت الكترونيكي را دارند. از طرف ديگر کتاب‌هایی با موضوع كودك و کتاب‌های مقدس به‌صورت چاپي مخاطب بيشتري دارند. در ميان قالب‌های مختلف ارائه كتاب الكترونيك، محبوب‌ترین فرمت‌ها Kindle، PDF و Epub بود. اين سه قالب بيشترين قابليت را در ميان همه قالب‌های موجود دارند و بيشتر کتاب‌های الكترونيك هم با اين قالب‌ها منتشرشده‌اند. سومين عنصر مهم در نشر كتاب الكترونيك ابزار مطالعه است كه نتايج بررسی‌ها نشان داد كه کتاب‌خوان[1] بهترين وسيله براي مطالعه كتاب الكترونيك است.

 نتايج

با بررسي ویژگی‌های هر يك از مطالعه كنندگان در کتابخانه‌ها و مقايسه اين ویژگی‌ها باقابلیت‌های انواع مختلف کتاب‌های الكترونيك می‌توان بهترين و مناسب‌ترین نوع رسانه الكترونيكي را جهت مطالعه در اختيار آنان قرار داد. در اين ميان گروه‌های خاص مطالعه كنندگان (معلولان، کم‌بینایان، نابينايان، ناشنوايان و …) نيز می‌توانند با انتخاب نوع رسانه الكترونيكي توانايي مطالعه خود را بهبود بخشند.

امروزه با رشد و توسعۀ فناوری‌های مربوط به محيط الكترونيكي، مطالعه كنندگان با توجه به نوع و دامنۀ موضوع موردمطالعه و پژوهش خود در كنار تهيه منابع چاپي اقدام به تهيه کتاب‌های الكترونيك نيز می‌نمایند، اين مورد بيانگر اين است كه کتاب‌های الكترونيك جايگزين کتاب‌های چاپي نيستند بلكه به‌عنوان مكملي براي کتاب‌های چاپي قلمداد می‌شوند.

با توجه به بررسی‌های انجام‌شده مطالعه كنندگان قبل از اقدام به تهيه کتاب‌های الكترونيك ابتدا بايد موضوعات و دامنه موردمطالعه خود را شناسايي نموده و با انواع قالب‌ها، قابلیت‌ها و ابزارهاي مورداستفاده جهت بهره‌گیری از کتاب‌های الكترونيك آشنا شده و در صورت مهيا بودن زمینه‌های فوق نسبت به تهيه نوع چاپي يا الكترونيكي كتاب موردنظر تصمیم‌گیری نمايند.

در طراحي کتابخانه‌های الكترونيكي نيز با توجه به شناخت محتوي، فرم و ابزارهاي مطالعه کتاب‌های الكترونيك اقدام به مجموعه‌سازی نمود.

كاربردهاي احتمالي:

ناشران براي از دست ندادن بازارهاي موجود و جهت ورود به بازارهاي جديد لازم است درزمینۀ نشر الكترونيك سرمایه‌گذاری می‌کنند. اما قبل از هرگونه اقدامي از سوي آن‌ها، بايد ناشران اطلاعات لازم درزمینهٔ فرمت‌ها، قابلیت‌ها و ابزارهاي مورداستفاده جهت بهره‌گیری از کتاب‌های الكترونيك را در اختيار داشته باشند تا از هزینه‌های زائد و بی‌بازگشت مصون بمانند. (هزينه-سودمندي)[2]

 کلیدواژه‌ها:

عادت‌های مطالعه، کتاب‌های الكترونيك، محتوا کتاب‌های الكترونيك، فرم کتاب‌های الكترونيك، ابزارهاي مطالعه کتاب‌های الكترونيك

 مقدمه

ميزان مطالعه هر ملتي يكي از شاخص‌های فرهنگي آن ملت محسوب می‌شود. در ايران نيز انتشار اخبار سرانه مطالعه توسط مسئولان مختلف نشانگر اهميت موضوع «مطالعه» است. رسانه‌ای شدن اين اخبار خود نشانه توجه گروهي از مسئولان به امر مطالعه و تلاش براي افزايش و كميت مطالعه در ميان اقشار مختلف مردم است. مطالعه درگذشته تعريف ساده‌ای داشت. اما امروزه نمی‌توان مطالعه را به اين سادگي تعريف كرد. اين ابهام يا دست گوناگوني در تعريف مطالعه، شايد يكي از دلايل اختلاف در آمار سرانه مطالعه باشد. در عصر حاضر رسانه‌های قابل‌خواندن ديگر تنها به کتاب‌های چاپي محدود نمی‌شوند. تحول و دگرگوني در محمل‌های اطلاعاتي موجب تغيير عادت و رفتار مطالعه در ميان مردم نيز شده است. اينكه ماهيت و چگونگي اين تغيير و تحول‌ها چه هستند نيازمند پژوهش و بررسي است. مقاله حاضر ضمن بررسي مطالعه به‌ویژه در دنياي ديجيتال، خوانندگان را با جنبه‌ها و مباحث خواندن و مطالعه در دنياي امروز آشنا می‌کند.

