کتاب‌شناخت استاد فقید محمد باقر بهبودی

چکیده

رشد و گسترش حدیث پژوهی در دوره معاصر، ظهور جریان های نو درشیعه، اهل سنت و خاورشناسان را به همراه داشته و در ذیل هریک از این جریان ها، دیدگاه های نقدی وانتقادی افراطی، ویا اعتدالی و تفریطی به وجود آمده است. بهبودی از جمله حدیث پژوهانی است که با دیدگاه انتقادی به حدیث نگریسته و بر اساس مبانی فقه الحدیثي خود ،جمع آوری احادیث صحیح ازکتب اربعه را سامان داده و تعلیقاتی بربحارالانوارنگاشته است. مبانی قرآن شناختی ایشان درمعانی القرآن وتدبری درقرآن قابل دسترسی است. برخی پژوهشگران با دیدگاه انتقادی به نقد و بررسی آثار ایشان پرداختند و عده دیگری از محققان با دیدگاه موافق به تبیین و توضیح مبانی ایشان اقدام کرده اند. این شناختنامه در شش قسمت الف.تالیف ب.تصحیح ، تحقيق وترجمه ج. پایان نامه د. مقاله ه. سایر منابع و. درباره استاد، تنظیم شده است.

 کلیدواژه‌ها: بهبودی، محمد باقر/ آثار وتألیفات/ تصحیح و تحقیق/ ترجمه ها/ مبانی فقه الحدیثی/ مبانی قرآن شناختی/ نقد و بررسی/ كتابشناسي/جريان هاي نوظهور/ حديث پژوهي

 زندگينامه مختصر

تحصیلات مذهبی را خود را به صورت تمام وقت شروع کرد و از محضر اساتید آن دوره کسب فیض نمود. در قم از محضر اساتیدی همچون آیت الله العظمی بروجردی و امام خمینی بهره گرفت ودر نجف در محضر آیت الله العظمی خویی تلمذ نمود. پس از بازگشت به ایران وارد عرصه تصحیح کتب حدیثی و تحقیق متون شد.به مدت ده سال نیز در دانشگاه تربیت مدرس تدریس داشت.در دوره تحقیق و پژوهش خود به دلیل مبانی و دیدگاه های منتقدانه، جوی بر علیه ایشان ایجاد شد و به همین دلیل ناشران برای چاپ کتب استاد رغبت نشان نمی دادند. فعالیت پژوهشی ایشان با تصحیح وتحقیق کنز العرفان فاضل مقداد سیوری آغاز شد. ایشان را باید قهرمان تحقیق و تعلیق بر بحارالانوار بدانیم، دردوره ای که پنج نفراز محققان: محمدتقی مصباح یزدی، سید ابراهیم میانجی، علی اکبر غفاری، آیت الله ربانی شیرازی و محمدباقر بهبودی تصمیم به تحقیق بر بحارالانوار می گیرند واز مجموع 110جلد حدود 80 جلد با همت مرحوم بهبودی تصحیح و تحقیق گردید. در این تصحیح علاوه بر استخراج مصادر روایات بیش از آنچه دربحارالانوار آمده تعلیقات زیادی نیز آمده است که جنبه های نقد الحدیثی و فقه الحدیثی فراوانی دارد. استاد به دو دلیل: 1.پدیده جعل با توجه به وجود غالیان و زندیقان. 2.صدور احادیث تقیه ای. با رعايت احترام به تلاش قدمای از محدثان معتقد است در پالایش احادیث توفیق کاملی حاصل نشده و لذا تهذیب کتب اربعه را در دستور کار خود قرار داد.در موضوع انتشار صحیح الکافی برخی منتقدان دو نوع اشکال را مطرح کرده اند: 1. اشکال محتوایی و معنایی. 2. اشکال روشی و ساختاری در چاپ مستقل کتاب که در برخی از شماره های کیهان فرهنگی مصاحبه ایشان و برخی مصاحبه های منتقدان ایشان منتشر شده است و همچنین برای پاسخ علمی به منتقدان کتاب علل الحدیث را تدوین نمود.

مژگان سرشار در مقاله خود با عنوان دیدگاه های استاد محمد باقر بهبودی در گزینش احادیث صحیح (مجله علوم حدیث، ش 50-49) مبانی فقه الحدیثی بهبودی را به تفصیل بیان و با این مقاله راه فهم کتاب علل الحدیث را هموارتر نمود.

