مقوله کتابخوانی، دسترسی به اطلاعات و ترویج مطالعه از مولفه‌های اصلی دنیای جدید است. با کتاب خوب است که انسان رشد می‌کند و برای حرکت آماده می‌شود. مطالعه و اطلاعات، عامل مهم توسعه و ایجاد فرهنگ محسوب می‌شوند و کم و کیف پیشرفت فرهنگی هر فرد یا جامعه بستگی مستقیم به میزان خواندن و کیفیت آنچه می‌خوانند، دارد. نیز برای رسیدن به رشد و شکوفایی علمی، فرهنگی، و اقتصادی راهی جز گسترش فرهنگ مطالعه و ایجاد عادت همگانی مستمر و هدفمند وجود ندارد. لذا ترویج فرهنگ مطالعه می‌تواند به‌عنوان گامی اساسی در رشد انسان‌ها و توسعه کشورها به شمار آید (خنیفر، طاهری و سیار، ۱۳۹۳). طبیعی است که برای نیل به این مقصود، کتابخانههای عمومی و ایجاد عادت به مطالعه در بین عموم مردم باید موردتوجه قرار گیرد. چراکه کتابخانه عمومی مکانی است که فعالیت خود را به این اصل متمرکز ساخته که خدماتش را بازندگی روزمره مردم درآمیزد، مشکلاتشان را حل کرده، استعدادهایشان را بپروراند و باهدف معنوی و اخلاقی که دارد آنان را از گرایش‌های نامناسب به‌سوی سرگرمی‌ها و خواسته‌های نامطلوب، باز دارد.
حال، نکته حایز اهمیت این است که برای ترویج فرهنگ مطالعه کارآمد در بین عموم مردم چه راهکارهای اجرایی (عملی-کاربردی) می‌توان عنوان کرد؟ چگونه و با چه راهکارهایی می‌توانیم خانه‌ها، مراکز آموزشی، مراکز فرهنگی و مدارس را با کتاب و مطالعه و ترویج این فرهنگ آشنا کنیم؟ مسلم است که به‌منظور ارتقای فرهنگ مطالعه، باید راهکارهای اجرایی، روانی، تربیتی، ساختاری و خانوادگی موردنظر قرار گیرند تا بتوانیم مطالعه را جهت‌دار، روشمند، مداوم، و هدفمند کنیم. در کشور ما فرهنگ کتابخوانی و نقش کتابخانههای عمومی در ترویج مطالعه، هنوز فکری تازه تلقی می‌شود و اقدامات اندکی در این حوزه توسط کتابخانههای عمومی انجام‌شده، ولی در کشورهایی که سابقه طولانی‌تری درزمینهٔ ترویج مطالعه دارند، از دیرباز انجام طرح‌های کتابخوانی و ایجاد جذابیت برای کتابخانههای عمومی موردتوجه بوده است. لذا شایسته است که برای جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه که کتابخانههای عمومی با آن مواجه هستند، راهکارهای موفق استفاده‌شده از سوی دیگر کشورها نیز موردتوجه قرار گیرد تا شاید بتوان پس از بومی‌سازی در کتابخانههای عمومی ایران از آن‌ها استفاده کرد. در این مقاله تلاش شده است طرح‌های انجام‌شدۀ داخلی و خارجی درزمینۀ ترویج کتاب معرفی شوند. در ابتدا طرح‌های انجام‌شدۀ داخلی معرفی‌شده‌اند. در ادامه طرح‌های انجام‌شدۀ خارجی به تفکیک هر قاره مشخص‌شده‌اند. در پایان ضمن بیان ویژگی‌های هریک و مقایسۀ کلی طرحها، پیشنهاد‌هایی به‌منظور بهبود هرچه بیشتر طرح‌های ترویج کتابخوانی در ایران ارایه‌شده است.
۱. طرح‌های انجام‌شدۀ سازمانی در ایران برای جذب افراد به کتابخانههای عمومی
انجام طرح‌های ترویج کتابخوانی مدتی است که موردتوجه نهادهای عمومی قرارگرفته است. هر نهادی در راستای اهداف خود و گاهی به‌صورت موازی‌کاری به اجرای طرح‌های مقطعی و گاهی بلندمدت دست‌زده‌اند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود.
۱-۱. طرح کتاب من: «طرح کتاب من» توسط نهاد کتابخانههای عمومی کشور در کلیه کتابخانههای عمومی کشور اجرا می‌شد. هدف این طرح، تأمین بخشی از کتاب‌های کتابخانههای عمومی بر اساس درخواست اعضا و مراجعان بود؛ بدین شکل که در صورت موجود نبودن کتاب موردنیاز در کتابخانه عمومی، اعضا می‌توانستند به‌صورت پیوسته درخواست خود را به نهاد کتابخانههای عمومی کشور ارسال کنند و در فرصتی کوتاه کتاب تهیه و به کتابخانه موردنظر ارسال شود. هدف اصلی این طرح این بود که با اجرای آن هیچ تقاضایی برای کتاب بی‌‌پاسخ نماند و درنتیجه یکی از مشکلات عمده مراجعه‌کنندگان به کتابخانههای عمومی که کمبود یا نبود منابع موردنیاز آن‌هاست، تا حدی برطرف شود. این طرح از سال ۱۳۸۶ به‌صورت آزمایشی در ۱۰ استان کشور و از سال ۱۳۸۸ در تمام کتابخانههای عمومی کشور اجرا شد و تا سال ۱۳۹۲ ادامه داشت (دیانی، صنعت‌جو و موسوی‌زارع، ۱۳۹۱). هم‌اکنون این طرح به علت مشکلاتی که در سیاست‌گذاری و اجرا داشت متوقف‌شده است.
.
۱-۲. کتابخانه تلفنی رنگین‌کمان: طرح کتابخانه تلفنی رنگین‌کمان باهدف ایجاد فضای فرهنگی بهتر برای مطالعه و افزایش اطلاعات و آگاهی کودکان از رهگذر مطالعه در فروردین ۱۳۸۸ آغاز به کار کرد. آمارهای مرکز کنترل و سرویس‌دهی کتابخانه تلفنی حاکی از آن است که در یک بازه زمانی شش‌ماهه بیش از ۲۸ هزار نسخه کتاب برای جامعه حدوداً ۴ هزارنفری مبادله شده است. هدف کلی از برپایی و راه‌اندازی این کتابخانه، دسترسی آسان کتاب برای مراجعان از طریق تماس تلفنی، به‌خصوص جهت دسترسی کودکان و نوجوانان به کتاب بوده است. عضویت در این کتابخانه از طریق تلفن انجام می‌گیرد، و پس‌ازآن، اعضای کتابخانه تلفنی در منزل با مراجعه به لیست کتاب‌های کتابخانه، کتاب موردنظر را انتخاب کرده و سپس با تماس تلفنی با این کتابخانه، آن را سفارش می‌دهند و سپس کتاب از طریق پیک به درب منزل ارسال می‌شود. پس از اتمام دوره امانت، عضو با تماس با مرکز کتابخانه برای تحویل کتاب موردنظر اقدام می‌کند (میرحسینی و بهرامی، ۱۳۹۱).
۱-۳. شبکه اجتماعی کتاب‌خوانان حرفه‌ای: شبکه کتاب‌خوانان حرفه‌ای نخستین شبکه اجتماعی کتاب محور ایرانی است که توسط نهاد کتابخانههای عمومی کشور تأسیس‌شده و فعالیت رسمی خود را با شعار «من کتاب می‌خوانم» از مرداد ۱۳۹۰ آغاز نموده است. در این شبکه هر عضو دارای یک صفحه شخصی است که شامل اطلاعاتی چون عکس، سوابق تحصیلی، شغلی و اطلاعات محل سکونت، قفسه مجازی کتاب، دوستان، گروه‌هایی که فرد در آن عضویت دارد، مسابقات کتابخوانی ارایه‌شده است. اعضای این شبکه می‌توانند لینکهای خود را با دیگر اعضا به اشتراک گذاشته و خود را از طریق اطلاعاتی که در این صفحه است به دیگر اعضا معرفی نمایند. ایجاد گروه‌های مختلف و عضویت در گروه‌های موردعلاقه، نقد و تبادل‌نظر درباره کتاب‌ها، گفتگوی همزمان و ارسال پیام از دیگر امکانات این شبکه است (مرادی و صفوی، ۱۳۹۰).