تعريف خواندن

«خواندن» عبارت است از ديدن و شناختن نشانه‌های الفبايي، تبديل آن‌ها به صوت و سپس به كلمه و درك معناي آن كلمه. خواندن كلمه و درك معناي آن‌هم زمان صورت می‌گیرد و ميان آنچه خوانده‌شده است و سابقه ذهني خواننده از آن كلمه ارتباط برقرار می‌شود (شوراي كتاب كودك، 1371).

مؤلفه‌های اساسي خواندن عبارت‌اند از:

1. ديدن؛

2. شناختن؛

3. نشانه‌های الفبايي؛

4. تبديل نشانه به صوت؛

5. تبديل صوت به كلمه؛

6. درك معناي كلمه؛

7. برقراري پيوند ميان آنچه خوانده می‌شود؛

8. سابقه ذهني و دانسته‌های پيشين فرد (منصوريان، 1393).

اولين مؤلفه خواندن موضوع ديدن است، انسان براي مطالعه بايد با موضوع موردمطالعه خود پيوند برقرار نمايد. ابزارهاي لازم جهت ايجاد ارتباط ميان موضوع موردمطالعه و شخص مطالعه كننده در طي زمان‌های متمادي دچار تغيير و تحول بوده است كه اين تغييرات را می‌توان در پنج دوره از پيشينه تاريخي ارتباط بيان نمود:

 پيشينه تاريخي ارتباط

تحولات تاريخي رسانه‌ها بيانگر وابستگي شديد اعتلاي تفكر و آگاهي انسان به ابزارهاي ارتباط است؛ چنان‌که گسترش معرفت و تفكر، به توانمندی‌های متعددي در انسان منجر شده است كه امروزه شاهد آن هستيم (ايمان، 1380).

 ارتباط انساني طي چهار مرحله سير تكاملي داشته است:

·  مرحله اول: ارتباط شفاهي؛

·  مرحله دوم: عصر نوشتاري؛

·  مرحله سوم: عصر چاپي؛

·  مرحله چهارم: عصر كهكشان الكترونيكي يا ماركني؛

·  مرحله پنجم: عصر كهكشان رقومي.

ازنظر مارشال مك لوهان[3] در دوران مبتني بر وسايل ارتباطي الكترونيكي بشر پا به عصر نو می‌گذارد. وسايل ارتباطي جديد از سويي موجبات امتداد چشم و گوش را فراهم می‌سازند و از سويي ديگر مجدداً تجمع انسان‌ها را در كسب و انتقال پيام موجب می‌شوند. با بكار گيري رسانه‌های الكترونيك بشر به‌نظام قبیله‌ای رجعت كرده است، ولي نه نظام قبیله‌ای بسته چند هزار سال پيش،‌ بلكه نظام قبیله‌ای در سطح جهاني كه از اين پديده به نام دهكده جهاني ياد می‌کند (داور پناه محمدرضا، 1391).

 انواع رسانه‌ها

از ميان عصرهای اشاره‌شده، سه مورد آخر موجب افزايش حجم رسانه‌های خواندني و درنتیجه افزايش مطالعه شده است. رسانه‌های خواندني در اين سه دوره شامل انواع زير هستند:

_ رسانه‌های چاپي[4]

_ رسانه‌های الكترونيك[5]

_ رسانه‌های ديجيتال[6]

_ رسانه‌های سايبر[7]

از رسانه‌های الكترونيك، ديجيتال و سايبر به‌عنوان رسانه‌های نوين ياد می‌شود.

 تأثیر ابزارهاي الكترونيكي (رسانه‌های نوين) بر مطالعۀ همراه با يادگيري (مطالعه عميق)

دنياي كنوني، رسانه‌های ارتباطي ديگر تنها به کتاب‌های چاپي محدود نمی‌شود و اين تحول و گوناگوني در محمل‌های اطلاعاتي خود موجب تغيير عادت و رفتار خواندن در ميان مردم شده است.

مطالعه و یادگیری با استفاده از حواس‌های دیداری و شنیداری و یا ترکیب این دو موجب یادگیری هرچه بهتر و عمقی‌تر یک موضوع می‌شود. در اين جهت انواع رسانه‌های نوين كه به آن‌ها اشاره شد با به‌کارگیری تکنولوژی‌های جديد از حواس‌های مختلف بشر كمك گرفته و بر مراحل مطالعه تأثیر می‌گذارد.

