در سالهای اخیر، اهمیت تابآوری دیجیتال و اطلاعاتی کتابخانهها بیش از پیش آشکار شده است. کتابخانهها نه تنها محل دسترسی به منابع علمی و فرهنگی هستند، بلکه بهعنوان فضاهایی برای حمایت از جامعه، آموزش سواد دیجیتال و مقابله با اطلاعات نادرست، نقشی کلیدی ایفا میکنند. در این مطلب، سه مقالهی تازه منتشرشده در سال ۲۰۲۵ معرفی میشود که به بررسی این موضوعات پرداخته و دیدگاههای عملی و بینالمللی ارائه میکنند.
در مقالهی اول، سانی و همکاران[1] (2025) به بررسی روایتهای رسانهای دربارهی هوش مصنوعی و سطح سواد دیجیتال در اندونزی پرداختند و تمرکز آنان بر تأثیر ترکیبی این دو عامل بر تابآوری اطلاعاتی و آسیبپذیری در برابر اطلاعات نادرست بود. این پژوهش، با استفاده از روش ترکیبی شامل تحلیل محتوا از پنج رسانهی بزرگ اندونزی (2022-2024)، پیمایش ۳۸۴ پاسخدهنده در سراسر سولاوسی جنوبی و مصاحبههای عمیق با ۱۵ متخصص رسانه، شکافهای قابلتوجهی بین پوشش رسانهای هوش مصنوعی و درک عمومی را نشان داد. این پژوهش نشان داد در حالی که ۷۶ درصد پوشش رسانهای اندونزی، هوش مصنوعی را بهعنوان راهحل فناوری برای مقابله با اطلاعات نادرست معرفی کردند، تنها 32 درصد از جمعیت مورد بررسی، مهارتهای کافی سواد دیجیتال برای ارزیابی انتقادی محتوای تولیدشده توسط هوش مصنوعی داشتند؛ بهصورت کلی، این مطالعه به درک این موضوع کمک میکند که چگونه روایتهای رسانهای دربارهی فناوریهای نوظهور، سواد دیجیتال عمومی و تابآوری اطلاعاتی را تحتتأثیر قرار میدهند، بهویژه در اقتصادهای دیجیتالی در حال توسعه که پذیرش فناوری اغلب از آموزشهای دیجیتال جلوتر است.
در مقالهی دوم، لوریان و همکاران[2] (2025) به بررسی نقش کتابخانههای عمومی محلی در تقویت تابآوری جامعه در مواجهه با مشکلات اقتصادی، رویدادهای آبوهوایی شدید و پاندمی کووید-19 پرداختند. برای این منظور از یک پیمایش شامل ۴۱۵ مدیر کتابخانه در ۱۳ ایالت میدویست آمریکا که از طریق فهرستهای ایمیلی ایالتی توزیع شد، دادههای سرشماری و انتخابات ریاستجمهوری در سطح جامعه، و دادههای خاص کتابخانه از «پیمایش سالانهی کتابخانههای عمومی» مؤسسهی خدمات موزه و کتابخانه استفاده شد. این مطالعه نشان داد که کتابخانههای عمومی خدمات ارزشمندی برای تقویت تابآوری جامعه ارائه کردند؛ از جمله کمک به افراد برای یافتن شغل و دسترسی به خدمات اجتماعی، اغلب با پشتیبانی یکبهیک؛ همچنین، آنها بهعنوان پناهگاههای روزانه در طول رویدادهای گرمای شدید و سرمای شدید عمل کردند که برای افراد بیخانمان و کمخانمان اهمیت ویژهای دارند. در دوران پاندمی کووید-19، کتابخانهها نوآوری کردند و خدمات و دسترسی به اطلاعات را به صورت غیرمتمرکز ارائه دادند، مانند نصب نقاط وایفای. ارائهی این خدمات اساسی، تقویتکنندهی تابآوری عمدتاً مستقل از منابع کتابخانه و زمینههای اجتماعی است و به نظر میرسد بر پایهی اخلاق حرفهای کتابداران است.
در مقالهی سوم، لی[3] (2025) ضرورت حیاتی توسعهی کتابخانهها را فراتر از سادهسازی دیجیتال و حرکت به سمت تحقق تابآوری دیجیتال قوی، برجسته کرد و آن را بهعنوان پایهای برای توسعهی پایدار معرفی نمود. با بررسی حوزهی نسبتاً کمتر کاوششدهی تابآوری دیجیتال در بخش کتابخانهها، این مطالعه مرور جامعی بر ادبیات موجود انجام داد تا اصول اساسی آن را مشخص کند. این مطالعه با مطالعهی موردی عمیق دربارهی کتابخانهی ملی مرکزی تایوان، کاربرد عملی تابآوری دیجیتال را در پیشبرد توسعهی پایدار نشان داد و تلاشهای راهبردی کتابخانه برای غلبه بر چالشهای تحول دیجیتال را برجسته ساخت. این پژوهش، ادغام راهبردهای تابآوری دیجیتال در مدیریت کتابخانه را روشن کرد و تأکید داشت که چگونه این راهبردها توانستند پیشرفت پایدار سازمانها و جامعه را هدایت کنند؛ درنهایت، یافتههای مطالعه، گفتوگو دربارهی بهرهگیری از تحول دیجیتال برای دستیابی به پایداری بلندمدت را غنی ساخت و کتابخانهی ملی مرکزی را بهعنوان الگویی برای کتابخانههای سراسر جهان معرفی کرد.