۱-۴. نشست کتاب‌خوان: این طرح نشستی صمیمانه باهدف معرفی کتاب‌های مفید و ترویج کتابخوانی است، که مشارکت کتابداران، نویسندگان، اهالی رسانه و فعالین حوزه کتاب از سوی نهاد کتابخانههای عمومی کشور به‌صورت ادواری برگزار می‌شود. آغاز اجرای این طرح از سال ۱۳۹۴ بوده است. در هر نوبت از نشست‌های کتاب‌خوان، هشت نفر، هرکدام به میزان ۱۰ الی ۱۵ دقیقه، به ارایه گزارشی از کتابی که مطالعه کرده‌اند، می‌پردازند. در معرفی کتاب در این نشست‌ها باید حق مطلب ادا شود. یعنی اگر نویسنده کتاب، معرفی کتابش را از طریق این نشست شنید، راضی باشد. همچنین مخاطب قانع شود که لازم است این کتاب را مطالعه کند و مطالعه این کتاب، مطالعه‌ای مفید است و کتابی که معرفی می‌شود، ذایقۀ گسترده‌تری از مخاطبان را در برگیرد (پرتال نهاد کتابخانههای عمومی کشور، ۱۳۹۴) تا زمان انجام این پژوهش سیصد نشست از این مجموعه برگزارشده است.
۱-۵. ایستگاه مطالعه توسط نهاد کتابخانههای عمومی کشور: طرح «ایستگاه مطالعه» یکی از برنامه‌های نهاد کتابخانههای عمومی کشور برای عمومی نمودن و ارتقای سرانه مطالعه مفید و ترویج فرهنگ مطالعه در مناطق مختلف کشور و ترغیب افراد به سمت کتابخوانی است. طرح ملی ایستگاه‌های مطالعه سال ۱۳۹۱ توسط نهاد کتابخانههای عمومی کشور اجرا شد. در این طرح کتاب‌هایی کم‌حجم و متناسب با ذایقه عمومی جامعه انتخاب‌شده و در مکان‌های پرتردد شهر در داخل قفسه‌های مخصوص اختیار افراد جامعه قرار داده می‌شود. در این طرح هر فرد می‌تواند با مراجعه به ایستگاه، کتاب موردعلاقه خود را انتخاب و در محل ایستگاه و یا هر محل دیگری مطالعه کرده و حداکثر پس از پانزده روزبه همان ایستگاه یا هر یک از ایستگاه‌های مطالعه در سراسر کشور و یا به یکی از کتابخانههای عمومی تحت پوشش نهاد کتابخانههای عمومی بازگرداند. چنانچه فردی علاقه‌مند به خرید کتاب باشد می‌تواند با پرداخت مبلغ دو هزار تومان برای هر جلد کتاب آن را خریداری نماید (صفوی، ۱۳۹۳). این طرح به دلیل برخی مشکلات از سال ۱۳۹۳ متوقف‌شده است
.
۲. طرح‌های انجام‌گرفته توسط گروه‌های ترویج خواندن در ایران
همگام با کتابخانههای عمومی، برخی گروه‌های مستقل و غیرانتفاعی طرح‌های جالب‌توجه و بعضاً موفقی را در ترویج کتابخوانی در ایران برگزار کرده‌اند که می‌تواند به‌عنوان الگویی برای کتابخانههای عمومی موردتوجه قرار گیرد. البته اجرای برخی از این طرحها با مشارکت کتابخانههای عمومی می‌تواند نقش پررنگ‌تر و موثرتری به خود بگیرد که ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود
.
۲-۱. کتابخانه میوه‌ای روستای سنگان: این طرح به دلیل ابتکار در ترویج کتابخوانی در مناطق محروم سیستان و بلوچستان از طریق راه‌اندازی باغ کتابخوانی و همچنین برگزاری مسابقات کتابخوانی در روستای سنگان شهرستان خاش، در اولین دوره تقدیر از فعالان ترویج کتابخوانی موردتقدیر قرارگرفته است. این کتابخانه که اصل فعالیت خود را از ابتدای سال ۱۳۸۳ آغاز کرده است، توسط نواب کرد یکی از روستاییان راه‌اندازی شده و نخستین کتابخانه روستایی را در این استان است. در این کتابخانه که به همت این فرد و با حمایت بنیاد مسکن ساخته‌شده است، برای ایجاد فضای دل‌نشین و سرسبز و نیز فرهنگ‌سازی و جلب افراد به طرف کتابخانه و کتابخوانی، نهال میوه‌های مختلف کاشته شده است. شعار کتابخانه میوه‌ای این است: کتاب بخوانید و میوه بخورید (پایگاه تحلیلی خبری عصر هامون، ۱۳۹۴).
۲-۲. طرح کتاب مهر توسط موسسه مهر طه: موسسه خیریه مهر طه که از دختران نوجوان بی‌سرپرست و بدسرپرست نگهداری می‌کند، تاکنون دو دوره از جایزه کتاب سال مهر را با داوری همین دختران برگزار کرده است، فعالیت‌های ترویج کتابخوانی در این موسسه از سال ۱۳۹۰ آغازشده است از سوی یکی از نویسندگان حوزه کودکان و نوجوان پیشنهادشده که با داوری دختران ساکن در این موسسه (دختران نوجوان ساکن در خوابگاه‌های بنیاد نیکوکاری) جایزه کتاب برگزار شود. (خبرگزاری مهر، ۱۳۹۴).
۲-۳. طرح با من بخوان توسط موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان: «با من بخوان» برنامه‌ای برای ترویج کتابخوانی با کودکان خانواده‌های کم‌درآمد، کودکان محروم و کودکان در بحران است. گزینش آگاهانه کتاب‌های مناسب و باکیفیت، طبقه‌بندی سنی و موضوعی و رساندن بسته‌های کتاب به خانواده‌ها و آموزشگاه‌ها مشخصه مهم این برنامه و نخستین گام اساسی آن است. سهیم شدن کتاب با کودکان و نوجوانان با روش بلندخوانی با گفت‌وگو و انجام فعالیت‌های هنری در پیوند با کتاب نیز در این طرح انجام می‌شود. آموزش مربیان، آموزگاران و علاقه‌مندان و گذراندن کارگاه‌های آموزشی و همچنین مستند کردن تجربه‌ها و ارزیابی پیوسته طرح از جنبه کمی و کیفی، گام مهم دیگر این برنامه است (سایت با من بخوان، ۱۳۹۴).
۲-۴. جایزه ادبی گوزن زرد: جایزه‌ی ادبی گوزن زرد یک جایزه‌ی مستقل و غیردولتی است که برای معرفی آثار برگزیده‌ی ادبیات کودک و نوجوان در ایران پایه‌گذاری شده است و اولین جایزه کتاب در ایران است که با داوری مشترک پدر و مادرها و بچه‌ها کتاب سال را معرفی می‌کند. این گروه توانسته است شبکه‌ای بزرگ از خانواده‌های علاقه‌مند را در فعالیت‌های خود شریک کند
.
۲-۵. موسسه خیریه نیکوکاری مهر پروین: این موسسه فعالیت‌های خیریۀ اجتماعی در حوزه زنان را با محوریت کتاب و فرهنگ انجام می‌دهد. معرفی قصه‌های اقوام ملل، معرفی شفاهی کتاب‌های جدید، ترویج کتابخوانی برای کودکان ازجمله برنامه‌های این موسسه است. این موسسه همچنین کارگاه کتابخوانی و نقاشی و کارگاه بازی و کتابخوانی را برای کودکان دبستانی، و برای نوجوانان و بزرگسالان کارگاه‌های داستان‌نویسی و نقد کتاب را برگزار می‌کند.
۲-۶. انجمن خیریۀ نیک‌گامان جمشید: این انجمن برنامه‌های منسجمی برای ترویج کتابخوانی در استان بوشهر اجرا کرده است. ازجمله راه‌اندازی کمپین تجهیز سی مدرسه در مناطق محروم، تلاش برای کتابخانه‌دار کردن مناطق محروم و روستاهای بوشهر، تشکیل کمپین تجهیز کتابخانه‌ها و تجهیز سی مدرسه از طریق تشویق مردمی و نصب قفسه‌های کتاب در مدرسه و جلب نظر خیرین برای تأمین منابع آن
.
