در محیط رو به دیجیتالی شدن، خوانندگان (بهویژه خوانندگان جوان) بهتدریج، رفتار مطالعه از
روی صفحه نمایشگر و استفادۀ فزاینده از انواع راهبردها (مثل مرور و تشخیص کلیدواژهای) را برای غلبه بر محیط اطلاعاتی در خود ایجاد میکنند.
با توسعۀ کتابهای الکترونیک و ابزارهای مطالعه آن، سلیقه رسانهای مصرفکنندگان کتاب نیز تغییر خواهد کرد. در آینده، مصرف کتاب الکترونیک بیش از بیش افزایش خواهد یافت. اما اینکه چه نوع کتابی و با چه موضوعی قابلیت تبدیلشدن به قالب الکترونیکی را دارد و به چه شکلی باید ارایه شود، مسیله مهمی است که باید قبل از هر اقدامی مطالعات لازم درباره آن انجام شود.
هدف
در این مقاله، تأکید بر اهمیت بررسی سه عنصر محتوا، فرم و ابزار ارایه کتاب الکترونیک است؛ اینکه چه نوع محتوایی در بازار کتاب الکترونیک میتواند فروش رود، چه فرمی مناسب و مطابق سلیقه مخاطب است و چه نوع ابزار مطالعهای انتظارات مصرفکننده را برآورده میکند.
روش
روش پژوهش حاضر پیمایشی توصیفی است.
یافتهها
در این مقاله سه عنصر محتوا، فرم و ابزار ارایه کتاب الکترونیک بررسیشده است؛ با توجه با یافتههای نظرسنجیهای انجامشده درمییابیم که کتابهایی با محتوای داستانی و آموزشی قابلیت تبدیلشدن به قالب الکترونیک را دارند. همچنین کتابهایی که با تبدیلشدن به اپلیکیشن کاربری مناسبتری مییابند، پتانسیل عرضه بهصورت الکترونیکی را دارند. از طرف دیگر کتابهایی با موضوع کودک و کتابهای مقدس بهصورت چاپی مخاطب بیشتری دارند. در میان قالبهای مختلف ارایه کتاب الکترونیک، محبوبترین فرمتها Kindle، PDF و Epub بود. این سه قالب بیشترین قابلیت را در میان همه قالبهای موجود دارند و بیشتر کتابهای الکترونیک هم با این قالبها منتشرشدهاند. سومین عنصر مهم در نشر کتاب الکترونیک ابزار مطالعه است که نتایج بررسیها نشان داد که کتابخوان[۱] بهترین وسیله برای مطالعه کتاب الکترونیک است.
نتایج
با بررسی ویژگیهای هر یک از مطالعه کنندگان در کتابخانهها و مقایسه این ویژگیها باقابلیتهای انواع مختلف کتابهای الکترونیک میتوان بهترین و مناسبترین نوع رسانه الکترونیکی را جهت مطالعه در اختیار آنان قرار داد. در این میان گروههای خاص مطالعه کنندگان (معلولان، کمبینایان، نابینایان، ناشنوایان و …) نیز میتوانند با انتخاب نوع رسانه الکترونیکی توانایی مطالعه خود را بهبود بخشند.
امروزه با رشد و توسعۀ فناوریهای مربوط به محیط الکترونیکی، مطالعه کنندگان با توجه به نوع و دامنۀ موضوع موردمطالعه و پژوهش خود در کنار تهیه منابع چاپی اقدام به تهیه کتابهای الکترونیک نیز مینمایند، این مورد بیانگر این است که کتابهای الکترونیک جایگزین کتابهای چاپی نیستند بلکه بهعنوان مکملی برای کتابهای چاپی قلمداد میشوند.
با توجه به بررسیهای انجامشده مطالعه کنندگان قبل از اقدام به تهیه کتابهای الکترونیک ابتدا باید موضوعات و دامنه موردمطالعه خود را شناسایی نموده و با انواع قالبها، قابلیتها و ابزارهای مورداستفاده جهت بهرهگیری از کتابهای الکترونیک آشنا شده و در صورت مهیا بودن زمینههای فوق نسبت به تهیه نوع چاپی یا الکترونیکی کتاب موردنظر تصمیمگیری نمایند.
در طراحی کتابخانههای الکترونیکی نیز با توجه به شناخت محتوی، فرم و ابزارهای مطالعه کتابهای الکترونیک اقدام به مجموعهسازی نمود.
