یک کسب و کار محتوایی در قلمرو اطلاعات و دانش: تهیه و تدوین کتابشناسی های تخصصی در پاسخ به نیازهای فردی، سازمانی و اجتماعی

حرفه ما با یک حقیقت آشکار زندگی می کند: محتوای آن با اطلاعات و دانش سروکار دارد. این خود می تواند مایه اندیشه ورزی (پویایی نظری و فلسفی) و فعالیت عملی (کاربردهای واقعی و ملموس) باشد. همین حقیقت شمشیر دولبه است: چنانچه ارزش این دستمایه محتوایی را بدرستی بدانیم و جنبه های نظری و عملی آن را دریابیم، درآنصورت، می توانیم از آن به عنوان برگ برنده (شمشیر بُرنده) استفاده کنیم. برعکس آن نیز صادق است: اگر ارزش اطلاعات و دانش را به عنوان محتوای همه فعالیتهای خود درک نکنیم، درآنصورت بازنده ایم و لبه دیگر شمشیر را به سوی خود وارد می کنیم. یعنی دیگران (حرفه های دیگر یا خود افراد جامعه) ما را دور خواهند زد و خود به اطلاعات و دانش دسترسی خواهند یافت. این ها دو سناریو دربرابر حرفه ماست.

 

 

از گذشته های دور، جامعه ارزش قابل توجهی برای حرفه کتابداری (که با اطلاعات و دانش سروکار دارد) قائل بوده است. دلیل آن، عدم وجود رقبا در گذشته می باشد. کتابخانه ها تنها مکانهای دسترسی به اطلاعات و دانش به شمار می رفته و کتابداران هم دانشمندان یا دانشورزانی بودند که کاملا به محتوای مجموعه کتابخانه ها اشراف داشتند (شناخت کافی از محتوا برای ارائه مشاوره و راهنمایی نیازمندان). اکنون وضعیت تغییر کرده است و بسیاری از افراد جامعه به طور مستقیم و بدون واسطه کتابخانه ها به اطلاعات و دانش دسترسی دارند. البته داستان به این سادگی ها نیست. همانگونه که نتایج بسیاری از پژوهشها نشان می دهد، تنها بخش کوچکی از جامعه قادر است نیازهای خود را بدرستی تشخیص داده، منابع یا پایگاه مناسب را شناسایی کند، کلیدواژه های مرتبط را جستجو نماید، نتایخ دلخواه کسب کرده و حتی آنها را ارزیابی کند. بخش بزرگی از جامعه یا این توانمندی (رفتار اطلاع یابی مناسب) را ندارند یا از نتیجه جستجوهای خود راضی نیستند اما هیچ راهی را نمی شناسند و یا هیچ فردی را نمی یابند تا به آنها در بازیابی اطلاعات و دانش مورد نیاز کمک کند. این داستان وب در شرایط کنونی است.

از سوی دیگر، بسیاری از افراد به کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی مراجعه نمی کنند و از این بابت، حضور مردم در این نهادهای اجتماعی کمرنگ تر شده است. این درحالی است که، درمقابل،  نیاز به اطلاعات و دانش بسیار بیشتر و حتی حیاتی تر شده. پس کتابداران باید در خط مشی ها و برنامه های خود بازنگری کنند، درغیر اینصورت، به عنوان یک نهاد اجتماعی خدمت دهنده از گردونه زندگی فردی و اجتماعی حذف خواهند شد.

توصیه اندیشمندان حرفه و بسیاری از کاربران کتابخانه ها، برون گرایی در خدمات و حرکت به سوی فرد است. حال که کاربران به شکل فیزیکی به کتابخانه ها مراجعه نمی کنند، کتابداران باید به سوی آنها حرکت کنند. کتابخانه ها باید خدمات برون کتابخانه ای خود را گسترش دهند و نیازهای کاربران را فراتر از چهاردیواری کتابخانه و فراتر از محدودیتهای زمانی (ساعات کار اداری) برآورده سازند. این رویکردی است که بیش از سه دهه است در کشورهای پیشرفته اجرا می شود. در این میان، راهها و روشهای گوناگونی برای ارائه خدمات وجود دارد. در این زمینه، یکی از مهمترین ها، بازاریابی محتوایی در پاسخ به نیازهای اطلاعاتی جامعه است که می تواند یک کسب و کار پویا و پررونق باشد.