افراد از تمام آنچه می‌بینند تنها 20 درصد آن را به یاد می‌آورند و به حافظه می‌سپارند و این موضوع برای دروس و یا هر آنچه می‌شنوند تنها 30 درصد است و اگر این دو موضوع با یکدیگر توأم شود و هر دو حواس به‌طور همزمان به کار گرفته شود، میزان یادگیری در افراد 50 درصد افزایش می‌یابد و همچنين اگر عامل دیگری مانند تحریک انگیزه یادگیری را نیز به آن دو اضافه کنیم میزان یادگیری به 80 درصد خواهد رسید. به همین علت است که محققان استفاده از ابزارهای الكترونيكي را در یادگیری بهتر مؤثر می‌دانند.

بااین‌حال تعدادي از دانشمندان معتقدند كه ظهور رسانه‌های ديجيتالي، همراه با ماهيت ازهم‌گسیختۀ فرامتن، تهديدي براي مطالعۀ مستمر هست (Birkerts,1994). بريكرتز در تحقيق خود به اين نكته اشاره دارد كه نسل جوان‌تری كه در محيط ديجيتالي رشد می‌یابند، توانايي خواندن عميق و تحمل وارد شدن در مطالعه طولاني را ندارد.

در عصر كنوني از ميان رسانه‌های اشاره‌شده، کتاب‌های الكترونيك (e.Book) يكي از مهم‌ترین ابزارهاي الكترونيكي مورداستفاده جهت خواندن و يادگيري است. امروزه، مکتوبات الکترونیکي، حوزه گسترده‌ای را در برگرفته‌اند. نگارش مطالب کتاب، مجله و روزنامه در یک نقطه از جهان و چاپ کردن آن به‌صورت همزمان در چند نقطه دیگر، متداول شده است (اصنافی، ۱۳۸۴).

 کتاب‌های الكترونيك:

كتاب الكترونيك اصطلاحي است براي تک‌نگاشت‌های الكترونيكي كه به شكل حرفه‌ای ويرايش و براي جلوگيري از تكثير شدن، کدگذاری می‌شوند. كتاب الكترونيك، وسیله‌ای است كه خوانندگان، متن‌های خود را روي آن می‌خوانند. نام مناسب براي اين دستگاه «کتاب‌خوان الكترونيك» است.

ذخيرۀ اطلاعات يك كتاب در قالب ديجيتالي به صورتي كه بتوان آن را روي صفحه رايانه مشاهده كرد. کتاب‌های الكترونيك را می‌توان بر محمل‌های ديجيتالي، نظير لوح فشرده (CD)، لوح فشرده ديجيتالي (DVD)، شبكه وب و جز آن منتشر نمود. مثلاً بسياري از منابع مرجع، نظير دائره‌المعارف بريتانيكا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آكسفورد و از اين قبيل، علاوه بر قالب چاپي روي لوح فشرده و نيز شبكه جهاني وب قابل‌دسترسی هستند. براي مطالعۀ برخي از کتاب‌های الكترونيك بايد همۀ متن كتاب را به رايانۀ شخصي خود انتقال داد و يا صفحه به صفحه يا فصل‌به‌فصل آن‌ها را مطالعه كرد (يعقوبي، 1385).

 انواع کتاب‌های الكترونيك:

کتاب‌های الكترونيك، با توجه به ویژگی‌ها، امكانات و كاربردهايشان به گروه‌های زير تقسيم می‌شوند:

_ کتاب‌های الكترونيك فقط متن

_ کتاب‌های الكترونيك داراي تصاوير اسكن شده

_ کتاب‌های الكترونيك با تصاوير متحرك

_ کتاب‌های الكترونيك سخن‌گو

_ کتاب‌های الكترونيك چندرسانه‌ای

 طراحي و پياده‌سازي كتاب‌هاي الكترونيك در اينترنت در دو قالب «اچ‌تي‌ام‌ال[8]» و «پي‌دي‌اف[9]» رايج است. با استفاده از اين دو قالب‌بندي مي‌توان از طريق اينترنت به متن كتاب دسترسي يافت. براي طراحي كتاب الكترونيك در قالب «اچ‌تي‌ام‌ال»، لازم است كه قالب متني فايل كتاب‌ها در اختيار باشد تا بتوان صفحه دلخواه وب را ساخت. همچنين، مي‌توان با استفاده از نرم‌افزارهاي «اُسي‌آر[10]»، متن را از قالب تصوير به قالب متن تبديل كرد و سپس صفحات «اچ‌تي‌ام‌ال» مربوطه را طراحي نمود. كتاب‌هايي كه با قالب «اچ‌تي‌ام‌ال» طراحي مي‌شوند مزيت‌هاي زير را داراست:

 · امكان تغيير اندازه نوشته‌هاي كتاب؛             

·  امكان چاپ؛

·  امكان نشانه‌گذاري؛

·  امكان جستجوي كلمه در متن؛

·  نمايش ظاهري زيباتر نسبت به صفحات «پي‌دي‌اف» و ايجاد تنوع در نمايش صفحات؛

·  امكان ايجاد پيوند به بخش‌هاي ديگر يا تصاوير؛

·  توانايي بازيابي فايل‌ها با قالب «اچ‌تي‌ام‌ال» از طريق مرورگرهاي وب.