کاربردهای احتمالی:
ناشران برای از دست ندادن بازارهای موجود و جهت ورود به بازارهای جدید لازم است درزمینۀ نشر الکترونیک سرمایهگذاری میکنند. اما قبل از هرگونه اقدامی از سوی آنها، باید ناشران اطلاعات لازم درزمینهٔ فرمتها، قابلیتها و ابزارهای مورداستفاده جهت بهرهگیری از کتابهای الکترونیک را در اختیار داشته باشند تا از هزینههای زاید و بیبازگشت مصون بمانند. (هزینه-سودمندی)[۲]
کلیدواژهها:
عادتهای مطالعه، کتابهای الکترونیک، محتوا کتابهای الکترونیک، فرم کتابهای الکترونیک، ابزارهای مطالعه کتابهای الکترونیک
مقدمه
میزان مطالعه هر ملتی یکی از شاخصهای فرهنگی آن ملت محسوب میشود. در ایران نیز انتشار اخبار سرانه مطالعه توسط مسیولان مختلف نشانگر اهمیت موضوع «مطالعه» است. رسانهای شدن این اخبار خود نشانه توجه گروهی از مسیولان به امر مطالعه و تلاش برای افزایش و کمیت مطالعه در میان اقشار مختلف مردم است. مطالعه درگذشته تعریف سادهای داشت. اما امروزه نمیتوان مطالعه را به این سادگی تعریف کرد. این ابهام یا دست گوناگونی در تعریف مطالعه، شاید یکی از دلایل اختلاف در آمار سرانه مطالعه باشد. در عصر حاضر رسانههای قابلخواندن دیگر تنها به کتابهای چاپی محدود نمیشوند. تحول و دگرگونی در محملهای اطلاعاتی موجب تغییر عادت و رفتار مطالعه در میان مردم نیز شده است. اینکه ماهیت و چگونگی این تغییر و تحولها چه هستند نیازمند پژوهش و بررسی است. مقاله حاضر ضمن بررسی مطالعه بهویژه در دنیای دیجیتال، خوانندگان را با جنبهها و مباحث خواندن و مطالعه در دنیای امروز آشنا میکند.
تعریف خواندن
«خواندن» عبارت است از دیدن و شناختن نشانههای الفبایی، تبدیل آنها به صوت و سپس به کلمه و درک معنای آن کلمه. خواندن کلمه و درک معنای آنهم زمان صورت میگیرد و میان آنچه خواندهشده است و سابقه ذهنی خواننده از آن کلمه ارتباط برقرار میشود (شورای کتاب کودک، ۱۳۷۱).
مولفههای اساسی خواندن عبارتاند از:
۱. دیدن؛
۲. شناختن؛
۳. نشانههای الفبایی؛
۴. تبدیل نشانه به صوت؛
۵. تبدیل صوت به کلمه؛
۶. درک معنای کلمه؛
۷. برقراری پیوند میان آنچه خوانده میشود؛
۸. سابقه ذهنی و دانستههای پیشین فرد (منصوریان، ۱۳۹۳).
اولین مولفه خواندن موضوع دیدن است، انسان برای مطالعه باید با موضوع موردمطالعه خود پیوند برقرار نماید. ابزارهای لازم جهت ایجاد ارتباط میان موضوع موردمطالعه و شخص مطالعه کننده در طی زمانهای متمادی دچار تغییر و تحول بوده است که این تغییرات را میتوان در پنج دوره از پیشینه تاریخی ارتباط بیان نمود:
پیشینه تاریخی ارتباط
تحولات تاریخی رسانهها بیانگر وابستگی شدید اعتلای تفکر و آگاهی انسان به ابزارهای ارتباط است؛ چنانکه گسترش معرفت و تفکر، به توانمندیهای متعددی در انسان منجر شده است که امروزه شاهد آن هستیم (ایمان، ۱۳۸۰).
ارتباط انسانی طی چهار مرحله سیر تکاملی داشته است:
· مرحله اول: ارتباط شفاهی؛
· مرحله دوم: عصر نوشتاری؛
· مرحله سوم: عصر چاپی؛
· مرحله چهارم: عصر کهکشان الکترونیکی یا مارکنی؛
· مرحله پنجم: عصر کهکشان رقومی.
ازنظر مارشال مک لوهان[۳] در دوران مبتنی بر وسایل ارتباطی الکترونیکی بشر پا به عصر نو میگذارد. وسایل ارتباطی جدید از سویی موجبات امتداد چشم و گوش را فراهم میسازند و از سویی دیگر مجدداً تجمع انسانها را در کسب و انتقال پیام موجب میشوند. با بکار گیری رسانههای الکترونیک بشر بهنظام قبیلهای رجعت کرده است، ولی نه نظام قبیلهای بسته چند هزار سال پیش، بلکه نظام قبیلهای در سطح جهانی که از این پدیده به نام دهکده جهانی یاد میکند (داور پناه محمدرضا، ۱۳۹۱).
انواع رسانهها
از میان عصرهای اشارهشده، سه مورد آخر موجب افزایش حجم رسانههای خواندنی و درنتیجه افزایش مطالعه شده است. رسانههای خواندنی در این سه دوره شامل انواع زیر هستند:
از رسانههای الکترونیک، دیجیتال و سایبر بهعنوان رسانههای نوین یاد میشود.
