گزارشی از همایش تخصصی سازی خدمات در کتابخانه ها

انجمن کتابداری و اطلاع رسانی شاخه خراسان، همایش « راهکارها و روش های خدمات تخصصی و شخصی سازی در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی» را در 4 اسفند 1392 برگزار نمود. میهمانان ویژه این همایش آقای دکتر ” ابوالفضل حسن آبادی” و آقای ” محمد مشایخی” بودند. این همایش روز یکشنبه 4 اسفند 1392 از ساعت 9 الی 11:30، در آمفی تئاتر دانشکده علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد. در ابتدا دکتر رحمت الله فتاحی رییس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی شاخه خراسان به اهمیت نفش کتابخانه هایی تخصصی در ارائه خدمات بهتر به مخاطبان، براساس نیازهای خاص کاربران اشاره نمود. و همچنین بیان داشتند: كاري كه کتابخانه‌ها در مقايسه با خدمات سنتي و عمومي بايستی انجام دهند اين است كه خدمات تخصصي و شخصي سازي شده را تعريف كنند و در این جهت حركت كنند،در غير این صورت كاربراني كه غيرحضوري از خدمات کتابخانه‌ها استفاده می‌کنند نيز از دست خواهند رفت.

 

 

وی با اشاره به طراحی مکانیسم و سامانه خدمات تخصصی و شخصی سازی به ایجاد يك نظام يكپارچه با محوريت فرد در کتابخانه‌ها اشاره نمود که این سامانه امری طولانی است و برای یک مقطع خاص نیست.

دکتر فتاحی با بیان موضوع نوآوري‎هايي در زمينه خدمات تخصصي و شخصي سازي شده و توجه به نيازهاي آموزشي و فعالیت و جستجو کتابدار برای نیازهای پژوهشی مخاطب به استفاده از خدمت RSS ،موبايل ، سيستم massaging و… اشاره نمود.

یکی از خدمات مهم در بحث کتابخانه تخصصی معرفی منابع مرجع است که به جرئت می‌توان گفت نود درصد از اعضای هیئت‌علمی با این منابع آشنایی ندارند و همچنین می‌توان در ارتباط با نيازهاي خاص اعضاء رشته‌های خاص در اینترنت به جستجو پرداخت و منابع و اسلایدهای مرتبط با رشته را به آن‌ها معرفی نمود.

کتابدار کتابخانه تخصصی با وجود بحث تحریم می‌تواند پایگاه‌های مرتبط با رشته خاص،که مقالات رایگان دارند را شناسایی نماید.

دکتر فتاحی با اشاره به بحث تحليل مدارك مرتبط خاطرنشان کرد کتابدار کتابخانه تخصصی با توجه به بحث خدمات تخصصی باید، مدارک تخصصی (چاپی و الکترونیکی) به کاربران تحویل دهد و با ارائه مشاوره اطلاعاتی و پژوهشی به اعضای هیئت‌علمی و ایجاد پروفایل کاربران کتابخانه مانند یک پزشک عمل کند که پرونده بیمار را در دست دارد.

بعد از جناب آقای دکتر رحمت‌الله فتاحی، ریسمانباف دانشجوی دکتری دانشجوی علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد درباره موضوع چرايي خدمات شخصي سازي شده در کتابخانه‌ها به سخنرانی پرداخت.

ریسمانباف با تعریف خدمت اطلاعاتی به عنوان ارائه اطلاعات يا واسطه‌گری بين منابع اطلاعاتي و كاربر ، كه حد اعلاي این خدمت زمانی است که با ارائه محصول برانگیختی در مشتری به وجود می‌آید.

وی با اشاره به اینکه مفهوم خدمت اجتناب‌ناپذیر است اظهار کرد، هر نظام اطلاعاتي بدون كاربر بی‌مفهوم خواهد بود اما با وجود كليدي بودن واژه خدمت ، متأسفانه اولين كارهاي جدي براي مفهوم‌پردازی، مفهوم خدمت در رشته در دهه 1990 به بعد بوده است و اين باعث خطاهايي در پیشینه‌ی رشته شده است.

ریسمانباف با ارائه تاریخچه‌ای به اهمیت موضوع خدمات تخصصی پرداخت،اولين تحولاتي كه در خدمات حرفه به وجود آمد در اواخر قرن نوزدهم بود. به خصوص اتفاقاتي كه از 1876 به بعد بود كه بيشتر در این زمان تمركز بر خدمات فني بود و به طور كلي در مرحله اول خدمات رشته ، عمومي گرايي خيلي باب بوده است و کتابخانه‌های نسل اول بيشتر خدماتشان در سطح عمومي بود و به طور گسترده در سطح تخصصي وارد نمی‌شدند.

در سال‌های 1920 تا 1930 به طور ملایم خدمات مرجع و آموزش كاربر مطرح می‌شود و مقداري سطح تخصصي تر و عميق تری از خدمات کتابخانه‌ها را شاهد هستيم. اما در این سال‌ها حرکت به سمت تخصصی شدن وجود ندارد.

دهه‌ی 1960 تحت تأثير بحث سيستم گرايي بود به گونه‌ای که نه تنها هدف خدمت‎گرايانه رشته را محقق نكرد بلكه به خاطر تأكيد بيش از حدي كه روي نقش سيستم وجود داشت تقريباً خدمات رشته از وجه انسان‎گرايانه خود فاصله گرفت.

در دهه‌ی 1970 اولين اصطلاحات در مفهوم خدمت در رشته اتفاق می‌افتد و با نقد سيستم گرايي و رفتن به سمت کاربر گرایی اولين بارقه‌های شخصي سازي خدمات را می‌بینیم.