 طراحي كتاب با قالب‌بندي «پي‌دي‌اف» مزيت‌هاي زير را دارد:

 · امكان تغيير اندازه نوشته‌هاي كتاب؛

·  مكان چاپ؛

·  امكان ايجاد پيوند به فصل‌هاي ديگر كتاب؛

·  بي‌نيازي از سیستم‌عامل فارسي يا نصب فونت فارسي براي مشاهده كتاب.

براي دسترسي به كتاب‌هاي الكترونيك با قالب «پي‌دي‌اف» نياز به استفاده از نرم‌افزار «آكروبات[11]» هست.

 بنا به دلايل زير، در ايران غالباً طراحي کتاب‌های الكترونيك با قالب‌بندي «پي‌دي‌اف» انجام می‌شود:

ـ فارسي بودن كتاب‌ها؛

ـ عدم دسترسي به فايل تایپ‌شده متن كتاب‌ها؛

ـ ناتواني نرم‌افزارهاي «اُ‌سي‌آر» فارسي در تشخيص متن؛

ـ لزوم كاهش حجم فايل (مهراد، 1382).

مطالعه كنندگان براي ساماندهي روند مطالعاتي خود با استفاده از محتواي الكترونيكي منابع (قالب اچ تي ام ال و پی‌دی‌اف) می‌توانند آن‌ها به‌صورت موضوعي سازمان‌دهی نموده و كتابخانه الكترونيكي شخصي در رایانه‌های خود داشته باشند كه به‌طور دائم در دسترس آنان باشد.

فرايند توليد و انتشار محتوا با قالب «پي‌دي‌اف» (شكل 1-1):

1. انتخاب كتاب؛

2. برش كتاب براي پويش؛

3. كدگذاري؛

4. پويش كتاب؛

5. ايجاد پيوند.

 دسترسي به کتاب‌های الكترونيك

ناشران به‌عنوان حلقه ارتباط ميان محتوي و خوانندگان هستند. در رسانه‌های مبتني بر كاغذ، ميان ارائه محتوي به ناشر و چاپ آن تا هنگام رسيدن آن به دست خوانندگان زمان زيادي صرف می‌گردد كه اين مطلب در مورد كتب علمي كه مسئله تازگي در آن‌ها حائز اهميت است امري مهم بشمار می‌آید. اما در نشر الكترونيكي ديگر نيازي به ارسال كتاب به چاپخانه، بررسي كيفيت چاپ، صحافي، توزيع و ارسال كتاب به فروشندگان وجود ندارد و خود اين عوامل سبب خواهد شد كه سرعت چرخه نشر كتاب الكترونيك به‌مراتب بيشتر از سرعت چرخه نشر چاپي باشد. کتاب‌های الكترونيك به سبب كاهش زمان توليد محتوي و انتقال آن به خوانندگان موجب بهبود مطالعه خصوصاً در زمینه‎هاي علمي شده و باعث تقويت توليد و انتشار مقالات در زمینه‌های موضوعي موردمطالعه می‌گردد. کتاب‌های الكترونيك، به‌منظور افزايش سهولت دسترسي كاربران و به‌منظور هزينه – سودمندي نشر کتاب‌های الكترونيك، به شیوه‌های گوناگوني امكان دسترسي به کتاب‌های الكترونيك را براي كاربران خود فراهم می‌آورند. شیوه‌های دسترسي به کتاب‌های الكترونيك عبارت‌اند از:

_ چاپ بر اساس تقاضا؛

_ اشتراك ماهانه در پايگاه اطلاعاتي كامل فروشندگان؛

_ خلق يك مدرك براي خود از طريق انتخاب بخش‌ها و فصول چندين منبع (اسنو هيل، 2001)؛

_ به‌صورت پيوسته از طريق وب؛

_ انتقال كتاب الكترونيك از طريق اينترنت به رايانه شخصي و مطالعه آن با يكي از نرم‌افزارهای رايانه شخصي نظير ادوبي ريدر يا مایکروسافت ريدر؛

_ از طريق دسترسي به لوح فشرده يا دی‌وی‌دی و يا ديگر اشكال موجود قابل‌خواندن با رايانه يا دستگاه الكترونيكي خوان (لي، 1384).