تأثیر ابزارهای الکترونیکی (رسانههای نوین) بر مطالعۀ همراه با یادگیری (مطالعه عمیق)
دنیای کنونی، رسانههای ارتباطی دیگر تنها به کتابهای چاپی محدود نمیشود و این تحول و گوناگونی در محملهای اطلاعاتی خود موجب تغییر عادت و رفتار خواندن در میان مردم شده است.
مطالعه و یادگیری با استفاده از حواسهای دیداری و شنیداری و یا ترکیب این دو موجب یادگیری هرچه بهتر و عمقیتر یک موضوع میشود. در این جهت انواع رسانههای نوین که به آنها اشاره شد با بهکارگیری تکنولوژیهای جدید از حواسهای مختلف بشر کمک گرفته و بر مراحل مطالعه تأثیر میگذارد.
افراد از تمام آنچه میبینند تنها ۲۰ درصد آن را به یاد میآورند و به حافظه میسپارند و این موضوع برای دروس و یا هر آنچه میشنوند تنها ۳۰ درصد است و اگر این دو موضوع با یکدیگر توأم شود و هر دو حواس بهطور همزمان به کار گرفته شود، میزان یادگیری در افراد ۵۰ درصد افزایش مییابد و همچنین اگر عامل دیگری مانند تحریک انگیزه یادگیری را نیز به آن دو اضافه کنیم میزان یادگیری به ۸۰ درصد خواهد رسید. به همین علت است که محققان استفاده از ابزارهای الکترونیکی را در یادگیری بهتر موثر میدانند.
بااینحال تعدادی از دانشمندان معتقدند که ظهور رسانههای دیجیتالی، همراه با ماهیت ازهمگسیختۀ فرامتن، تهدیدی برای مطالعۀ مستمر هست (Birkerts,۱۹۹۴). بریکرتز در تحقیق خود به این نکته اشاره دارد که نسل جوانتری که در محیط دیجیتالی رشد مییابند، توانایی خواندن عمیق و تحمل وارد شدن در مطالعه طولانی را ندارد.
در عصر کنونی از میان رسانههای اشارهشده، کتابهای الکترونیک (e.Book) یکی از مهمترین ابزارهای الکترونیکی مورداستفاده جهت خواندن و یادگیری است. امروزه، مکتوبات الکترونیکی، حوزه گستردهای را در برگرفتهاند. نگارش مطالب کتاب، مجله و روزنامه در یک نقطه از جهان و چاپ کردن آن بهصورت همزمان در چند نقطه دیگر، متداول شده است (اصنافی، ۱۳۸۴).
کتابهای الکترونیک:
کتاب الکترونیک اصطلاحی است برای تکنگاشتهای الکترونیکی که به شکل حرفهای ویرایش و برای جلوگیری از تکثیر شدن، کدگذاری میشوند. کتاب الکترونیک، وسیلهای است که خوانندگان، متنهای خود را روی آن میخوانند. نام مناسب برای این دستگاه «کتابخوان الکترونیک» است.
ذخیرۀ اطلاعات یک کتاب در قالب دیجیتالی به صورتی که بتوان آن را روی صفحه رایانه مشاهده کرد. کتابهای الکترونیک را میتوان بر محملهای دیجیتالی، نظیر لوح فشرده (CD)، لوح فشرده دیجیتالی (DVD)، شبکه وب و جز آن منتشر نمود. مثلاً بسیاری از منابع مرجع، نظیر دایرهالمعارف بریتانیکا، فرهنگ وبستر، فرهنگ آکسفورد و از این قبیل، علاوه بر قالب چاپی روی لوح فشرده و نیز شبکه جهانی وب قابلدسترسی هستند. برای مطالعۀ برخی از کتابهای الکترونیک باید همۀ متن کتاب را به رایانۀ شخصی خود انتقال داد و یا صفحه به صفحه یا فصلبهفصل آنها را مطالعه کرد (یعقوبی، ۱۳۸۵).
انواع کتابهای الکترونیک:
کتابهای الکترونیک، با توجه به ویژگیها، امکانات و کاربردهایشان به گروههای زیر تقسیم میشوند:
_ کتابهای الکترونیک فقط متن
_ کتابهای الکترونیک دارای تصاویر اسکن شده
_ کتابهای الکترونیک با تصاویر متحرک
_ کتابهای الکترونیک سخنگو
_ کتابهای الکترونیک چندرسانهای
طراحی و پیادهسازی کتابهای الکترونیک در اینترنت در دو قالب «اچتیامال[۸]» و «پیدیاف[۹]» رایج است. با استفاده از این دو قالببندی میتوان از طریق اینترنت به متن کتاب دسترسی یافت. برای طراحی کتاب الکترونیک در قالب «اچتیامال»، لازم است که قالب متنی فایل کتابها در اختیار باشد تا بتوان صفحه دلخواه وب را ساخت. همچنین، میتوان با استفاده از نرمافزارهای «اُسیآر[۱۰]»، متن را از قالب تصویر به قالب متن تبدیل کرد و سپس صفحات «اچتیامال» مربوطه را طراحی نمود. کتابهایی که با قالب «اچتیامال» طراحی میشوند مزیتهای زیر را داراست:
· امکان تغییر اندازه نوشتههای کتاب؛
· امکان چاپ؛
· امکان نشانهگذاری؛
· امکان جستجوی کلمه در متن؛
· نمایش ظاهری زیباتر نسبت به صفحات «پیدیاف» و ایجاد تنوع در نمایش صفحات؛
· امکان ایجاد پیوند به بخشهای دیگر یا تصاویر؛
· توانایی بازیابی فایلها با قالب «اچتیامال» از طریق مرورگرهای وب.