استاد فقید در گفت وگوبا(كيهان فرهنگي ، 1365) از اساتيد خود اينچنين ياد مي كند:” اساتید معروف من، در ادبیات استاد ادیب محمدتقی نیشابوری معروف به ادیب دوم بود. در قسمت سطح، مختصری از محضر حجت‌الاسلام سید احمد یزدی و بیشتر از محضر استاد حجت‌الاسلام حاج شیخ هاشم قزوینی بهره بردم. علاوه بر مقداری سطح در یک رشته از دروس تفسیری محضر حجت‌الاسلام دامغانی را هم درک کردم که روزهای تعطیل به آن می‌پرداختند. در سال 1333 شمسی به قم آمدم و بعد از آن که یک درس در محضر آیت‌اللّه بروجردی و یک درس در محضر آیت‌اللّه خمینی حاضر شدم، بدون توقف به نجف رفتم. در نجف یک درس در محضر آیت‌اللّه خویی و یک درس در محضر آیت‌اللّه حکیم انتخاب کردم و تا دو سال به تحصیل و بیشتر مطالعه و تحقیق شخصی ادامه دادم، و در سال 1335 ترک تحصیل نمودم و بالاخره از سال 1337 که به تهران منتقل شدم، به تصحیح و تحقیق کتاب‌های خطی و چاپی پرداختم”

جريان هاي حديث پژوهي

محققان و انديشمندان حوزه علوم قرآن و حديث در يك نگاه كلي جريان هاي حديث پژوهي را تقسيم بندي كرده واستاد بهبودی در جریان های حدیثی معاصر درگروه منتقدان حدیث قرارمی گیرد که با رويكرد رعايت احترام نسبت به جوامع حدیثی شیعه و مولفان و محدثان بزرگ ، وبراساس مبانی فقه الحدیثی ومبانی علمی خویش ،به جعل زدایی وضعف زادیی ازمجموعه احادیث شیعه پرداخته است.

معارف (1394،كلاس درس مقطع دكتري) در تبیین جریان های حدیثی شیعه دردوره معاصر ، آینده نگری در حوزه حديث پژوهي را در رديف نكات برجسته استادش بر شمرده ومی گوید: “ایشان ازسالها قبل پیش بینی ظهور جریان های حدیث پژوه را کرده بود که برخي از اين جريان هاي حديث پژوهي با نگاهی افراطی به منابع حدیث شیعه وارد می شوند و احادیث خرافی را استخراج و حکم به ابطال و ايجاد اشكال بر کل مذهب شیعه می دهند. برای چنین روزی، مجموعه احادیث صحیح را بر اساس مباني فقه الحديثي و درايـه الحديثي خودش تهیه کرد که هیچ غلو،تعارض و تقیه اي در آنها نیست.”

نگاهي به تاليفات دربيان استاد

   محمدباقر بهبودی در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره 31 ،مهر1365) با نگاهي كتابشناختي به معرفي برخي از آثار خود مي پردازد :

“اولین کتابی که تألیف کردم، کتاب قاطع البرهان فی علم المیزان است که در سال 1328 شمسی به چاپ رسیده است. بعد از آن در سال 1329 کتابی در تجوید به نام اسلوب جدید در شناسائی تجوید به چاپ رساندم که مقدمه آن در تاریخ علم قرائت و تجوید بسیار جالب تهیه شده است. در سال 1333 کتاب میثم تمار، شرح حال‌صحابی معروف علی علیه السلام، و در سال 1334 کتاب آئین دوستی و مردمداری که ترجمه و اقتباسی بود از کتاب کیف تکسب الاصدقاء را چاپ کردم.

از سال 1337 که به تهران آمدم، تألیف جداگانه‌ای نداشته‌ام. از سال 52 که مجددا به رشته تألیف بازگشتم، اولین کتاب را با نام معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک چاپ کردم. بعد از آن کتابی با نام یوسف صدیق عرضه کردم که تنها مایه و نکات و اشارات آن، قرآن مجید است و در آن از اساطیر مذهبی پرهیز شده است. در این جا اجازه می‌خواهم که توجه هنرمندان فیلم و تئاتر را به این کتاب تاریخی جلب کنم. بعد از آن کتابی کوچک به نام عمره قران و پس از آن کتابی به نام ارث که آیات ارث قرآن را مستقلا مورد بحث و تفسیر قرار داده نوشته‌ام. از دیگر آثار بنده کتابی است به نام ربا که همراه کتاب ارث تجلید شده است و نیز اثری دیگر به نام بعثت ـ عاشورا که تحلیل دقیقی از حدیث “حسین منی و انا من حسین” را ارائه می‌دهد. به اضافه بحثی در سوره کوثر با نام میلادیه انسیه حورا. بحث “حسین منی و انا من حسین” قبلا در یادنامه علامه امینی به چاپ رسیده بود.