۲-۷. گروه رنگین‌کمان سپید (مهد سالمند): این گروه از استان اصفهان، کتابخوانی در میان سالمندان را به‌عنوان محور فعالیت‌های خود تعریف کرده است. ایجاد انگیزش مثبت به سالمندی و توانمند کردن سالمندان و تقویت پیوند و ارتباط میان نسل جوان و سالمند از ویژگی‌های برجستۀ این گروه است. به جهت اهمیتی که موسسه به کتاب و کتابخوانی می‌دهد، کتابخانه‌ای تهیه‌کرده است که اکنون شامل ۶۰۰ جلد کتاب کودک و نوجوان و ۲۵۰ جلد کتاب بزرگسالان می‌باشد. این مرکز در سال ۱۳۹۱ موفق به دریافت جایزه‌ی نهاد مروج علم از انجمن ترویج علم ایران شده است.
۲-۸. نخلک: نهاد مردمی نخلک از شهرآبادان که هست سال جنگ تحمیلی را از سر گذرانده است جهت تشویق دانش‌آموزان به مطالعه فعالیت می‌کند. این گروه بیشتر فعالیت‌های خود را در مناطق محروم انجام می‌دهد و تاکنون توانسته است برای نزدیک به ۳۰۰۰ دانش‌آموز (در قالب گروه‌ها پنج‌نفره) برنامه‌های فرهنگی و کتابخوانی اجرا کند. در هریک از برنامه‌ها، یکی از شاعران معروف کشور نیز با دانش‌آموزان همراه شده‌اند.
۲-۹. جمعه‌بازار کتاب: این طرح در شهرهای گوناگون ازجمله بوشهر، مشهد، قم و اصفهان اجراشده است. در این طرح خریدوفروش کتاب و کالاهای فرهنگی و هنری به‌ویژه صنایع خانگی در حوزه کتاب باهدف توسعه فرهنگ مطالعه، استفاده بهینه از کتاب، آمکان استفاده همگان از کتاب، جذب مشارکت مردم و امکان تهیۀ کتاب برای تمام اقشار فراهم آمده است.
۲-۱۰. کانون آموزش شهروندی برای توسعه (کاشت): این کانون یکی از فعال‌ترین گروه‌های مردمی شهر اهواز است که در حوزه ترویج کتاب فعالیت‌های زیادی داشته است. از مهم‌ترین این فعالیت‌ها می‌توان به تجهیز کتابخانههای مناطق محروم خوزستان، برگزاری اردوهای ترویج کتاب و برگزاری نشست‌های نقد و ترویج کتاب اشاره کرد. این گروه در تدوین برنامه‌های شهر اهواز به‌عنوان پایتخت کتاب ایران اثرگذار بوده است. همچنین توانسته است از طریق نذر کتاب در شب‌های محرم، موج بزرگ ترویج کتابخوانی در شبکه‌های اجتماعی برپا کند [۱].
۳. طرح‌های انجام‌گرفته توسط گروه‌های روستاهایی و عشایر دوستدار کتاب در ایران
این جشنواره باهدف اساسی ترویج کتابخوانی در میان روستاها و عشایر کشور پایه‌ریزی شده است که شامل فعالیت‌های فرهنگی-ترویجی مرتبط با کتابخوانی است که با مشارکت مردمی، نهادهای مردم‌نهاد و سازمان‌های فعال در میان روستاییان و عشایر اجراشده است. در ادامه به مهم‌ترین فعالیت‌های انجام‌شده از سوی روستاهای برگزیده اشاره می‌شود.
۳-۱. انجمن کتابداران روستایی: طرحی که از «روستای ضامنجان، شهر اراک، استان مرکزی» برای راه‌اندازی انجمن کتابداران روستایی را ارایه‌شده است. در این طرح، ضمن آن‌که کتابداران می‌توانند با همفکری، طرح‌های منطقه‌ای را انجام دهند، امکان اجرای ایده‌های مشابه را هم دارند. این طرح به‌نوعی هم‌افزایی توان و خلاقیت کتابخانههای روستایی است.
۳-۲. ارگ-کتابخانه: این طرح نمونه‌ای از تبدیل فضاهای تاریخی و میراث فرهنگی به کتابخانه است توسط «روستای ابویسان، شهر جغتای، استان خراسان رضوی» اجرا شد. این طرح منجر به تأسیس کتابخانههای روستایی و احیای فضاهای قدیمی مثل حمام‌های قدیمی و ساختمان‌های متروک دولتی و غیردولتی گردید. در این طرح، ارگ تاریخی دوره قاجاریۀ روستای ابویسان به کتابخانه تبدیل شد تا ضمن حفظ بنا، کتابخانۀ روستایی در فضایی اصیل و فرهنگی بنا شود. این طرح منجر به رونق بسیار هر دو فضای کتابخانه/اثر تاریخی شده است.
۳-۳. خانه به خانه: این طرح را روستای «ینگیجه، شهر مریوان، استان کردستان» ارایه کرده و شعار آن «هیچ خانه‌ای بدون کتاب نماند» است. در این طرح با مراجعه خانه به خانه درباره علاقه‌مندی‌ها و سلیقه مطالعۀ اهالی نظرسنجی و با تهیۀ یک بانک اطلاعاتی از اطلاعات به‌دست‌آمده، کتاب‌های موردعلاقۀ هر فرد به او امانت‌داده می‌شود.
۳-۴. خانه فرهنگ دیجیتال روستایی: این طرح نخستین بار توسط در روستای ضامنجان در سال ۱۳۹۳ برگزار شد. برای راه‌اندازی این ایده، کانون فرهنگی هنری مسجد با همکاری فعالان کتابخوانی، فعالیت‌هایی مانند خدمات اینترنتی، بازی‌های رایانه‌ای به همراه ایستگاه امانت کتاب و ایستگاه مطالعه ارایه نمودند. لازم به ذکر است در خانۀ فرهنگ دیجیتال روستایی ضامنجان، امکان ارایه و امانت کتاب‌های صوتی (گویا) هم وجود دارد.
۳-۵. دهکده کاغذی: این طرح به‌صورت ایجاد وبلاگ و ارایه اطلاعات درباره کتابخانه، معرفی کتاب‌های جدید، کتاب‌های پرمخاطب و … در روستای ابویسان فعالیت می‌کند. دسترسی به اینترنت، آموزش مهارت‌های رایانه‌ای و برداشته شدن محدودیت‌های فیزیکی (مکانی) ازجمله ارزش‌های افزودۀ این طرح است.
۳-۶. کتاب کشاورزی: در این طرح که در روستای ابویسان و ینگیجه اجراشده است، با توجه به نیازها و شرایط خاص روستا تدارک دیده‌شده است. در این طرح با در نظر گرفتن کشاورزی به‌عنوان مهم‌ترین دغدغۀ اهالی روستا، تلاش شده با افزایش تعداد و کیفیت کتاب‌های کشاورزی کتابخانه و کمک گرفتن از بانوان برای اطلاع‌رسانی به همسرانشان و برگزاری نمایشگاه به افزایش سرانۀ مطالعه و بهبود وضعیت کشاورزی روستا کمک کنند.
۳-۷. کتابخانه سیار روستایی/عشایر: این طرح در «روستای خرماکلا، شهر قایم‌شهر، استان مازندران» پیشنهاد و اجراشده است و در آن، منابع مطالعه از سوی اداره کل کتابخانههای عمومی و ادارات کل ارشاد در روستاهای مختلف به اعضای کتابخانه سیار امانت‌داده می‌شود. این طرح در عشایر فارس هم اجراشده و حتی برگزاری مسابقه، کارگاه‌های آموزشی و پخش فیلم نیز از برنامه‌های جانبی آن است که به‌صورت سیار اجرا می‌شود.
۳-۸. کتابخانه مشارکتی گنجینۀ بهار: این طرح بیش از هفت سال است که در کتابخانههای روستایی و عشایر استان اصفهان اجرا می‌شود. گنجینۀ بهار از کتاب‌های پارچه‌ای برای خردسالان، اتاق‌های بازی، قصه‌گویی با کمک عروسک‌ها و اجرای نمایش با مشارکت کودکان برای ترویج کتابخانه استفاده می‌کند و در کنار آن‌ها کارگاه‌های آموزشی و قصه‌گویی را به‌صورت هفتگی برای مادران برگزار می‌نماید. در بخشی دیگر از این طرح، فرهنگ بومی، نامداران روستا و منطقه، مشاغل نوپا و سنتی که در حال فراموشی است به کودکان معرفی می‌شود.