طراحی کتاب با قالببندی «پیدیاف» مزیتهای زیر را دارد:
· امکان تغییر اندازه نوشتههای کتاب؛
· مکان چاپ؛
· امکان ایجاد پیوند به فصلهای دیگر کتاب؛
· بینیازی از سیستمعامل فارسی یا نصب فونت فارسی برای مشاهده کتاب.
برای دسترسی به کتابهای الکترونیک با قالب «پیدیاف» نیاز به استفاده از نرمافزار «آکروبات[۱۱]» هست.
بنا به دلایل زیر، در ایران غالباً طراحی کتابهای الکترونیک با قالببندی «پیدیاف» انجام میشود:
ـ فارسی بودن کتابها؛
ـ عدم دسترسی به فایل تایپشده متن کتابها؛
ـ ناتوانی نرمافزارهای «اُسیآر» فارسی در تشخیص متن؛
ـ لزوم کاهش حجم فایل (مهراد، ۱۳۸۲).
مطالعه کنندگان برای ساماندهی روند مطالعاتی خود با استفاده از محتوای الکترونیکی منابع (قالب اچ تی ام ال و پیدیاف) میتوانند آنها بهصورت موضوعی سازماندهی نموده و کتابخانه الکترونیکی شخصی در رایانههای خود داشته باشند که بهطور دایم در دسترس آنان باشد.
فرایند تولید و انتشار محتوا با قالب «پیدیاف» (شکل ۱-۱):
۱. انتخاب کتاب؛
۲. برش کتاب برای پویش؛
۳. کدگذاری؛
۴. پویش کتاب؛
۵. ایجاد پیوند.
دسترسی به کتابهای الکترونیک
ناشران بهعنوان حلقه ارتباط میان محتوی و خوانندگان هستند. در رسانههای مبتنی بر کاغذ، میان ارایه محتوی به ناشر و چاپ آن تا هنگام رسیدن آن به دست خوانندگان زمان زیادی صرف میگردد که این مطلب در مورد کتب علمی که مسیله تازگی در آنها حایز اهمیت است امری مهم بشمار میآید. اما در نشر الکترونیکی دیگر نیازی به ارسال کتاب به چاپخانه، بررسی کیفیت چاپ، صحافی، توزیع و ارسال کتاب به فروشندگان وجود ندارد و خود این عوامل سبب خواهد شد که سرعت چرخه نشر کتاب الکترونیک بهمراتب بیشتر از سرعت چرخه نشر چاپی باشد. کتابهای الکترونیک به سبب کاهش زمان تولید محتوی و انتقال آن به خوانندگان موجب بهبود مطالعه خصوصاً در زمینههای علمی شده و باعث تقویت تولید و انتشار مقالات در زمینههای موضوعی موردمطالعه میگردد. کتابهای الکترونیک، بهمنظور افزایش سهولت دسترسی کاربران و بهمنظور هزینه – سودمندی نشر کتابهای الکترونیک، به شیوههای گوناگونی امکان دسترسی به کتابهای الکترونیک را برای کاربران خود فراهم میآورند. شیوههای دسترسی به کتابهای الکترونیک عبارتاند از:
_ چاپ بر اساس تقاضا؛
_ اشتراک ماهانه در پایگاه اطلاعاتی کامل فروشندگان؛
_ خلق یک مدرک برای خود از طریق انتخاب بخشها و فصول چندین منبع (اسنو هیل، ۲۰۰۱)؛
_ بهصورت پیوسته از طریق وب؛
_ انتقال کتاب الکترونیک از طریق اینترنت به رایانه شخصی و مطالعه آن با یکی از نرمافزارهای رایانه شخصی نظیر ادوبی ریدر یا مایکروسافت ریدر؛
_ از طریق دسترسی به لوح فشرده یا دیویدی و یا دیگر اشکال موجود قابلخواندن با رایانه یا دستگاه الکترونیکی خوان (لی، ۱۳۸۴).