کتابی، یا بهتر بگویم جزوه‌ای دیگر با نام اصول الدین علی ضوء نهج البلاغه هم نوشته‌ام که در سال 1359 به وسیله اولین کنگره نهج البلاغه چاپ و منتشر شد و سپس در سومین کنگره، ترجمه‌ای بر آن افزودم و مجموع متن و ترجمه به نام اصول دین در پرتو نهج البلاغه سال 1362 به وسیله وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسید. از سلسله درسهایی که در کتابخانه‌ها در مسجد جعفری (قیطریه) القا می‌شد دو قسمت آن از نوار پیاده شد و یکی با نام هفت آسمان و دیگری با نام جبر و اختیار در سال 1357 منتشر شده است. ضمنا دو جلد از مجلدات الغدیر که جلد هفتم و هشتم باشد به وسیله من ترجمه و تصحیح شده است. این دو جلد، ترجمه جلد چهارم اصل است که سیصد و پنجاه صفحه آن حاوی اشعار بزرگان مذهب است از قبیل غدیریه مهیار دیلمی و سید شریف رضی و برادرش سید مرتضی و جماعتی دیگر ــ‌ که نثر این جلد فقط پنجاه صفحه است”

   اساسا یکی از شرایط اصلی برای ورود نقدگونه به ترجمه ها و تفسیرهای رایج قرآن ونگاه منتقدانه به احادیث، – به نوعی پالایش روایات- داشتن مبانی قرآن شناختی ، فقه الحدیثی و درایه الحدیثی است. مبانی استاد بهبودی در دو کتاب معرفه الحدیث و علل الحدیث به تفصیل،و در برخی مقدمه های کتب ایشان، (ازجمله تدبری در قرآن و معانی القرآن) و در بسیاری از مقاله ها و نوشته هایی که به نوعی درپاسخ به منتقدان دیدگاه ، سبک و شیوه ایشان،نگارش شده ، ملاحظه می شود. هرچند برخی از پژوهشگران به تبیین و توضیح مبانی ایشان پرداخته اند و برخی حدیث پژوهان نیز با دیدگاه انتقادی ، مبانی و روش ایشان را نقد كرده اند اما همچنان جای آن دارد تا تحقیقات و پژوهش هایی در خصوص مبانی و دیدگاه های ایشان در دو حوزه اصلی “قرآن شناختی و حدیث پژوهی” توسط دانش آموختگان حوزه و دانشگاه انجام شود تا از قضاوت شتاب زده در ارزیابی مبانی و دیدگاه های استاد بهبودی – تائيدي يا انتقادي – پرهیزشود.

کتابشناخت آثار وتألیفات مرحوم محمد باقر بهبودي در شش قسمت تنظيم شده است: الف.تالیف ب.تصحیح ، تحقيق وترجمه ج. پایان نامه د. مقاله ه. سایرمنابع و.درباره استاد .

در ذیل هرعنوان اطلاعات کتابشناختی بر اساس موجودی کتابخانه ملی ایران و بانک اطلاعاتی خانه کتاب ایران آمده است. با توجه به امكان دسترسي به برخی از این آثار در کتابخانه عمومی کانون اسلامی انصار،تا آنجا که مقدورو درتوان نگارنده بود، برخی منابع دردسترس با تفصیل بیشتری معرفی شده اند. منابع و آثاردر ذیل قسمت های (الف – ه ) به ترتیب الفبای عنوان و در قسمت (و )به ترتیب الفبای مؤلف معرفي شده است.

الف) تالیفات

1. آداب عمره قران شامل: عمره های رسول خدا و ائمه اطهاروبزرگان شیعه/ نوشته ی محمدباقر بهبودی. ۱۳۳۵ (۷۲ ص.: مصور.) عنوان ديگر:عمره قرآن.