۳-۹. کتابخانۀ فاطمه‌ها: این طرح در ابتدا توسط یک نفر (فرزاد میرشکاری) در سال ۸۹ در یک‌خانه در «روستای دهکهان، شهر کهنوج، استان کرمان جنوب» بانام کتابخانۀ فاطمه‌ها اجرا شد. در این طرح هریک از اعضا در ابتدای هر فصل، با پر کردن فرم و دفترچه یادداشت مخصوص خواندن هر کتاب، جزییات و خلاصه‌ای از آن را می‌نویسند و پایان هر فصل، در جشنی تجربیات و نکاتی که از کتاب‌ها دریافت کرده‌اند را باهم به اشتراک می‌گذارند و کسی که بیشترین کتاب را خوانده و خلاصه کرده به‌عنوان برنده معرفی می‌شود. به‌تازگی امکان ثبت‌نام در این طرح به‌صورت پیامک هم ممکن شده است. برگزاری روندهای مطالعاتی، اردوهای مطالعاتی و جشن اهدای کتاب به کودکان ازجمله دیگر برنامه‌های این طرح است. این کتابخانه اکنون بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب دارد و توانسته در حدود ۲ هزار جلد کتاب نیز به روستاهای اطراف هدیه کند. همکاری با موسسۀ حیات‌وحش میراث پارسیان برای حفظ حیات‌وحش منطقه، راه‌اندازی تیم ورزشی بانام کتابخانه و برگزاری نمایشگاه صنایع‌دستی از دیگر فعالیت‌های کتابخانۀ فاطمه‌ها است. این کتابخانه با ۲۰۰ عضو، کوچک‌ترین کتابخانۀ کشور شناخته‌شده است. طرح‌های دیگری مانند «کیسه/خورجین کتاب» و «ایستگاه سیار امانت» نیز ازجمله طرح‌های دیگری است که علاوه بر این کتابخانه در مناطق دیگر روستای دهکهان ارایه و اجراشده است.
۳-۱۰. وقف کتاب: سنت وقف و نذر در ایران دیرینه است و ازاین‌رو با بهره‌گیری از این ایدۀ سنتی، ایدۀ جدید با عنوان اهدا و انفاق کتاب از روستای ابراهیم‌آباد یزد ارایه شد. در این طرح، افراد کتاب‌های خود را با نیت وقف و نذر به کتابخانه هدیه می‌کنند. ویژگی طرح آن است که کتاب‌های رسیده از کتابخانه‌ای به کتابخانۀ دیگر منتقل می‌شود تا همۀ افراد روستا آن را بخوانند. هم‌راستا با این طرح، در روستاهای دیگر صندوق‌های صدقۀ کتاب نیز باهدف جمع‌آوری صدقات فرهنگی تدارک و نصب‌شده است.
۴. تجربیات دیگر کشورها در اجرای طرح‌های جذب افراد به کتابخانههای عمومی
۴-۱. طرح‌های انجام‌گرفته در قاره آسیا
۴-۱-۱. برنامه خواندن برای کودکان و جوانان [۲] در هنگ‌کنگ [۳]: این طرح که در هنگ‌کنگ و باهدف به ترغیب علاقه کودکان و جوانان به خواندن، پرورش عادت مطالعه، گسترش دامنه خواندن و دانش، ارتقای توانایی آن‌ها در استفاده از زبان و تشویق مشارکت فعال والدین در خواندن به همراه کودک، اجرا می‌شود. شرکت‌کنندگان در این طرح باید عضو کتابخانههای عمومی هنگ‌کنگ باشند. به هر عضو یک کتاب پیشینه [۴] برای ثبت پیشرفت خواندن خواهد شد، ازجمله اطلاعات کتاب‌های چاپی و الکترونیکی خوانده‌شده و یا امانت‌گرفته شده از کتابخانههای عمومی هنگ‌کنگ یا کتابخانه مدرسه، اطلاعات برنامه‌های «به اشتراک‌گذاری خواندن شاد من [۵]» و «پیشنهاد کتاب موردعلاقه من [۶] «که در «جلسات ماهانه خواندن شاد [۷]» کتابخانههای عمومی هنگ‌کنگ تکمیل می‌شود. تمام سوابق با یک تمبر مشخص‌شده که توسط کتابخانههای عمومی هنگ‌کنگ یا کتابخانههای مدارس شناخته‌شده است، معتبر خواهد بود. کاربران برای تأیید کتابی که قرض گرفته یا در کتابخانههای عمومی خوانده‌اند، باید کتاب پیشینه خود را به کتابخانه تحویل دهند. سوابق خواندن در مدارس باید توسط معلمان مدرسه تأیید شود. سوابق خواندن سالانه هر عضو از اول سپتامبر تا ۳۱ اوت سال آینده محاسبه می‌شود. کاربرانی که مایل به دریافت گواهینامه خواندن هستند باید قبل از ۳۱ اوت، کتاب پیشینه خود را به کتابخانههای عمومی که عضو هستند، تحویل دهند، و یک کتاب پیشینه تازه برای سال جدید تحویل بگیرند. گواهینامه به اعضایی داده خواهد شد که شش کتاب یا بیشتر در طول دوره خوانده باشند. مدرسه یا سازمانی که بالاترین نمره کل کتاب‌های خوانده‌شده توسط اعضای خود را به دست آورد، جایزه «فعال‌ترین مدرسه در ارتقا خواندن [۸]» را به دست خواهد آورد و مدرسه یا سازمانی که بیشترین تعداد اعضا را جذب کرده باشد، جایزه «فعال‌ترین مدرسه در ترویج مشارکت [۹]» را کسب خواهد کرد. کتابداران «ستارگان ماه [۱۰]» را از میان کاربرانی که در طرح «به اشتراک‌گذاری شاد خواندن من» شرکت می‌کنند، انتخاب می‌کنند. پس از تعیین برندگان سال، به آن‌ها گواهینامه و مدال «ستاره ماه» ارایه می‌شود. به هر سه برنده برتر در هر رده، گواهینامه و مدال «ستاره درخشان خواندن [۱۱]» ارایه می‌شود. به هر یک از ۲۰ عضو فعال در حضور در «جلسات ماهانه خواندن شاد» در برنامه خواندن کودکان و جوانان یک مدال «نخبه خواندن شاد [۱۲]» ارایه می‌شود (وب‌سایت کتابخانههای عمومی هنگ‌کنگ، ۲۰۱۵).
۴-۱-۲. برنامه بوک استارت [۱۳] در ژاپن [۱۴]: اجرای این طرح از سال ۲۰۰۰ شروع‌شده است، و هدف آن ایجاد فرصت برای پدر و مادر و نوزاد برای صرف زمانی شاد باهم است که به آن‌ها اجازه تجربه لذت به اشتراک‌گذاری کتاب‌ها را می‌دهد. در این طرح به آن‌ها یک بسته رایگان کتاب داده می‌شود. این فرصت با همکاری مردم و سازمان‌های محلی مربوطه، مانند خدمات کتابخانه، مراکز بهداشتی، مراکز پشتیبانی خانواده و داوطلبان محلی فراهم می‌شود، این طرح در طول زمان بررسی سلامت کودک در مراکز بهداشتی محلی، زمانی که همه نوزادان متولدشده در یک منطقه خاص باهم جمع می‌شوند، اجرا می‌شود. بسته رایگان کتاب، حاوی دو کتاب کودک، کتابچه مشاوره برای والدین، یک کارت عضویت کتابخانه، اطلاعات محلی مانند فهرست کتابخانه و اطلاعات مفید در پرورش کودکان و یک پیش‌بند مخصوص کودک است که همگی در یک کیسه پنبه‌ای قرار داده‌شده است. این پروژه در ژاپن یک پروژه همکاری است که با همکاری چند سازمان عمومی و خصوصی انجام می‌گیرد. در بسیاری از موارد، یک کتابدار یا یکی از اعضای داوطلب با خانواده صحبت می‌کند، باور اجراکنندگان طرح این است که صحبت کردن یک نفر با یک خانواده، به‌جای گروهی از خانواده‌ها، اجرای بوک استارت را موثرتر می‌کند. چراکه، پدر و مادر یا سرپرستان کودک احساس می‌کنند توجه بیشتری از سمت کتابدار دریافت می‌کنند. آن‌ها به اشتراک گذاشتن کتاب‌های کودکان را به پدر و مادر یا سرپرستان کودک نشان می‌دهند تا پدر و مادر دریابند که به اشتراک‌گذاری کتاب‌ها چقدر می‌تواند لذت‌بخش باشد. در این طرح، کتابخانههای محلی و مراکز پشتیبانی به پدر و مادر یا سرپرستان هنگام توضیح محتویات بسته معرفی می‌شوند (وب‌سایت بوک استارت ژاپن، ۲۰۱۵).