مزایا و ویژگیهای کتابهای الکترونیک
گرایش خوانندگان به مطالعه کتابهای الکترونیک به علت مزایایی است که این نوع از محملهای اطلاعاتی دارند. در زیر به مزایای کتابهای الکترونیک اشاره میگردد:
· سهولت انتقال در عین یکپارچگی مطالب[۱۳]
· انسجام مطالب و تنوع کاربرد[۱۴]
· تبادل بینابین مطالب با یکدیگر[۱۵]
· پشتیبانی از امکانات مالتی مدیا[۱۶]
با توجه به موارد فوق چنین استنباط میشود که کتابهای الکترونیک محدودیتهای زمانی و مکانی رسانههای چاپی را نداشته و در این نوع رسانهها مسیله دسترسی بهجای فراهم آوری مهمترین مزیت کتابهای الکترونیک نسبت به رسانههای کاغذی است، محیط وب این امکان را در اختیار ناشران و نویسندگان قرار میدهد تا بتوانند نسخهای واحد از کتابهای خود را بهطور همزمان در دسترس تعداد بیشماری از خوانندگان قرار دهند و بدین ترتیب در هزینههای گزاف چاپ، صحافی و توزیع کتاب با شمارگان بالا صرفهجویی خواهد شد.
در دنیای چاپ باید برای هر خواننده، یک کتاب تولید کرد[۱۹] که این خود منجر به افزایش هزینههای انتشار میشود. اهمیت این موضوع هنگامی آشکار میشود که ناشری توانایی مالی برای چاپ یک اثر با مخاطبان کم را نداشته باشد. این موضوع بهویژه در خصوص انتشار کتابهای تخصصی در کشور ما بیشتر به چشم میخورد، زیرا تعداد بسیار کمی از خوانندگان ممکن است آنها را خریداری کنند و محیط وب این امکان را به ناشران میدهد تا با کمترین هزینه ممکن، چنین منابعی را بهصورت الکترونیکی در دسترس تعداد بیشماری از خوانندگان قرار دهند. بنابراین دانشجویان و اساتید بهعنوان طیفی از خوانندگان میتوانند به کتابهای تخصصی خود در محیط وب دسترسی یافته و کار مطالعه و تحقیق خود را از طریق دسترسی به کتابهای الکترونیک انجام دهند.
کتابهای الکترونیک از دیدگاه خوانندگان آنها نیز موردبررسی قرارگرفته است، در پژوهش (عبداللهی زهرا، ۱۳۹۱)، مهمترین معیارهای ارزیابی کتاب الکترونیک از دیدگاه دانشجویان و کتابداران به این صورت معرفیشده است؛ قابلیت جستجو، فراپیوندها، خواندن شفاهی متن و قابلیت صوتی و تصویری، عناصر تعاملی، شخصیسازی ظاهری متن کتاب، توزیع، هزینه، دسترسپذیری، ارایه خدمات بر اساس تقاضا، خصوصیات ظاهری کتاب چاپی، صفحهبندی، آسانی مرور و پویش محتوای کتاب، راهنمای تشخیص موقعیت، قابلیت خوانایی متن.
معیارهای تصمیمگیری در مورد تولید کتابهای الکترونیک
با توجه به رشد ابزارهای دیجیتال، تمایل ناشران به تبدیل کتابهایشان به دیجیتال افزایشیافته است، اما هر کتابی برای این کار مناسب نیست. برای تصمیمگیری در زمینهٔ تولید کتابهای دیجیتال باید سه عنصر زیر را در نظر گرفت:
_ محتوا
روند رو به رشد انتشار و فروش کتاب الکترونیک بازار جدیدی ایجاد کرده که با توسعه و پیشرفت قالبها و ابزارهای جدید مطالعه کتاب الکترونیک این بازار نیز روزبهروز گستردهتر خواهد شد. بااینحال، توسعه این بازار جدید بدین معنی نیست که همه موضوعات و ژانرهای مختلف کتاب با هر محتوایی قابلیت فروش بهصورت الکترونیکی را دارند، نوع محتوای کتابهای الکترونیک در تعداد فروش و درنهایت میزان مطالعه آنها توسط خوانندگان تأثیر مهمی دارد.