در ادامه، مشخّصات هر مطالعه به همراه نحوهی ارتباط آن با موضوع حاضر نشریهی شناسه در قالب یک جدول آورده شده است:
| ردیف | عنوان مقاله | معادل فارسی عنوان | نام نویسنده (گان) | نحوهی ارتباط هر مطالعه با موضوع حاضر نشریهی شناسه |
| 1 | AI and Digital Literacy: Impact on Information Resilience in Indonesian Society | هوش مصنوعی و سواد دیجیتال: تأثیر بر تابآوری اطلاعاتی در جامعهی اندونزی | Sonni et al. (2025) | این مطالعه بررسی میکند که چگونه هوش مصنوعی و سواد دیجیتال میتوانند تابآوری اطلاعاتی و مقابله با اطلاعات نادرست را در جامعه افزایش دهند. یافتههای پژوهش نشان میدهد که آموزش و ابزارهای دیجیتال نقش مهمی در ارتقای اعتماد عمومی دارند و به کتابخانهها و مؤسسات اطلاعاتی در مدیریت بحرانهای اطلاعاتی کمک میکنند. |
| 2 | Libraries Are Resilience Hubs | کتابخانهها مراکز تابآوری هستند | Laurian et al. (2025) | این مطالعه نشان میدهد کتابخانهها میتوانند به هابهای تابآوری در جامعه تبدیل شوند. خدمات ارائهشده شامل دسترسی به اینترنت، پناهگاه در بحرانهای اجتماعی و محیطی و حمایت از گروههای آسیبپذیر است. یافتههای پژوهش تأکید دارد که کتابخانهها حتی در شرایط محدودیت منابع، نقش کلیدی در تابآوری اجتماعی و اطلاعاتی دارند. |
| 3 | Navigating the path to sustainability: Digital resilience in libraries | پیمایش مسیر پایداری: تابآوری دیجیتال در کتابخانهها | Lee (2025) | تمرکز این مطالعه بر تابآوری دیجیتال کتابخانههاست. آموزش کارکنان، طراحی استراتژیهای پایدار و آمادهسازی برای فناوریهای نوین باعث تضمین خدمات مداوم و افزایش اعتماد کاربران میشود. مطالعهی موردی کتابخانهی ملی تایوان، نمونهای عملی از کاربرد این رویکرد ارائه میدهد. |
جمعبندی
سه مطالعهی مرورشده در این مطلب، هر یک از زاویهای متفاوت اما مکمل، اهمیت فزایندهی تابآوری دیجیتال و اطلاعاتی در کتابخانهها را برجسته میکنند و نشان میدهند که کتابخانهها در عصر تحولات سریع فناوری، تنها مراکز ارائهی منابع اطلاعاتی نیستند؛ بلکه نهادهایی پویا، اجتماعی و فناورانه هستند که میتوانند در خط مقدم مدیریت بحرانهای اطلاعاتی، اجتماعی و محیطی قرار گیرند.
یافتههای پژوهش اول نشان داد که شکاف میان روایتهای رسانهای دربارهی فناوریهای نوظهور، بهویژه هوش مصنوعی، و سطح واقعی سواد دیجیتال کاربران، میتواند جامعه را در برابر موج اطلاعات نادرست آسیبپذیر کند. این نتیجه اهمیت نقش کتابخانهها را بهعنوان مراکز آموزش سواد دیجیتال و توانمندسازی کاربران دو چندان میسازد. کتابخانهها با توسعهی برنامههای آموزشی و ارائهی ابزارهای ارزیابی انتقادی اطلاعات، قادر هستند تابآوری اطلاعاتی جامعه را افزایش دهند و از گسترش گمراهیهای رسانهای بکاهند.
مطالعهی دوم نشان داد که کتابخانهها تنها نهادهای اطلاعاتی نیستند، بلکه «هابهای تابآوری اجتماعی» محسوب میشوند. عملکرد کتابخانههای عمومی در مواجهه با بحرانهای اقتصادی، آبوهوایی و بهداشتی نشان داده که این نهادها به سبب دسترسیپذیری گسترده، اعتماد اجتماعی و حضور در سطح جامعه، میتوانند در شرایط بحرانی خدماتی حیاتی ارائه کنند؛ از پناهگاهسازی و دسترسی اضطراری به اینترنت گرفته تا حمایت اطلاعاتی برای گروههای آسیبپذیر. این کارکرد چندلایه نشان میدهد که کتابخانهها برای تابآوری اجتماعی به اندازهی تابآوری اطلاعاتی اهمیت دارند.