 مزايا و ویژگی‌های کتاب‌های الكترونيك

گرايش خوانندگان به مطالعه کتاب‌های الكترونيك به علت مزايايي است كه اين نوع از محمل‌های اطلاعاتي دارند. در زير به مزاياي کتاب‌های الكترونيك اشاره می‌گردد:

· دسترسي از راه دور[12]

· سهولت انتقال در عين يكپارچگي مطالب[13]

· انسجام مطالب و تنوع كاربرد[14]

· تبادل بينابين مطالب با يكديگر[15]

· پشتيباني از امكانات مالتي مديا[16]

· سهولت كار و اجرا[17]

· شکوفایی و خلاقيت[18]

با توجه به موارد فوق چنين استنباط می‌شود كه کتاب‌های الكترونيك محدودیت‌های زماني و مكاني رسانه‌های چاپي را نداشته و در اين نوع رسانه‌ها مسئله دسترسي به‌جای فراهم آوري مهم‌ترین مزيت کتاب‌های الكترونيك نسبت به رسانه‌های كاغذي است، محيط وب اين امكان را در اختيار ناشران و نويسندگان قرار می‌دهد تا بتوانند نسخه‌ای واحد از کتاب‌های خود را به‌طور هم‌زمان در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند و بدين ترتيب در هزینه‌های گزاف چاپ، صحافي و توزيع كتاب با شمارگان بالا صرفه‌جویی خواهد شد.

در دنياي چاپ بايد براي هر خواننده، يك كتاب توليد كرد[19] كه اين خود منجر به افزايش هزینه‌های انتشار می‌شود. اهميت اين موضوع هنگامي آشكار می‌شود كه ناشري توانايي مالي براي چاپ يك اثر با مخاطبان كم را نداشته باشد. اين موضوع به‌ویژه در خصوص انتشار کتاب‌های تخصصي در كشور ما بيشتر به چشم می‌خورد، زيرا تعداد بسيار كمي از خوانندگان ممكن است آن‌ها را خريداري كنند و محيط وب اين امكان را به ناشران می‌دهد تا با کم‎ترين هزينه ممكن، چنين منابعي را به‌صورت الكترونيكي در دسترس تعداد بی‌شماری از خوانندگان قرار دهند. بنابراين دانشجويان و اساتيد به‌عنوان طيفي از خوانندگان می‌توانند به کتاب‌های تخصصي خود در محيط وب دسترسي يافته و كار مطالعه و تحقيق خود را از طريق دسترسي به کتاب‌های الكترونيك انجام دهند.

کتاب‌های الكترونيك از ديدگاه خوانندگان آن‌ها نيز موردبررسی قرارگرفته است، در پژوهش (عبداللهي زهرا، 1391)، مهم‌ترین معيارهاي ارزيابي كتاب الكترونيك از ديدگاه دانشجويان و كتابداران به اين صورت معرفی‌شده است؛ قابليت جستجو، فراپيوندها، خواندن شفاهي متن و قابليت صوتي و تصويري، عناصر تعاملي، شخصی‌سازی ظاهري متن كتاب، توزيع، هزينه، دسترس‌پذیری، ارائه خدمات بر اساس تقاضا، خصوصيات ظاهري كتاب چاپي، صفحه‌بندی، آساني مرور و پويش محتواي كتاب، راهنماي تشخيص موقعيت، قابليت خوانايي متن.

معيارهاي تصمیم‌گیری در مورد توليد کتاب‌های الكترونيك

با توجه به رشد ابزارهاي ديجيتال، تمايل ناشران به تبديل کتاب‌هایشان به ديجيتال افزایش‌یافته است، اما هر كتابي براي اين كار مناسب نيست. براي تصمیم‌گیری در زمینهٔ توليد کتاب‌های ديجيتال بايد سه عنصر زير را در نظر گرفت:

 _ محتوا

روند رو به رشد انتشار و فروش كتاب الكترونيك بازار جديدي ايجاد كرده كه با توسعه و پيشرفت قالب‌ها و ابزارهاي جديد مطالعه كتاب الكترونيك اين بازار نيز روزبه‌روز گسترده‌تر خواهد شد. بااین‌حال، توسعه اين بازار جديد بدين معني نيست كه همه موضوعات و ژانرهاي مختلف كتاب با هر محتوايي قابليت فروش به‌صورت الكترونيكي را دارند، نوع محتواي کتاب‌های الكترونيك در تعداد فروش و درنهایت ميزان مطالعه آن‌ها توسط خوانندگان تأثیر مهمي دارد.