جهت بررسی تأثیر نوع محتوی بر تولید کتاب الکترونیک دو پژوهش در زمینه بررسی وضعیت موجود در مخاطب ایرانی و تأثیر نوع موقعیت افراد در استفاده از کتاب الکترونیک انجامشده است:
والی (۱۳۹۱) برای دستیابی به تخمینی از وضعیت موجود در مخاطب ایرانی، نظرسنجی آنلاینی را انجام داد. بدینصورت که فرم نظرسنجی آماده و برای کارشناسان رسانه فرستاده شد. این نظرسنجی برای حدود ۱۰۰۰ نفر از کارشناسان رسانه ارسال شد که ۱۳۲ نفر از آنها به سوالات پاسخ دادند. نتایج این نظرسنجی نشان میدهد که افراد بیش از همه ترجیح میدهند کتابهای تخصصی، داستان کوتاه و کتابهای آموزشی را بهصورت الکترونیک مطالعه کنند. نتایج بهدستآمده در این نظرسنجی، طبق پیشبینی کارشناسان، حاکی از آن است که تمایل کمتری برای مطالعه کتاب کودک و قرآن بهصورت الکترونیک وجود دارد. (نمودار ۱)
نمودار۱: مقایسه علاقه مندی افراد به موضوعات مختلف کتاب الکترونیک
انجمن ناشران امریکا گزارش داده است که افراد در چه موقعیتی ترجیح میدهند از کدام شکل کتاب (چاپی یا الکترونیک) استفاده کنند. طبق بررسی آنها و مطابق نمودار ۲، اغلب افراد در موقعیتهایی مانند خواندن کتاب برای کودک و توانایی به اشتراک گذاشتن کتاب با دیگران ترجیح میدهند از کتاب چاپی استفاده کنند. در مقابل، برای دریافت سریع کتاب، مطالعه در هنگام مسافرت و جابجایی و برای داشتن حق انتخاب گسترده در میان کتابها استفاده از کتاب الکترونیک را میپسندند
(Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden & Brenner, ۲۰۱۲).
نمودار۲: درصد افرادی که در یک سال گذشته هم کتاب الکترونیک و هم کتاب چاپی مطالعه کرده اند، گفتهاند کدام قالب برای چه کاری مناسبتر است.
به طور کلی، با توجه به نتایج نظرسنجیهای انجامشده، به نظر میرسد افراد اغلب تمایل دارند موضوعاتی را که فقط یکبار مطالعه میکنند و کمتر به مراجعات بعدی نیاز دارد به شکل الکترونیک مطالعه کنند. کتابهایی که ازنظر مخاطب ارزش معنوی و مادی کمتری دارند، همچون کتاب داستان و رمان اغلب به شکل الکترونیک مشتری بیشتری دارند. همچنین به نظر میرسد افراد علاقهمندند کتابهای نفیس را، همچون کتابهای مقدس و کتاب شعر، در کتابخانههای خود نگهداری کنند، بهجای اینکه نسخه الکترونیک آن را در رایانه یا سایر ابزارها داشته باشند.
_ قالب
هر یک از انواع قالبهای کتاب الکترونیک ویژگیها، مزایا و معایبی دارد که ناشر یا نویسنده با آگاهی از آنها، میتواند بهترین قالب را انتخاب کند.
مطابق جدول ۱، محبوبترین قالبهای کتاب الکترونیک عبارتاند از:
_ PDF
_ Kindle
_ Epub
جدول۱: مقایسه ویژگی قالب های مختلف کتاب الکترونیک Comparison of e-book Formats, ۲۰۱۲
در بحث انتخاب قالب مناسب برای کتاب الکترونیک، توجه به قابلیتهای هر قالب هم مهم است. در این مورد، باید دید در کشور ما کدامیک از ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک بیشترین کاربرد را در میان مخاطبان دارد تا در این زمینه تصمیمی درست اتخاذ شود (نمودار ۳).
نمودار۳: مقایسه درصد اهمیت قابلیتهای مختلف قالب کتاب الکترونیکی
_ ابزارهای مطالعه
برای مطالعه یک کتاب الکترونیک غیر از کتابخوانها، که بهصورت تخصصی برای این منظور طراحیشدهاند، ابزارهای دیگری نیز مورداستفاده قرار میگیرد. رایانه رومیزی، لپتاپ، تبلت و تلفن همراه از دیگر ابزارهای مورداستفاده برای مطالعه کتاب الکترونیک هستند.
بر اساس گزارش ماه مارس انجمن ناشران آمریکا، مطالعه کتاب الکترونیک با استفاده از ابزارهای مختلفی انجام میشود. در نظرسنجی دسامبر ۲۰۱۱ این انجمن از مردم آمریکا، میزان استفاده از ابزارهای مختلف برای مطالعه کتاب الکترونیک سنجیده شده است. مطابق نمودار ۴، نتایج این نظرسنجی نشان میدهد رایانه بیشتر از سایر ابزارها کاربرد دارد. (Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden & Brenner, ۲۰۱۲).
Normal ۰ false false false EN-US X-NONE AR-SA نمودار۴: مقایسه درصد استفاده از ابزارهای مختلف برای مطالعه کتاب الکترونیکی
یافتههای نظرسنجی آنلاین والی (۱۳۹۱) نشان داد که رایانه و لپتاپ با اختلاف بسیار زیاد از سایر ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک، بیشترین کاربرد را دارند. تبلت و اسمارت فون در ردههای بعدی قرار میگیرند و میزان استفاده از کتابخوان فقط ۲ درصد است.