۴-۱-۳. پروژه خواندن با کتابخانه‌ها [۱۵] در کره جنوبی [۱۶]: این پروژه خدمات کمک‌رسانی به نهادهایی است که در آن‌ها کودکان بسیاری از دسترسی آسان به کتابخانه محروم هستند، مانند مراکز نگهداری از کودکان، یتیم‌خانه‌ها، و محله‌های فقیرنشین. این پروژه که از سال ۲۰۰۷ با همکاری کتابخانههای عمومی در کره جنوبی ادامه دارد، برنامه‌های مختلفی در حوزه خواندن را برای این گروه از کودکان ارایه می‌دهد. در سال ۲۰۱۲، ۱۳۵ کتابخانههای عمومی این کشور برای کار با برنامه‌های خواندن مانند بحث خواندن، کتاب‌درمانی، کتاب‌های هنری، روایت شفاهی داستان‌های تخیلی، تور بازدید از کتابخانه، خواندن کتاب توسط کتابداران، شناسایی میراث فرهنگی محلی، یک‌شب اقامت در یک کتابخانه برای حدود ۲۷۰۰ کودک انتخاب‌شده‌اند. کتابخانه‌هایی که در این پروژه شرکت داشتند، پشتیبانی برای مدیریت برنامه، هزینه خرید کتب مرتبط، و هزینه پرداخت مربیان را دریافت می‌کنند. کتابداران از کودکان بازدید می‌کنند و برای آن‌ها کتاب می‌خوانند و همچنین آن‌ها را در برنامه‌های مختلف خواندن درگیر می‌کنند. پس از پایان برنامه، کودکان صاحب کتاب‌هایی می‌شوند که به آن‌ها انگیزه مطالعه بیشتر در طول زندگی را می‌دهد (کتابخانه ملی کودکان و نوجوانان کره [۱۷]، ۲۰۱۳).
۴-۱-۴. پروژه کلاس خواندن کتابخانههای عمومی [۱۸] (کره جنوبی) [۱۹]: این پروژه، یک برنامه ترویج خواندن برای کودکان و نوجوانان است و هدف آن، بالا بردن آگاهی در مورد شادی و اهمیت خواندن، تشویق عادات خوب خواندن و استفاده از کتابخانه است. برنامه اصلی این طرح، بر تأثیر فرهنگ خواندن برافزایش خوشنودی و شادی مردم و تقویت دانش ملی از طریق ترویج خواندن متمرکز است. سازمان‌های مرتبط، برای اجرای موفقیت‌آمیز طرح حمایت‌های گسترده‌ای ارایه می‌دهد. هرسال از کتابدار، معلم و مربی و کارشناس که رهبری عالی از خود نشان داده‌اند تقدیر می‌شود. همچنین به کودکان و نوجوانان و دانش‌آموزان که برنامه‌ها را با عملکرد خوب به انجام رسانده‌اند، جایزه داده می‌شود. شعار اعلامیه این پروژه در ارتقای فرهنگ مطالعه می‌گوید: خواندن حق اساسی مردم است.
۴-۲. طرح‌های انجام‌گرفته در قاره آمریکا
۴-۲-۱. طرح خواندن آمریکا [۲۰]: این طرح توسط بنیاد مت‌لایف [۲۱] با مشارکت ۴۰ کتابخانه از سراسر آمریکا از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۴ اجرا شد. این برنامه توسط برنامه کتابخانه‌ها برای آینده [۲۲] حمایت مالی می‌شد و بخشی از برنامه انجمن کتابخانههای آمریکا [۲۳] (ALC) بود. رییس انجمن کتابخانههای آمریکا، دایانتا اسچول [۲۴] در این مورد طرح گفته است: «ما برنامه خواندن آمریکا را برای نوجوانان مهاجر و خانواده‌های آن‌ها طراحی کردیم تا به آن‌ها کمک کنیم در مورد تجربه‌های فرهنگی مختلفشان صحبت کنند. تأثیر مهم برنامه این بود که جوامع جدیدی را به کتابخانه کشاند».
بنیاد مت‌لایف برنامه کتابخانه‌ها برای آینده را در سال ۲۰۰۱ برای پاسخ به این سوال آغاز کرد که کتابخانههای عمومی چه‌کاری می‌توانند انجام دهند تا تنش بین نوجوانان و نسل‌های قبل را کمتر کنند، به‌ویژه در محلاتی که مهاجران فراوانی دارند. برای دستیابی به اهداف این طرح، برنامه کتابخانه‌ها برای آینده سه جزء را برای پیش‌نویس طرح خود موردتوجه قرار داد: برنامه برای پیوند بین نسل‌ها، برنامه‌های چند فرهنگی، و برنامه‌هایی شامل مشارکت بین کتابخانه و جامعه. مورد سوم می‌تواند کلیدی برای در نظر گرفتن مردم باشد. در یکی از بخش‌های این برنامه که برای مهاجران چینی انجام می‌شد، افراد به خواندن کتاب‌هایی در مورد چین که منعکس‌کننده جنبه‌های مثبت این کشور باشد، می‌پرداختند. بحث در مورد کتاب و فیلم تفاوت‌های فرهنگی و نسلی را نادیده می‌گیرد و شرایط را برای پروژه‌های تبادل فرهنگی فراهم می‌کند. هر نوجوان با والدین خود همراه می‌شود تا عناوینی را از یک فهرست که شامل موسیقی، غذا، ورزش‌ها، رودخانه‌ها، مدارس و ساختمان‌های معروف است، جستجو کند. نوجوانان در این پژوهش معادل چینی و بزرگسالان، معادل آمریکایی را مورد جستجو قرار می‌دهند (سوننبرگ [۲۵]، ۲۰۰۵) [۲۶].
۴-۲-۲. طرح یک کتاب آمریکا [۲۷]: یک کتاب پروژه‌ای برای ترویج خواندن است که مردم را از طریق خواندن به ادبیات و بحث در مورد آن به هم نزدیک می‌کند، و در سال‌های اخیر محبوبیت آن افزایش‌یافته است. این طرحها معمولاً توسط کتابخانه سازمان‌دهی می‌شود. آن‌ها اعضای یک جامعه را در کنار هم جمع می‌کنند تا باهم به خواندن و بحث در مورد یک اثر ادبی بپردازند. بحث معمولاً در گروه‌های کوچک صورت می‌گیرد و گاهی اوقات نویسندگان نیز در آن شرکت کنند. جنبش “یک کتاب” در سال ۱۹۹۸ آغاز شد و نانسی پرل [۲۸]، مدیر اجرایی مرکز کتاب واشنگتن در کتابخانه عمومی سیاتل [۲۹]، آغازگر این طرح بود. شعار او این بود: همه مردم سیاتل یک کتاب را می‌خوانند. او با کمک مالی چند تن از حامیان مالی محلی، از اعضای عمومی دعوت کرد که رمان آخرت شیرین [۳۰] توسط راسل بنکس [۳۱] را بخوانند، و نویسنده را به مدت سه روز به سیاتل آورد تا به بحث در مورد کتاب خود در یک مجموعه برنامه‌های عمومی به‌صورت رایگان بپردازد. در سال‌های اخیر، طرح یک کتاب از طرف تعدادی از سازمان‌ها موردحمایت واقع‌شده است. در سال ۲۰۰۳ انجمن کتابخانههای آمریکا [۳۲] (ALA)، از طریق دفتر برنامه‌های عمومی، باراهنمایی و اطلاعات برای برنامه‌ریزی و اجرای موفق طرح یک کتاب شروع به آموزش کتابداران، مدیران کتابخانه‌ها و سازمان‌های همکار کتابخانه کرد. انجمن کتابخانههای آمریکا در ژانویه ۲۰۰۴ در نشست زمستانی در سن‌دیه‌گو [۳۳]، کارگاه یک کتاب، یک جامعه [۳۴] را برگزار کرد که اولین فرصت آموزش ملی برای برنامه‌ریزان طرح یک کتاب بود. این کارگاه توسط کتابداران به نمایندگی ۵۴ انجمن در ۲۳ ایالت برگزار شد (کول [۳۵]، ۲۰۰۶، بولتن اطلاعات کتابخانه کنگره آمریکا) [۳۶].