جهت بررسي تأثیر نوع محتوي بر توليد كتاب الكترونيك دو پژوهش در زمينه بررسي وضعيت موجود در مخاطب ايراني و تأثیر نوع موقعيت افراد در استفاده از كتاب الكترونيك انجام‌شده است:

 والي (1391) براي دستيابي به تخميني از وضعيت موجود در مخاطب ايراني، نظرسنجي آنلايني را انجام داد. بدین‌صورت كه فرم نظرسنجي آماده و براي كارشناسان رسانه فرستاده شد. اين نظرسنجی براي حدود 1000 نفر از كارشناسان رسانه ارسال شد كه 132 نفر از آن‌ها به سؤالات پاسخ دادند. نتايج اين نظرسنجي نشان می‌دهد كه افراد بيش از همه ترجيح می‌دهند کتاب‌های تخصصي، داستان كوتاه و کتاب‌های آموزشي را به‌صورت الكترونيك مطالعه كنند. نتايج به‌دست‌آمده در اين نظرسنجي، طبق پیش‌بینی كارشناسان، حاكي از آن است كه تمايل كمتري براي مطالعه كتاب كودك و قرآن به‌صورت الكترونيك وجود دارد. (نمودار 1)

نمودار1: مقايسه علاقه مندي افراد به موضوعات مختلف كتاب الكترونيك

 انجمن ناشران امريكا گزارش داده است كه افراد در چه موقعيتي ترجيح می‌دهند از كدام شكل كتاب (چاپي يا الكترونيك) استفاده كنند. طبق بررسي آن‌ها و مطابق نمودار 2، اغلب افراد در موقعیت‌هایی مانند خواندن كتاب براي كودك و توانايي به اشتراك گذاشتن كتاب با ديگران ترجيح می‌دهند از كتاب چاپي استفاده كنند. در مقابل، براي دريافت سريع كتاب، مطالعه در هنگام مسافرت و جابجايي و براي داشتن حق انتخاب گسترده در ميان کتاب‌ها استفاده از كتاب الكترونيك را می‌پسندند

(Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden & Brenner, 2012).

  نمودار2: درصد افرادي كه در يك سال گذشته هم كتاب الكترونيك و هم كتاب چاپي مطالعه كرده اند، گفته‎اند كدام قالب براي چه كاري مناسب‎تر است.

 به طور كلي، با توجه به نتايج نظرسنجی‌های انجام‌شده، به نظر می‌رسد افراد اغلب تمايل دارند موضوعاتي را كه فقط یک‌بار مطالعه می‌کنند و كمتر به مراجعات بعدي نياز دارد به شكل الكترونيك مطالعه كنند. کتاب‌هایی كه ازنظر مخاطب ارزش معنوي و مادي كمتري دارند، همچون كتاب داستان و رمان اغلب به شكل الكترونيك مشتري بيشتري دارند. همچنين به نظر می‌رسد افراد علاقه‌مندند کتاب‌های نفيس را، همچون کتاب‌های مقدس و كتاب شعر، در کتابخانه‌های خود نگهداري كنند، به‌جای اينكه نسخه الكترونيك آن را در رايانه يا ساير ابزارها داشته باشند.

 _ قالب

هر يك از انواع قالب‌های كتاب الكترونيك ویژگی‌ها، مزايا و معايبي دارد كه ناشر يا نويسنده با آگاهي از آن‌ها، می‌تواند بهترين قالب را انتخاب كند.

 مطابق جدول 1، محبوب‌ترین قالب‌های كتاب الكترونيك عبارت‌اند از:

_ PDF

_ Kindle

_ Epub

جدول1: مقايسه ويژگي قالب هاي مختلف كتاب الكترونيك Comparison of e-book Formats, 2012

در بحث انتخاب قالب مناسب براي كتاب الكترونيك، توجه به قابلیت‌های هر قالب هم مهم است. در اين مورد، بايد ديد در كشور ما کدام‌یک از ابزارهاي مطالعه كتاب الكترونيك بيشترين كاربرد را در ميان مخاطبان دارد تا در اين زمينه تصميمي درست اتخاذ شود (نمودار 3).

 

 نمودار3: مقايسه درصد اهميت قابليت‎هاي مختلف قالب كتاب الكترونيكي

 _ ابزارهاي مطالعه

براي مطالعه يك كتاب الكترونيك غير از کتاب‌خوان‌ها، كه به‌صورت تخصصي براي اين منظور طراحی‌شده‌اند، ابزارهاي ديگري نيز مورداستفاده قرار می‌گیرد. رايانه روميزي، لپ‌تاپ، تبلت و تلفن همراه از ديگر ابزارهاي مورداستفاده براي مطالعه كتاب الكترونيك هستند.