هر یک از ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک ویژگیهای خاص، مزایا و معایبی دارد. میتوان ویژگیهای ابزارهای مختلف مطالعه کتاب الکترونیک را باهم مقایسه کرد.
بر اساس یافتههای نظرسنجی والی، بیشترین انتظار مخاطبان از ابزار مطالعه کتاب الکترونیک به ترتیب شامل قابلیت خوانایی متن، پوشش قالبهای مختلف کتاب الکترونیک، اندازه صفحهنمایش و دوام بالای باتری است.
مطابق جدول ۲، بهترین ابزار بر اساس انتظار مخاطبان و قابلیتهای هر وسیله، کتابخوان و بعدازآن رایانه و لپتاپ است.
جدول۲: مجموع امتیازات ابزارهای مختلف مطالعه کتاب الکترونیک بر اساس انتظارات مخاطبان
در مجموع با توجه به نظرسنجیهای انجامشده و نظرسنجیهای سایر کشورها، درمییابیم که کتابهایی با محتوای داستانی و آموزشی قابلیت تبدیل به قالب الکترونیک را دارند. همچنین کتابهایی که با تبدیلشدن به اپلیکیشن کاربری مناسبتری مییابند پتانسیل عرضه بهصورت الکترونیک را دارند. از طرف دیگر، کتابهایی با موضوع کودک و کتابهای مقدس بهصورت چاپی مخاطب بیشتری دارند.
محدودیتهای نشر کتاب در محیط وب
عواملی که بر میزان مطالعه کتابهای الکترونیک تأثیر منفی میگذارد، محدودیتهایی است که محیط وب برای دسترسی به این نوع کتابها ایجاد میکند، این محدودیتها عبارتاند از:
۱. دسترسی به خط اینترنت و کامپیوتر؛
۲. حق مولف و کتابهای الکترونیک؛
۳. چگونگی فروش کتابهای الکترونیک؛
۴. مشکلات مربوط به خواندن کتابهای الکترونیک در محیط وب؛
۵. مشکلات استناد به کتابهای الکترونیک؛
۶. نبود فهرستگان کتابهای الکترونیک؛
۷. مسایل معنوی مربوط به نشر کتاب در قالب الکترونیک.
نتیجهگیری
در محیط رو به دیجیتالی شدن هر چه بیشتر، احتمالاً خوانندگان (بهویژه خوانندگان جوان) بهتدریج، رفتار مطالعه از صفحه نمایشگر و استفاده فزاینده از انواع راهبردها (مثل مرور کردن، تشخیص کلیدواژهای) را برای غلبه بر محیط وفور اطلاعاتی در خود ایجاد میکنند. از طرف دیگر، خوانندگان به استفاده از رسانههای چاپی برای عمده فعالیتهای مطالعاتی خود، بهویژه خواندن عمیق ادامه میدهند.
با توسعه کتابهای الکترونیک و ابزارهای مطالعه آنها ذایقه رسانهای مصرفکنندگان کتاب نیز تغییر خواهد کرد. در آینده، بیشازپیش، مصرف کتاب الکترونیک افزایش خواهد یافت. اما اینکه چه نوع کتابی و با چه موضوعی قابلیت تبدیلشدن به قالب الکترونیکی را دارد و به چه شکلی باید ارایه شود، مسیله مهمی است که باید قبل از هر اقدامی مطالعات لازم درباره آن انجام شود.
امروزه با رشد و توسعه فناوریهای مربوط به محیط الکترونیکی، مطالعه کنندگان با توجه به نوع و دامنه موضوع موردمطالعه و پژوهش خود در کنار تهیه منابع چاپی اقدام به تهیه کتابهای الکترونیک نیز مینمایند، این بدین این معنا است که کتابهای الکترونیک جایگزین کتابهای چاپی نیستند بلکه بهعنوان مکملی برای کتابهای چاپی قلمداد میشوند.
با توجه به بررسیهای انجامشده مطالعه کنندگان قبل از اقدام به تهیه کتابهای الکترونیک ابتدا باید موضوعات و دامنه موردمطالعه خود را شناسایی نموده و با انواع قالبها، قابلیتها و ابزارهای مورداستفاده جهت بهرهگیری از کتابهای الکترونیک آشنا شده و در صورت مهیا بودن زمینههای فوق نسبت به تهیه نوع چاپی یا الکترونیکی کتاب موردنظر تصمیم گیرند.
منابع و مأخذ:
اصناف، امیررضا (۱۳۸۴). «کتابهای الکترونیکی در کتابخانهها». مجله الکترونیکی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران». دوره دوم، شماره ۴. ص. ۱-۱۲.
ایمان، محمدتقی (۱۳۸۰). «نقد روشهای کمی غالب بر پژوهش و لزوم توجه به روشهای کیفی در پژوهش رسانهها در ایران». مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره شانزدهم، شماره ۳۲، ص. ۱۳۱-۱۴۷.