۴-۲-۳. طرح شکارچیان کتاب [۳۷] در آمریکا: از سال ۲۰۱۰ کتابخانه عمومی هریس‌کانتی [۳۸] به جامعه خود خدمت جدید و هیجان‌انگیزی برای تطبیق خوانندگان با کتاب‌ها ارایه می‌دهد. در این خدمت، خوانندگان فرمی را به‌عنوان پروفایل پر می‌کنند. هر چه اطلاعات بیشتری در این فرم ارایه شود، بیشتر احتمال دارد که کتابخانه بتواند کتاب موردعلاقه فرد را به او پیشنهاد کند. در این فرم، مشخصات فردی، کتاب‌ها و نویسندگان موردعلاقه، کتاب‌ها و نویسندگان موردتنفر فرد، محمل کتاب موردنظر (چاپی، کتاب الکترونیکی، کتاب صوتی و …)، کوتاه یا بلند بودن کتاب، ژانر موردعلاقه فرد، مرد یا زن بودن شخصیت کتاب، نژاد، سن، کشور محل زندگی و دوره زمانی زندگی او، و بسیاری از ویژگی‌های جزیی موردعلاقه فرد ثبت می‌شود. کتابداران این کتابخانه عمومی از پاسخ‌های داده‌شده در فرم‌ها، برای ایجاد یک فهرست کتاب سفارشی برای هر عضو استفاده می‌کند. هر عضو بعد از دو هفته فهرست خود را از طریق ایمیل دریافت می‌کند. (وب‌سایت کتابخانه عمومی هریس‌کانتی، ۲۰۱۵) [۳۹].
۴-۲-۴. طرح خوش‌آمدی کوچولو [۴۰] در کانادا [۴۱]: این طرح که از اوایل سال ۲۰۱۵ در کتابخانه عمومی ادمونتون [۴۲] و با مشارکت مردم این شهر از طریق کمک‌های مالی داوطلبانه انجام می‌شود، افرادی که دارای تمکن مالی کافی نیستند، منابع سواد اولیه قدرتمندی دریافت می‌کنند که برای رشد یک کودک شاد و سالم ضروری است. پدر و مادر یا سرپرست این کودکان با مراجعه به هر مرکز بهداشت عمومی در ادمونتون برای ایمن‌سازی کودک، بسته خوش‌آمدی کوچولو را به‌طور رایگان دریافت می‌کنند.
این بسته شامل یک کتاب از یک نویسنده کانادایی، یک سی‌دی موسیقی، یک کیسه حمل‌ونقل، جزوه ۱۰۰ کتاب عالی برای خواندن باهم و منابع دیگر سواد اولیه برای حمایت یادگیری و رشد کودک است. کودک یک کارت رایگان عضویت در کتابخانه را نیز دریافت می‌کند. در این طرح، برای کودکان زیر ۲ سال نیز بسته‌ای تدارک دیده‌شده که شامل مواد زیر است: یک کتاب (به همراه متن فرانسوی)، جزوه مصور ترانه‌های خوش‌آمدی کوچولو، و بروشور ۱۰۰ کتاب عالی‌تر برای خواندن باهم (وب‌سایت کتابخانه عمومی ادمونتون، ۲۰۱۵).
۴-۳. طرح‌های انجام‌گرفته در قاره اروپا
۴-۳-۱. برنامه ملی خوانندگان جوان [۴۳] در بریتانیا: این برنامه از سال ۱۹۹۶ در بریتانیا و توسط اتحادیه ملی سواد [۴۴] برای انگیزه دادن به کودکان و جوانان محروم برای مطالعه به‌قصد لذت اجرا می‌شود. گروه‌های هدف این برنامه، کودکان، جوانان و خانواده‌ها هستند. این برنامه به کودکان و جوانان کمک می‌کند تا مهارت‌هایی که برای کتاب‌خوان شدن نیاز دارند، را فراگیرند. مثل دانستن اینکه چگونه کتاب‌های جذاب را انتخاب کنند و در چه جاهایی این کتاب‌ها را پیدا کنند. این برنامه از طریق مراکز نگهداری کودکان، مدارس و کتابخانه‌ها اجرا می‌شود و برنامه‌های آموزشی تخصصی و حمایت‌های فردی را برای آموزگاران و کتابداران فراهم می‌کند. دسترسی به این برنامه از طریق یک شبکه صورت می‌گیرد. در هر مرحله از اجرای این برنامه، کودکان مهارت‌های انتخاب کتاب از طریق جستجو در برنامه را می‌آموزند و می‌توانند تا سطح تبدیل به یک کتاب‌خوان پیشرفت نمایند. کودکان در این برنامه در مجموعه جلساتی که پیونددهنده کتاب و سرگرمی است شرکت می‌کنند، روش‌های ساده و عملی را می‌آموزند که آن‌ها را قادر می‌سازد کتاب انتخاب کنند و آن را بخوانند و درنهایت می‌توانند سه کتابی را که انتخاب کرده‌اند برای خود نگه‌دارند (وب‌سایت اتحادیه ملی سواد بریتانیا، ۲۰۱۴) [۴۵].
۴-۳-۲. طرح خانه من [۴۶] در جمهوری چک [۴۷]: در سال ۲۰۰۹ – ۲۰۱۰ کتابخانه شهرداری پراگ [۴۸] در پروژه بین‌المللی کتابخانه‌ها برای همه [۴۹] که راهبرد اروپا برای آموزش چند فرهنگی با همکاری چند مرکز فرهنگی پراگ شرکت کرد. اهداف این پروژه عبارت بود از:
– تطبیق خدمات کتابخانه با نیازهای مهاجرانی که از کتابخانه محلی بازدید می‌کنند.
– گسترش ارایه خدمات کتابخانه برای همه افراد که به مهاجران کمک می‌کند تا راحت‌تر در اکثریت جامعه پذیرفته شوند.
– باز کردن درب کتابخانه‌ها به روی خارجیانی که در حال حاضر از کتابخانه و امکانات آموزشی آن استفاده نمی‌کنند.
یکی از بخش‌های این پروژه که توسط کتابخانه پراگ اجرا شد، برنامه خانه من بود که درواقع نمایشگاهی از آثار خارجیان در کتابخانه را در برمی‌گرفت. این پروژه درب کتابخانه را به روی همه خارجیانی که در آفرینش‌های هنری دست دارند، باز کرد. حتی کسانی که هرگز فرصت نمایش آثار خود را نداشتند. در سپتامبر ۲۰۱۰ کتابخانه پر از آثار گرافیکی، عکس، محصولات دست‌ساز و نقاشی با یک موضوع مشترک بود: خانه من. در بخش کودکان کتابخانه نیز نمایشگاهی از کارهای کودکان وجود داشت (وب‌سایت کتابخانه شهرداری پراگ، ۲۰۱۴).
۴-۳-۳. طرح ماه ملی رمان نوشتن [۵۰] در نروژ [۵۱]: این طرح که توسط کتابخانه عمومی دیکینسون‌کانتی [۵۲] هر هفته و در ماه نوامبر اجرا می‌شود، از اعضای این کتابخانه دعوت می‌کند که در نوشتن رمان و ماه ملی نوشتن شرکت کنند. این جلسات در دسترس برای همه‌کسانی است که در این ماه مشغول نوشتن رمان هستند. کتابخانه فضای آرام و مناسب و به‌دوراز شتاب‌زدگی را برای نوشتن فراهم می‌کند. در این طرح به نویسندگان رمان، کتاب‌های مفید در موضوع نوشتن ارایه خواهد شد، و نوشتن به‌طور هفتگی موجب می‌شود که مغز به فعالیت بیشتری واداشته شود. ماه ملی رمان نوشتن (NaNoWriMo) یک رویداد غیرانتفاعی است که در ماه نوامبر، کودکان، نوجوانان و بزرگسالان را برای مقابله با چالش نوشتن رمان تشویق می‌کند. این طرح در سال ۱۹۹۹ راه‌اندازی شد و الهام‌بخش آن، برآورد ۳۰۰۰۰۰ شرکت‌کننده در این طرح و ایجاد ۵۰۰۰۰ کلمه رمان در این ماه است (وب‌سایت کتابخانه عمومی دیکینسون‌کانتی، ۲۰۱۵).