بر اساس گزارش ماه مارس انجمن ناشران آمريكا، مطالعه كتاب الكترونيك با استفاده از ابزارهاي مختلفي انجام می‌شود. در نظرسنجي دسامبر 2011 اين انجمن از مردم آمريكا، ميزان استفاده از ابزارهاي مختلف براي مطالعه كتاب الكترونيك سنجيده شده است. مطابق نمودار 4، نتايج اين نظرسنجی نشان می‌دهد رايانه بيشتر از ساير ابزارها كاربرد دارد. (Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden & Brenner, 2012).

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA نمودار4: مقايسه درصد استفاده از ابزارهاي مختلف براي مطالعه كتاب الكترونيكي

 یافته‌های نظرسنجی آنلاین والي (1391) نشان داد كه رايانه و لپ‌تاپ با اختلاف بسيار زياد از ساير ابزارهاي مطالعه كتاب الكترونيك، بيشترين كاربرد را دارند. تبلت و اسمارت فون در رده‌های بعدي قرار می‌گیرند و ميزان استفاده از کتاب‌خوان فقط 2 درصد است.

هر يك از ابزارهاي مطالعه كتاب الكترونيك ویژگی‌های خاص، مزايا و معايبي دارد. می‌توان ویژگی‌های ابزارهاي مختلف مطالعه كتاب الكترونيك را باهم مقايسه كرد.

بر اساس یافته‌های نظرسنجی والي، بيشترين انتظار مخاطبان از ابزار مطالعه كتاب الكترونيك به ترتيب شامل قابليت خوانايي متن، پوشش قالب‌های مختلف كتاب الكترونيك، اندازه صفحه‌نمایش و دوام بالاي باتري است.

مطابق جدول 2، بهترين ابزار بر اساس انتظار مخاطبان و قابلیت‌های هر وسيله، کتاب‌خوان و بعدازآن رايانه و لپ‌تاپ است.

جدول2: مجموع امتيازات ابزارهاي مختلف مطالعه كتاب الكترونيك بر اساس انتظارات مخاطبان

در مجموع با توجه به نظرسنجی‌های انجام‌شده و نظرسنجی‌های ساير كشورها، درمی‌یابیم كه کتاب‌هایی با محتواي داستاني و آموزشي قابليت تبديل به قالب الكترونيك را دارند. همچنين کتاب‌هایی كه با تبدیل‌شدن به اپليكيشن كاربري مناسب‌تری می‌یابند پتانسيل عرضه به‌صورت الكترونيك را دارند. از طرف ديگر، کتاب‌هایی با موضوع كودك و کتاب‌های مقدس به‌صورت چاپي مخاطب بيشتري دارند.

 محدودیت‌های نشر كتاب در محيط وب

عواملي كه بر ميزان مطالعه کتاب‌های الكترونيك تأثیر منفي می‌گذارد، محدودیت‌هایی است كه محيط وب براي دسترسي به اين نوع کتاب‌ها ايجاد می‌کند، اين محدودیت‌ها عبارت‌اند از:

1. دسترسي به خط اينترنت و كامپيوتر؛

2. حق مؤلف و کتاب‌های الكترونيك؛

3. چگونگي فروش کتاب‌های الكترونيك؛

4. مشكلات مربوط به خواندن کتاب‌های الكترونيك در محيط وب؛

5. مشكلات استناد به کتاب‌های الكترونيك؛

6. نبود فهرستگان کتاب‌های الكترونيك؛

7. مسائل معنوي مربوط به نشر كتاب در قالب الكترونيك.

 نتیجه‌گیری

در محيط رو به ديجيتالي شدن هر چه بيشتر، احتمالاً خوانندگان (به‌ویژه خوانندگان جوان) به‌تدریج، رفتار مطالعه از صفحه نمايشگر و استفاده فزاينده از انواع راهبردها (مثل مرور كردن، تشخيص کلیدواژه‌ای) را براي غلبه بر محيط وفور اطلاعاتي در خود ايجاد می‌کنند. از طرف ديگر، خوانندگان به استفاده از رسانه‌های چاپي براي عمده فعالیت‌های مطالعاتي خود، به‌ویژه خواندن عميق ادامه می‌دهند.

با توسعه کتاب‌های الكترونيك و ابزارهاي مطالعه آن‌ها ذائقه رسانه‌ای مصرف‌کنندگان كتاب نيز تغيير خواهد كرد. در آينده، بیش‌ازپیش، مصرف كتاب الكترونيك افزايش خواهد يافت. اما اينكه چه نوع كتابي و با چه موضوعي قابليت تبدیل‌شدن به قالب الكترونيكي را دارد و به چه شكلي بايد ارائه شود، مسئله مهمي است كه بايد قبل از هر اقدامي مطالعات لازم درباره آن انجام شود.