مطالعهی سوم بر جنبهای عمیقتر و بلندمدتتر تأکید میکند و آن این است که تابآوری دیجیتال باید در ساختار مدیریتی، برنامهریزی راهبردی و توسعهی سازمانی کتابخانهها ادغام شود. بررسی موردی کتابخانهی ملی تایوان نشان داد که اتخاذ سیاستهای مدیریتی مبتنی بر تابآوری دیجیتال، از جمله آموزش کارکنان، استانداردسازی خدمات و آمادگی برای فناوریهای نوظهور، میتواند نه تنها پایداری خدمات را تضمین کند، بلکه مسیر توسعهی پایدار کتابخانه را نیز تثبیت نماید.
برآیند این سه مطالعه نشان میدهد که آیندهی کتابخانهها به میزان توانایی آنها در سازگاری با تحولات دیجیتال، توانمندسازی کاربران و ایفای نقش حمایتی در جامعه وابسته است. تابآوری اطلاعاتی بدون تابآوری اجتماعی کامل نیست و تابآوری دیجیتال بدون برنامهریزی راهبردی پایدار نخواهد بود؛ بنابراین، کتابخانههای امروز نیازمند رویکردی یکپارچه هستند که در آن آموزش، فناوری، خدمات اجتماعی و مدیریت آیندهنگرانه در کنار هم عمل کنند.
در مجموع، میتوان گفت که تابآوری کتابخانهها مفهومی چندبُعدی است که باید در سه سطح پیگیری شود:
- سطح فردی (کاربران): افزایش سواد دیجیتال، مهارتهای ارزیابی اطلاعات و توانایی تشخیص اطلاعات نادرست.
- سطح اجتماعی (جامعه): ارائهی خدمات انعطافپذیر، حمایت در شرایط بحران و ایفای نقش پناهگاه و مرکز ارتباطی.
- سطح سازمانی (مدیریت کتابخانه): برنامهریزی راهبردی، ارتقای زیرساختهای دیجیتال و ایجاد ساختار تابآوری در سیاستها و فرایندهای کتابخانه.
توجه همزمان به این سه بعد، کتابخانهها را برای مواجهه با آیندهای پیچیده، دیجیتالی و پرچالش آماده میسازد و آنها را به نهادهایی پیشرو در تقویت پایداری و اعتماد عمومی تبدیل میکند.
پیشنهادهای کاربردی
بهمنظور تقویت تابآوری دیجیتال، اطلاعاتی و اجتماعی کتابخانهها، پیشنهادهای زیر ارائه میشود:
- سطح فردی (کاربران):
- طراحی دورههای منظم سواد دیجیتال و مقابله با اطلاعات نادرست برای کاربران با سطحبندی مبتدی تا پیشرفته.
- ایجاد کارگاههای توانمندسازی در زمینهی هوش مصنوعی و نحوهی تشخیص خروجیهای نادرست یا سوگیرانه.
- ارائهی ابزارها و منابع دیجیتال برای خودآموزی و ارزیابی انتقادی اطلاعات، به ویژه در مواجهه با محتوای تولیدشده توسط هوش مصنوعی.
- سطح اجتماعی (جامعه):
- توسعه و ارائهی خدمات انعطافپذیر کتابخانه در شرایط بحرانی، شامل دسترسی اضطراری به اینترنت، فضاهای امن و حمایت از گروههای آسیبپذیر.
- راهاندازی سامانههای هشدار یا پیامرسانی اطلاعات معتبر در زمان بحرانهای اجتماعی، بهداشتی یا محیطی.
- گسترش همکاری میان کتابخانهها و سازمانهای مدیریت بحران جهت تبادل تجربه و منابع.
- ایجاد برنامههای مشارکتی با جامعه برای افزایش اعتماد عمومی و ارتقای تابآوری اجتماعی.
- سطح سازمانی (مدیریت کتابخانه):
- تقویت زیرساختهای فناوری اطلاعات با تأکید بر امنیت دادهها، پشتیبانگیری و تداوم خدمات در زمان بحران.
- آموزش دورهای کارکنان کتابخانه در زمینهی مدیریت بحران، سواد داده و فناوریهای نوظهور.
- تهیهی برنامهی راهبردی تابآوری دیجیتال متناسب با مأموریت و توان هر کتابخانه.
- استانداردسازی خدمات دیجیتال برای کاهش ناپیوستگی و افزایش اعتماد عمومی.
- ارزیابی مستمر میزان تابآوری کتابخانه از طریق شاخصهایی مانند کیفیت خدمات دیجیتال، مشارکت کاربران و آماده باش در بحرانها.
منابع
Sonni, A. F., Mau, M., Akbar, M., & Putri, V. C. C. (2025). AI and Digital Literacy: Impact on Information Resilience in Indonesian Society. Journalism and Media, 6(3), 100. https://www.mdpi.com/2673-5172/6/3/100
Laurian, L., Doyle, E., Vamanu, I., & Logsden, K. (2025). Libraries Are Resilience Hubs. Journal of the American Planning Association, 91(1), 58–71. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01944363.2024.2343670
Lee, P. C. (2025). Navigating the path to sustainability: Digital resilience in libraries. IFLA Journal, 51(4), 969–981. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/03400352251331465
[1] Sonni et al.
[2] Laurian et al.
[3] Lee