در اواسط دهه‌ی 1990 به بعد با ظهور جامعه شبکه‌ای، بین بحث سازمان‌دهی اطلاعات و بحث خدمت به مشتري تفاوتی که باید باشد وجود ندارد، يعني اگر پيش از اين زمان به استانداردسازی توصیف منابع تاکید می‌شد از این سال به بعد با مطرح‌شدن بحث وب و با وجود فراوانی اطلاعات در دنیای وب و کاربران استاندارد کنار گذاشته شد.

تحولات يك دهه‌ی اخير مانند حرکت پرشتاب فناوری اطلاعات از شخصی بودن به تعاملی، دانش مداری و حریم حرفه‌ای کاربران كه بيشتر هم ناشي از تحولات خارج از حرفه بود و تحت فشار اين تحولات، رشته به يك صورت‌بندی مناسب تري از مفهوم خدمت رسيد.

ریسمانباف با بیان اینکه شخصي سازي خدمات هزینه‌های کتابخانه‌ها را در درازمدت كاهش داده است گفت: شخصي سازي خدمات همان راهي است كه -بعد از حدود يكصدسال كه از كتابداري نوين می‌گذرد – رشته پيدا كرده است، يعني تأكيد بر استانداردسازی خدمات فني و شخصي سازي خدمات عمومي.

در ادامه دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به نقش کتابخانه‌ها در گسترش آرشیو و تاریخ شفاهی و ارتباط منسجم علم اطلاعات و دانش شناسی تاکید کرد و نقش کتابخانه‌ها را در اطلاع‌رسانی مراکز آرشیوی مهم دانست.

وی با بیان اشتراکات کتابخانه و آرشیوها و ارائه خدمات تخصصی آرشیوها اظهار داشت که در ایران آرشیوهای ما مخاطبان خاص دارد و مردم عادی کمتر به آرشیوها مراجعه می‌نمایند، درحالی‌که در دنیا مانند انگلستان افراد عادی و مخاطبان کتابخانه‌ها به آرشیو مراجعه می‌کنند.

وی گفت: آرشيو اسناد عمومي، اسنادي است كه در بين مردم است و افراد در زندگي روزانه خود اسناد زيادي را توليد می‌کنند اما اين اسناد در كشور ما به معناي خاص در اختيار مردم است و هيچ سازمانی مسئوليت جمع‌آوری این‌ها را ندارد. آرشیو یعنی منابعي كه در اختيار افراد هست ولي از آن اطلاعي ندارند، ما می‌توانیم از طريق كتابداراني كه می‌توانند يك آرشيويست باشند در كتابخانه عمومي اين مبحث را باز كنيم و از کتابخانه‌های عمومي به عنوان ابزاري براي اطلاع‌رسانی و تخصصي گرايي در خدمات استفاده كنيم.

حکم‌آبادی با اشاره به اهمیت بحث ارتباط آرشيو با کتابخانه‌های عمومي اظهار داشت که برای برقراری ارتباط بیشتر آرشیوها و کتابخانه‌ها یک سند چشم‌انداز و یک برنامه راهبردی داشته باشیم و برای کتابداران کارگاه‌های آرشیوی برای آشنایی با اسناد و منابع برگزار نماییم تا نگاه کتابداران تخصصی تر گردد.

در ادامه دکتر محمدحسین دیانی ضمن بیان اهمیت خدمات تخصصی سازی و شخصی سازی شده در کتابخانه‌ها و اهمیت تخصص موضوعی کتابداران به نقش فناوری‌های عصر حاضر و نقش ارتباطی آن‌ها اشاره کرد.

وی تصریح کرد: از گام‌های مهم در بحث خدمات تخصصی سازی و شخصی سازی شده در کتابخانه، پایان‌نامه‌های دانشجویان در ارتباط با طرح کتاب من است.

در ادامه جناب آقاي مشايخي در رابطه با خدمات تخصصي در كتابخانه آستان قدس گفت:

تقريباً از اواسط دهه هفتاد بحث کتابخانه‌های تخصصي در مجموعه آستان قدس به وجود آمد و ايجاد کتابخانه‌هایی از جمله كتابخانه تخصصي امام رضا(ع)،‌جغرافيا،‌تاريخ، موزه كه در مقطعي در سه مركز كتابخانه مركزي در ساختمان بنياد پژوهش‌های و در موزه مركزي اين کتابخانه‌ها ايجاد شد و به خدمات پرداخت.

هدف از ایجاد این کتابخانه‌ها ايجاد مركزي براي محققان و پژوهشگران حوزه‌ای خاص برای انجام پژوهش و سهولت استفاده از منابع بود. در اواخر دهه هشتاد اين روند ادامه پيدا كرد و با ايجاد کتابخانه‌های تخصصي ديگري ازجمله کتابخانه‌های تخصصي قرآن و حديث، ادبيات، اقتصاد اسلامي، مطبوعات به اوج خود رسید.

در انتخاب منابع این کتابخانه‌ها مشاوريني همكاري دارند كه هم در زمینه‌ی انتخاب و گزينش منابع و هم در رابطه با خدمات خاص و ويژه به محققان همكار و هم یار كتابداران هستند. يكي ديگر از ویژگی‌های خدماتي كه در کتابخانه‌های تخصصي ارائه می‌شود انواع منابع با كمترين زمان است، محققين می‌توانند به آن دسترسي پيدا كنند.

گزارش: عطیه باغستانی تجلی

*دانشجوی کارشناسی علم اطلاعات و دانش‎شناسی دانشگاه بین المللی امام رضا (ع)