بحث و نتیجه‌گیری
به دلیل صرف هزینه و زمان برای اجرای پروژه‌های ترویج استفاده از کتابخانه‌ها و ارتقای فرهنگ خواندن در ایران، تعدادی از این طرحها موردبررسی و تحلیل قرارگرفته‌اند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود. توجه به نتایج این پژوهش‌ها می‌تواند میزان کارآمدی و تأثیر این پروژه‌ها را برای سازمان‌های اجراکننده مشخص کند.
مقایسۀ طرح‌های اجراشدۀ داخلی با نمونه‌های خارجی نشان می‌دهد که فعالیت‌های علاقه‌مندان و مروجان مطالعه در کشور ما قابلیت رقابت با نمونه‌های خارجی را دارد. تأکید بر فعالیت داوطلبانه و خلاقانه، حضور همۀ اقشار جامعه، تأکید بر ترویج کتابخوانی برای کودکان و نوجوانان، حضور زنان و غیرانتفاعی بودن و اقتصادی بودن طرح‌های انجام‌شده و استفاده از ظرفیت‌های بومی، ازجملۀ این مشابهت‌ها است. این در حالی است که بودجه و حمایت دولتی از این قبیل فعالیت‌ها بسیار اندک بوده و فعالیت‌های انجام‌شده از ویژگی‌های ارزشمند بومی و ملی برخوردارند. یکی از اقدامات سازنده در این زمینه توسط دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی انجام‌شده که از سال ۱۳۹۳ جشنوارۀ تقدیر از افراد و گروه‌های برگزیده در ترویج کتابخوانی را در دستور کار خود قرار داد و تاکنون دو دوره از آن را برگزار کرده است و دورۀ سوم آن نیز (با مشارکت انجمن‌ها و نهادهای مردمی) برنامه‌ریزی‌شده و در حال انجام است. ازجمله دیگر ویژگی‌های طرح‌های داخلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پوشش انواع قالب‌های منابع اطلاعاتی: با نگاهی به طرح‌های انجام‌شده در روستاها می‌توان دریافت که خوشبختانه ترویج کتاب محدود به قالب فیزیکی (چاپی) نبوده است. انواع منابع ازجمله کتاب پارچه‌ای، منابع دیداری-شنیداری و منابع هنری نیز در زمره منابع ارایه‌شده در طرحها بوده است.
استفاده از ابزارهای متعدد برای ترویج کتاب: استفاده از کتابخانههای سیار با انواع محمل‌ها و ارتباط با دورترین و محروم‌ترین مناطق ازجمله دیگر ویژگی‌های طرح‌های انجام‌شده در روستاها و عشایر است.
بهره‌گیری از فناوری‌های نوین: چنانچه در شرح فعالیت‌های طرح‌های انجام‌شده اشاره شد، بهره‌گیری از ابزارهای نوین اطلاع‌رسانی مانند وب‌سایت، وبلاگ، پیامک و حتی شبکه‌های مجازی ازجمله ویژگی‌های بارز طرح‌هاست که علاوه بر بالا بردن ضریب نفوذ فناوری در روستاها، امکان بهره‌مندی حداکثری از خدمات را فراهم آورده است.
اجرای طرحها بر اساس نیازسنجی: اجرای طرح‌هایی مثل کتاب کشاورزی یا در چادر توسط عشایر نشان‌دهندۀ این مهم است که طرحها صرفاً کپی‌برداری از یکدیگر نبوده‌اند. بلکه بر اساس ویژگی‌ها و نیازهای اطلاعاتی هر روستا بررسی و اجراشده‌اند.
بومی‌سازی و توجه به ویژگی‌های ایرانی-اسلامی: بهره‌گیری از فرهنگ بومی و ملی و توجه به شاخص‌های فرهنگی از موارد مهمی است که خوشبختانه در بسیاری از طرحها قابل‌مشاهده است. توجه به سنّت نذر و وقف و استفادۀ آن در محیط کتابخانه و ترویج کتاب ازجمله این نکات ارزشمند است که مورد استقبال گستردۀ دیگر شهرها و روستاها نیز قرارگرفته است و امید می‌رود روزبه‌روز گسترش یابد.
اشتراک منابع و رویکرد دسترسی به‌جای مالکیت: نکته‌ای بسیار ارزشمند و علمی در تعدادی از طرح‌های ارایه‌شده قابل‌مشاهده است و آن اینکه رویکرد سنّتی «مالکیت» جای خود را به رویکرد نوین «دسترسی» داده است. در تعدادی از طرحها دیدیم که کتاب‌های خوانده‌شده در دسترسی دیگران قرار می‌گیرد و در موجودی کتابخانه انبار نمی‌شود. این نکته، امری بسیار مهم است که سال‌هاست در مباحث مجموعه‌سازی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی بدان توجه شده است و اکنون به‌صورت خودجوش و تجربه‌مدارنه در طرح‌های اجراشده دیده می‌شود.
مشارکت ملی: و اما ارزشمندترین ویژگی که در طرح‌های ارایه‌شده به چشم می‌خورد، مشارکت حداکثری از اقصی نقاط کشور در امر ترویج کتاب و کتابخوانی روستایی است. این نکته، همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، در گسترش عدالت و نیل به اهداف ملی بسیار حایز اهمیت است. خوشبختانه جشنواره با استقبال بسیار خوبی در سطح ملی مواجه شد و درمجموع بیش از ۱۱۱۳ طرح از کل استان‌ها رسید که ۶۲۱ طرح انجام‌شده در روستاها و عشایر بوده و بسیار فراتر از سطح انتظار دست‌اندرکاران جشنواره بوده است. طرحها و برنامه‌های پیشنهادی روستاهای شرکت‌کننده اکنون در قالب یک بانک اطلاعاتی در اختیار دبیرخانه جشنواره است. همچنین منتخبی از طرحها همراه با شرحی دربارۀ هریک به‌صورت کتاب در سه‌هزار نسخه نیز منتشرشده و همچنین برای اطلاع‌رسانی گسترده‌تر در کل کشور، نسخۀ الکترونیکی این کتاب از وب‌سایت دبیرخانه به‌طور رایگان قابل بارگیری (دانلود) است. بخشی از این رشد مشارکت‌کننده، به دلیل اضافه شدن بخش‌های ویژه و گروه‌های مرجع و اثرگذار ترویج کتابخوانی بوده است. از سوی دیگر این افزایش مشارکت، نشان از گسترش فعالیت داوطلبانه در لایه‌های مختلف جامعه دارد. فعالیت‌هایی که تاکنون شناخته‌نشده و دولت به حضور و فعالیت آن‌ها توجه شایسته‌ای نداشته است.
پیشنهادات
آنچه از نگاه اجمالی به طرح‌های اجراشده در حوزه ترویج کتابخوانی می‌توان دریافت این است که در طرح‌های خارجی بیشتر از طرح‌های داخلی به کتابخوانی از بدو تولد توجه شده است. در بسیاری از طرحها به تهیۀ کتاب و خواندن برای نوزادان توسط پدر و مادر اجراشده است. پیشنهاد می‌شود در طرح‌های داخلی نیز این موضوع موردتوجه بیشتر قرار گیرد. چراکه جمعیت جوان کشور این مقوله را ایجاب می‌کند.
نکتۀ قابل‌توجه دیگر، مستندسازی فعالیت‌هاست. بررسی‌های پژوهش حاضر نشان داد که سوابق و نتایج اجرای طرح‌های ترویج کتابخوانی در خارج از کشور بیشتر از طرح‌های داخلی ثبت و اعلام‌شده و موردبررسی و تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است. پیشنهاد می‌شود برای طرح‌های داخلی نیز مانند طرح‌های خارجی پایگاه‌های الکترونیکی تهیه شود تا معرفی اهداف، فرآیند اجرا و نتایج طرحها با سهولت بیشتری در اختیار دیگران قرار گیرد. این امر باعث می‌شود از موازی کاری جلوگیری شده و الگوبرداری از طرح میسر شود و همچنین بررسی و ارزیابی موفقیت طرح ممکن شود.
همچنین غالب طرح‌های خارجی قدمت و استمرار اجرای بیشتری دارند. اما طرح‌های ایرانی عموماً یا نوپا هستند یا متوقف‌شده‌اند. پیشنهاد می‌شود شرایطی فراهم شود تا طرح‌های ایرانی نیز بتوانند در بازه زمانی طولانی‌تری اجرا شوند تا اثربخشی طرح بیشتر شده و از قابلیت پذیرش بیشتری برخوردار شود.