بازاریابی محتوا یک زمینه فعالیت گستره و پویاست. یکی از فعالیتهای مورد نیاز جامعه، دستیابی به منابع مرتبط، معتبر و گزیده شده در موضوع های خاص است. این فعالیت درواقع، تهیه و تدوین کتابشناسی های تخصصی است که می تواند برای کاربران بسیار ارزشمند باشد زیرا نه تنها در انرژی، وقت و هزینه آنها صرفه جویی می کند بلکه افق بازتری نسبت به وجود انواع منابع تخصصی دربرابر افراد می گشاید. کتابشناسی های پیشینه ای دراز دارند و معمولا توسط صاحب نظران در یک حوزه خاص و یا کتابداران تهیه و منتشر می شوند. اکنون، فرصت مناسبی است که کتابداران و یا مؤسسه های کارآفرینی نیازهای مردم را دررابطه با موضوع های گوناگون شناسایی کنند و اقدام به تهیه کتابشناسی های تخصصی نمایند. این فعالیت می تواند اقتصادی و سودآور باشد. برای نمونه، کتابخانه ها می توانند در رابطه با چالشهای کنونی جامعه (مانند کارآفرینی و نیاز به اشتغال، اقتصاد خانواده، زناشویی، مسائل حقوقی، پرورش و تربیت فرزندان، پیشگیری از اعتیاد، انحرافهای خلاقی، فعالیتهای حرفه ای و صنفی، محیط زیست، بحرانهای خشکسالی و ریزگردها، … و حتی موضوع های بسیار تخصصی حرفه ای (در کشاورزی، پزشکی، اقتصاد، علوم کاربرد و مهندسی، هنر و ادبیات، تاریخ و جغرافیا) انواع کتابشناسیها را تدوین کرده و در دسترسی نیازمندان و یا سفارش دهندگان قرار دهند. یک مثال: چنانچه مادر، پدر یا مربی و معلمی در جریان تربیت کودکان تشخیص دهند که برخی کودکان مشکلات فکری و یا شخصیتی دارند و آنها نمی توانند چگونه با آن مشکلات برخورد کنند، کتابداران می توانند فهرستی از منابع مرتبط با آن مشکلات (اعم از کتاب، مقاله، فیلم، صوت، وب سایت و مانند آنها) تهیه و همراه با توصیف محتوایی آنها برای نیازمندان بفرستند. مثلا، فهرستی از کتابهای داستانی (قصه) به منظور خواندن برای کودک مورد نظر تا آنکه در او تاثیر گذارد و مشکلش برطرف شود (رویکرد کتابدرمانی). مثال دیگر، هنگامی که اعتیاد در میان قشر جوان و حتی نوجوان گسترش یافته و به یک معضل تبدیل شده، پدران، مادران، و معلمان باید منابعی را در دسترس داشته باشند که شیوه های شناسایی زودهنگام اعتیاد و راههای پیشگیری یا مقابله را دربر داشته باشند. در زمینه کشاورزی هم می توان این مثال را زد: اگر یک کشاورز و یا یک باغبان متوجه شد که مزرعه و یا باغ وی در معرض برخی از آفتها و رو به نابودی است، باید منابع مناسب مورد نیاز وی را که به او در مقابله با آفات و کنترل آنها کمک کند معرفی کرد تا مورد استفاده قرار دهد. پس تهیه و تدوین کتابشناسی های تخصصی می تواند کمک بسیار مهمی به افراد جامعه در برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی آنها باشد.

برای راه اندازی کسب و کار محتوایی در زمینه کتابشناسی ها، نیازمند آنیم تا از آنچه در جامعه به کلی و در سازمانها به طور خاص در جریان است آگاهی داشته باشیم تا بتوانیم آنچه دقیقا مورد نیاز آنان است و خود توانمندی تهیه آن را ندارند تهیه و تدوین کنیم. دو راه در این زمینه وجود دارد: 1) یا نیازها از پیش مطرح شده و خود افراد یا سازمانها آنها را بیان کرده اند، 2) یا نیازها هنوز بیان نشده اما کتابداران می توانند به روشهای گوناگون آنها را شناسایی و مطرح کنند. در هر دو صورت، کتابداران می توانند با آموزشهایی که در این زمینه لازم است، کتابشناسی های تخصصی و پرمحتوا را تهیه کرده و به نیازمندان ارائه دهند.

اکنون فرصت مناسبی است تا حرفه کتابداری، علم اطلاعات و دانش شناسی تاثیر نیکویی در فرایند زندگی فردی و اجتماعی داشته باشند. بازاریابی محتوایی و بویژه تهیه و تدوین کتابشناسی های تخصصی (سفارشی یا غیره) درواقع، نشان دهنده دانش و مهارت حرفه است و می تواند ارزش کار ما را برجسته کند. به نظر می رسد نه تنها افراد بلکه سازمانهای بسیاری وجود دارند که به این تخصصی و دستاوردهای آن نیاز دارند. این یکی از نقاط قوت ما در ارائه اطلاعات و دانش تخصصی به جامعه است.

 رحمت الله فتاحی (معلم علم اطلاعات و دانش شناسی)