بابایی، محمود و سپیده فهیمی فر (۱۳۹۱). «فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات»، ص.۹۶.
حیدری، بهروز (۱۳۸۳). نشر الکترونیکی: مزایا، معایب: دور نگاهی به آینده کاغذ. فصلنامه اطلاعرسانی. دوره نوزدهم، شماره ۳ و ۴. ص.۵۱-۶۰.
داور پناه، محمدرضا و معصومه آرمیده. «اطلاعات و جامعه». تهران: نشر چاپار، ۱۳۹۱.
شورای کتاب کودک (۱۳۷۱). «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان»، ج. ۱۳. تهران: شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان.
عبداللهی، زهرا، حامد علیپور حافظی (۱۳۹۱). «دیدگاه کتابداران و دانشجویان تحصیلات تکمیلی درباره معیارهای ارزیابی کتابهای الکترونیکی مطالعه موردی: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران». فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی. دوره دوم، شماره ۱. ص. ۶۹-۷۸.
لی، استوارت (۱۳۸۴). مجموعهسازی منابع الکترونیکی (راهنمای عملی). ترجمه محمد زرهساز، علیرضا اسفندیاری. مشهد: کتابخانه رایانهای.
مرادی، نورالله (۱۳۷۰). انتقال اطلاعات. فصلنامه کتاب، دوره دورم، شماره اول-چهارم، ص. ۲۱-۴۹.
منصوریان، یزدان (۱۳۹۳) «آهسته خوانی و بازخوانی: تأملی بر فرایند خواندن و بهبود کیفیت مطالعه». کتاب ماه، دوره هفدهم، شماره ۴، ص.۱۰-۱۴.
مهراد، جعفر و سارا کلینی (۱۳۸۲). «بررسی ساختار پایگاه اطلاعاتی کتابهای الکترونیکی فارسی در کتابخانه منطقهای علوم و تکنولوژی شیراز». فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی شیراز، دوره بیست و چهارم، شماره ۴، ج.۶. ص.۵۵-۶۴.
والی، مینا (۱۳۹۱). بررسی تأثیر محتوا و قالب در موفقیت کتاب الکترونیک. فصلنامه تحلیلی پژوهشی کتاب مهر. دوره-، شماره ۶. ص. ۱۰۰-۱۱۹.
یعقوبی، جعفر (۱۳۸۵). کتابهای الکترونیکی: مفاهیم، مزایا و شیوه تهیه. کتابداری و اطلاعرسانی. دوره نهم، شماره ۳. ص.۱۳۱-۱۴۰.
Armstrong C and Lonsdale. R.E. (۲۰۰۵) the e-book Mapping exercise Draft Report on Phase۱. Available [online] at www: http:// www.i-a-l.co.uk/print Resources/ Mapping Report May ۲۰۰۳. Doc.
Birkerts, S. ۱۹۹۴. The Gutenberg Elegies: The Fate of Reading in an
Electronic Age. Faber and Faber, Boston, MA.
Comparison of e-book formats. Retrieved from Wikipedia: http:// en.wikipedia.org/wiki/comparison of e-book_formats
Rainie,L., Zickuhr,K., Purcell,K., Madden,M & Brenner,J. (۲۰۱۲). The rise of e-reading. Washington: Pew Research Center.
Snow hill, Lucia (۲۰۰۱). “EBooks and their future in academic”. D-Lib Magazine, ۷(۷-۸). From: www.dlib.org.
[۲]. Cost Benefit یا Effectiveness Cost: هزینه سودمندی به معادله رابطه میان منافع تولیدی خاص یا ارایه خدماتی معین و هزینههای آن میپردازد.
[۸]. HTML (Hyper Text Markup Language) به معنی زبان نشانهگذاری فوق متناست. Html زبان استاندارد طراحی صفحات وب است و کلیه کدهای صفحه به کدهای HTML تبدیلشده و توسط مرورگر نمایش داده میشوند.
[۹]. PDF (Portable Document Format): فایل PDF یک فرمت استاندارد برای فایلها و اسناد قابلحمل است و میتواند شامل تصویر، متن و نوشته، فونت و استایل مشخص و … باشد و بدون هیچ وابستگیای به سختافزار، نرمافزار بازکننده و سیستمعامل، بدون کوچکترین تغییری در ساختارش، نشان داده شود.
[۱۰].: (Optical Character Recognition) OCR فرآیندی برای تبدیل اسناد کاغذی به اسناد دیجیتالی قابلویرایش مانند Word, XML, HTML, PDF است. این فرآیند توسط نرمافزارهای مخصوص و پیشرفته انجام میشود و طی آن اسنادی که حاوی متن هستند، پس از عبور از مرحله اسکن و تبدیل به فایل دیجیتالی، به فایل دیجیتالی قابلویرایش تبدیل میشوند.