استفاده از رنگ‌های شاد، برندسازی و تبلیغات گسترده و اهدای جوایز گوناگون به بهانۀ کتاب و کتابخوانی ازجمله دیگر ویژگی‌هایی است که در طرح‌های خارجی به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد در طرح‌های داخلی کمتر موردتوجه قرارگرفته است. طراحی کیف‌ها و بسته‌بندی‌های آرم دار، تهیۀ شعارهای پرمعنا و سرودهای ملی میهنی با مضمون کتاب در ترویج کتابخوانی بسیار موثر خواهد بود.
در پایان پیشنهاد می‌شود در مطالعه‌ای تطبیقی ویژگی‌ها، شاخص‌ها و روندهای اجرایی هریک از طرحها استخراج و با یکدیگر و نیز با نمونه‌های خارجی مقایسه شود تا سطح و جایگاه فعالیت‌های گستردۀ داخلی مشخص و در سطح بین‌المللی آگاهی‌رسانی شود چراکه نیاز کشور به ترویج کتابخوانی ضرورتی انکارناپذیر است که باید دستگاه‌های دولتی و بخش غیردولتی دست‌به‌دست هم بدهند و این ضرورت را تحقق بخشند.
فهرست منابع
پایگاه تحلیلی خبری عصر هامون. (۱۳۹۲). کتابخانه میوه‌ای روستای سنگان بهترین مکان برای پر کردن اوقات فراغت جوانان روستایی. [اخبار]. بازیابی شده در آذر ۹۴، از http://www.asrehamoon.ir/vdcd.s۰۹۲yt۰۵۹a۲۶y.html
پرتال نهاد کتابخانههای عمومی کشور، (۱۳۹۴). با حضور دبیر کل نهاد؛ نخستین نشست کتاب‌خوان برگزار می‌شود [اخبار]. بازیابی شده در آذر ۹۴، از http://goo.gl/DQKzVm
پرتال نهاد کتابخانههای عمومی کشور، (۱۳۹۴). گزارش خبرگزاری مهر از نشست دبیر کل با کارشناسان اداره کل هرمزگان [اخبار]. بازیابی شده در آذر ۹۴، از http://goo.gl/UaQLul
خبرگزاری مهر، (۱۳۹۴). سومین دوره جایزه کتاب سال مهر به کار خود پایان می‌دهد. بازیابی شده در دی‌ماه ۱۳۹۴، از http://goo.gl/NLyhuP
خینفر، حسین، طاهری، فاطمه و سیار، ابوالقاسم (۱۳۹۳). بررسی راهکارهای اجرایی ارتقا فرهنگ مطالعه در بین دانش‌آموزان استان قم با تأکید بر کتابخوانی. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازمان‌دهی. ۲۵(۲): ۸۶-۱۰۵.
دیانی، محمدحسین، صنعت‌جو، اعظم و موسوی‌زارع، فاطمه (۱۳۹۱). بررسی تأثیر اجرای طرح “کتاب من” بر میزان مراجعه‌پسندی اعضای کتابخانههای عمومی منتخب شهر مشهد. فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. ۱(۱۷). ۱۶۷-۱۸۶.
صافی، قاسم. (۱۳۷۹). تأثیر کتابخانههای عمومی در گسترش فرهنگ مطالعه. تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی. ۳۲(۳۴). ۵-۱۴.
صدیقی، حوریه (۱۳۹۱). درآمدی بر نقش خدمات ویژه کتابخانههای عمومی در توسعه سواد اطلاعاتی شهروندان. ماهنامه ارتباط علمی، ۲۳ (۱).
صفوی، زینب (۱۳۹۳). کتابخوانی در مدار ایستگاه مطالعه (نگاهی به کتابخانههای کوچک عمومی رایگان). فصلنامه تحلیلی پژوهشی کتاب مهر، ۱۴، ۲۲-۳۳.
مرادی، خدیجه، صفوی، زینب. (۱۳۹۰). مطالعه تطبیقی شبکه کتاب‌خوانان حرفه‌ای ایران با سه شبکه اجتماعی کتاب‌محور جهانی، چهارمین همایش سراسری انجمن علمی دانشجویی کتابداری پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران.
میرحسینی، زهره، بهرامی، محمد (۱۳۹۱). بررسی میزان تأثیر کتابخانه تلفنی رنگین‌کمان شهرداری سمنان برافزایش فرهنگ مطالعه کودکان و نوجوانان. تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانههای عمومی. ۱۸ (۱). ۱۰۱-۱۱۵.
وب‌سایت با من بخوان، (۱۳۹۴). با من بخوان چیست؟ [نوشته وب‌سایت]. بازیابی شده در آذر ۹۴، از http://khanak.org/fa/about-us/what-is-rwm
[۱] از میان انبوه گروه‌های متعدد ترویج کتاب و کتابخوانی، مواردی در این گفتار مطرح شدند که طی دو دوره برگزاری جشنوارۀ «تقدیر از افراد و گروه‌های برگزیدۀ ترویج کتابخوانی در ایران» از سوی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده‌شده‌اند.
[۲]National Young Reader’s Programme
[۳]Hong Kong Library website. (۲۰۱۵). National Young Readers Programme. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from: https://www.hkpl.gov.hk/en/extension-activities/highlights/this-week
[۴]Record book
[۵] Sharing My Joyful Reading
[۶]Recommending My Favorite Book
[۷] Monthly Meeting of Joyful Reading
[۸] Most Active School in Promoting Reading
[۹] Most Active School in Promoting Participation
[۱۰] Stars of the Month
[۱۱] Reading Supernova
[۱۲] Elite of Joyful Reading
[۱۳] Bookstart
[۱۴] http://www.bookstart.or.jp/english/
[۱۵] Reading with Libraries
[۱۶] National Diet Library Website. (۲۰۱۳). Reading Promotion for Children and Young Adults in Korea. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from http://www.ndl.go.jp/en/cdnlao/newsletter/۰۷۷/۷۷۳.html#chapter۱
[۱۷] National Library for Children and Young Adults
[۱۸] Reading Class
[۱۹] National Diet Library Website. (۲۰۱۳). Reading Promotion for Children and Young Adults in Korea. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from http://www.ndl.go.jp/en/cdnlao/newsletter/۰۷۷/۷۷۳.html#chapter۱
[۲۰] Reading America
[۲۱] MetLife Foundation
[۲۲] Libraries for the Future
[۲۳] Americans for Libraries Council
[۲۴] Diantha Schull
[۲۵] Sonenberg
[۲۶] Sonenberg, Nina (۲۰۰۵). Telling Their Own Stories: A National Reading Program Offers Immigrant Teens and Adults an Opportunity to Share Life Experiences. American Libraries. ۳۶(۴).
[۲۷] One Book
[۲۸] Nancy Pearl
[۲۹] Seattle
[۳۰] The Sweet Hereafter
[۳۱] Russell Banks
[۳۲] American Library Association
[۳۳] San Diego
[۳۴] One Book, One Community
[۳۵] Cole
[۳۶] Cole, John Y. (۲۰۰۶). One Book Projects Grow in Popularity News from the Center for the Book. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from http://www.loc.gov/loc/lcib/۰۶۰۱/cfb.html
[۳۷] Book Hunters
[۳۸] Harris County
[۳۹]Harris County publice Library website. (۲۰۱۰). Book Hunters! Your Personal Reading Consultants. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from: http://www.hcpl.net/form/book-hunters-your-personal-reading-consultants
[۴۰] Welcome baby
[۴۱] Edmonton Public Library Website. (۲۰۱۵). Welcome Baby Program. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from: http://www.epl.ca/welcomebaby/
[۴۲] Edmonton
[۴۳] National Young Reader’s Programme
[۴۴] National Literacy Trust
[۴۵] National litracy trust website. (۲۰۱۵). About the programme [Website Post]. ]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from http://www.literacytrust.org.uk/yrp/about
[۴۶] My Home
[۴۷] https://www.mlp.cz/en/projects/libraries-for-all/?knihovna
[۴۸] Municipal Library of Prague
[۴۹] Libraries for all
[۵۰] National Novel Writing Month
[۵۱] Dicinson County public Library Website. (۲۰۱۵). National Novel Writing Month. [Website Post]. Retrieved ۲۰۱۵, Dec., from: http://www.dcl-lib.org/programs
[۵۲] Dickinson County