امروزه با رشد و توسعه فناوری‌های مربوط به محيط الكترونيكي، مطالعه كنندگان با توجه به نوع و دامنه موضوع موردمطالعه و پژوهش خود در كنار تهيه منابع چاپي اقدام به تهيه کتاب‌های الكترونيك نيز می‌نمایند، اين بدين اين معنا است كه کتاب‌های الكترونيك جايگزين کتاب‌های چاپي نيستند بلكه به‌عنوان مكملي براي کتاب‌های چاپي قلمداد می‌شوند.

با توجه به بررسی‌های انجام‌شده مطالعه كنندگان قبل از اقدام به تهيه کتاب‌های الكترونيك ابتدا بايد موضوعات و دامنه موردمطالعه خود را شناسايي نموده و با انواع قالب‌ها، قابلیت‌ها و ابزارهاي مورداستفاده جهت بهره‌گیری از کتاب‌های الكترونيك آشنا شده و در صورت مهيا بودن زمینه‌های فوق نسبت به تهيه نوع چاپي يا الكترونيكي كتاب موردنظر تصميم گيرند.

منابع و مأخذ:

اصناف، امیررضا (۱۳۸۴). «کتاب‌های الکترونیکی در کتابخانه‌ها». مجله الکترونیکی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران». دوره دوم، شماره 4. ص. 1-12.

ايمان، محمدتقي (1380). «نقد روش‌های كمي غالب بر پژوهش و لزوم توجه به روش‌های كيفي در پژوهش رسانه‌ها در ايران». مجله علوم اجتماعي و انساني دانشگاه شيراز، دوره شانزدهم، شماره 32، ص. 131-147.

بابايي، محمود و سپيده فهيمي فر (1391). «فصلنامه مطالعات ملي كتابداري و سازمان‌دهی اطلاعات»، ص.96.

حيدري، بهروز (1383). نشر الكترونيكي: مزايا، معايب: دور نگاهي به آينده كاغذ. فصلنامه اطلاع‌رسانی. دوره نوزدهم، شماره 3 و 4. ص.51-60.

داور پناه، محمدرضا و معصومه آرميده. «اطلاعات و جامعه». تهران: نشر چاپار، 1391.

شوراي كتاب كودك (1371). «فرهنگنامه كودكان و نوجوانان»، ج. 13. تهران: شركت تهيه و نشر فرهنگنامه كودكان و نوجوانان.

عبداللهي، زهرا، حامد عليپور حافظي (1391). «دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی درباره معیارهای ارزیابی کتاب‌های الکترونیکی مطالعه موردی: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران». فصلنامه نظام‌ها و خدمات اطلاعاتي. دوره دوم، شماره 1. ص. 69-78.

لي، استوارت (1384). مجموعه‌سازی منابع الكترونيكي (راهنماي عملي). ترجمه محمد زره‌ساز، عليرضا اسفندياري. مشهد: كتابخانه رایانه‌ای.

مرادي، نورالله (1370). انتقال اطلاعات. فصل‌نامه كتاب، دوره دورم، شماره اول-چهارم، ص. 21-49.

منصوريان، يزدان (1393) «آهسته خواني و بازخواني: تأملی بر فرايند خواندن و بهبود كيفيت مطالعه». كتاب ماه، دوره هفدهم، شماره 4، ص.10-14.

مهراد، جعفر و سارا كليني (1382). «بررسي ساختار پايگاه اطلاعاتي كتاب‌هاي الكترونيكي فارسي در کتابخانه منطقه‌اي علوم و تكنولوژي شيراز». فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رسانی شيراز، دوره بيست و چهارم، شماره 4، ج.6. ص.55-64.

والي، مينا (1391). بررسي تأثیر محتوا و قالب در موفقيت كتاب الكترونيك. فصلنامه تحليلي پژوهشي كتاب مهر. دوره-، شماره 6. ص. 100-119.

يعقوبي، جعفر (1385). کتاب‌های الكترونيكي: مفاهيم، مزايا و شيوه تهيه. كتابداري و اطلاع‌رسانی. دوره نهم، شماره 3. ص.131-140.

Armstrong C and Lonsdale. R.E. (2005) the e-book Mapping exercise Draft Report on Phase1. Available [online] at www: http:// www.i-a-l.co.uk/print Resources/ Mapping Report May 2003. Doc.

Birkerts, S. 1994. The Gutenberg Elegies: The Fate of Reading in an

Electronic Age. Faber and Faber, Boston, MA.

Comparison of e-book formats. Retrieved from Wikipedia: http:// en.wikipedia.org/wiki/comparison of e-book_formats

Rainie,L., Zickuhr,K., Purcell,K., Madden,M & Brenner,J. (2012). The rise of e-reading. Washington: Pew Research Center.

Snow hill, Lucia (2001). “EBooks and their future in academic”. D-Lib Magazine, 7(7-8). From: www.dlib.org.