2. آشنایی با احکام اسلامی/ محمدباقر بهبودی تهران: مولف٬ 1379،198ص

3. اصول الدین علی ضوء نهج البلاغه/ تصنیف محمدباقرالبهبودی .- تهران :بنیاد نهج البلاغه ( 40 ص) این کتاب بمناسبت کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.

4. بحثی دقیق در متن قرآن: ارث ٬ احکام وصیت – طبقات وراث … ربا ٬ حیله

شرعی/ مولف محمدباقر بهبودی. تهران: معراجی ٬1355 (47 ص) عنوان ديگر: احکام قرآن: ارث ٬ ربا.     درضمن مقالات تدبري در قرآن نيز منتشر شده است.

5. بعثت – عاشورا/نوشته ی محمد باقربهبودی.. تهران: غدیر، ۱۳۵۴ (۵۹ ص).

در مجموعه مقالات یادنامه علامه امینی نيز چاپ شده است .

6. تدبری در قرآن .- تهران:سنا ، 1378 ،چاپ اول

   این چاپ فاقد مقدمه و پیشگفتار است و جلد اول از سوره فاتحه تا پایان سوره اعراف( 673 صفحه) و جلد دوم از سوره انفال تا پایان سوره ناس(672 صفحه) همچنین فاقد هرگونه استناد به ماخذ و کتابشناسی است این کتاب تفسیر مختصر قرآنی است که در ذیل هر آیه برخی کلمات و واژه ها به لحاظ ادبی ، اعرابی بررسی و در مجموع آیه به صورت مختصر تفسیر شده است.

در ذیل برخی آیات این عبارت آمده است ” ترجمه آیات در معانی القرآن واضح است.”

این کتاب نیاز به ماخذ شناسی و فهرست های رایج در کتب دارد.

7. تفسیرسوره اسراء/ ترجمه و تفسیرمحمد باقربهبودی. قم چاپخانه اسلاميه ، 1374 (31ص)

به مناسبت یادبوداولین سالگرد حاج علیرضا جواهریان منتشر شده است.

8. زبده الکافی: اختار من کتاب الکافی للشیخ ابی جعفر محمدبن یعقوب الکلینی الرازی/ محمدالباقر البهبودی . چاپ بیروت.

9. سیره علوی.- تهران:مولف،1368. تهران : سنا ، 1388 ويرايش 2 . اين کتاب   توسط ناشران مختلف درسالهای متفاوت منتشر شده است.

   فصلی از تاریخ صدر اسلام است و بهبودی به عنوان پیشگفتار (1368، ص4) به قلم خودش ، كتاب را چنین معرفی می کند:

“آنچه از نظر خوانندگان می گذرد، فصلی از تاریخ صدر اسلام است که با نام سیره علوی تقدیم می شود. در این کتاب، فقط آن رشته از زندگانی امیر المومنین ابو الحسن علی بن ابی طالب مورد بحث و پژوهش قرار گرفته است که برخوردهای اجتماعی- سیاسی آن حضرت را طی سالهای دهم و چهلم هجرت مجسم می کند. این مطالب چند سال پیش به صورت جزوه های درسی برای دانشجویان تربیت مدرس تهیه شد تا زمینه تحقیق و پژوهش را فراهم بیاورد. جزوه ها به وسیله علاقمندان دور و نزدیک به سرعت تکثیر شد و اینک –بعد از ویرایشی مختصر- با همت صندوق قرض الحسنه المهدی( تربت جام) به طبع و نشرآن مبادرت گردید، باشد که عموم مسلمین را مفید افتد.”  

نکته قابل توجه اینکه تاریخ پایان تالیف کتاب 30 خرداد 1363 قید شده که به احتمال فراوان پس از ویرایش مختصر مولف بوده است. حدود سه سال و نیم بعد یعنی آذرماه 1366 پیشگفتار کتاب نوشته شده و دو سال بعد یعنی 1368 این کتاب که بنا بر نوشته مولف در سال 1366 قراربوده با همت صندوق قرض الحسنه المهدی( تربت جام) به طبع و نشرآن مبادرت گردد ،توسط مولف به چاپ رسیده است. احتمالا مولف برای چاپ اين کتاب همانند برخی دیگرازآثارش مشکلاتی پیش رو داشته است.

فهرست عناوین مطالب اصلی که در طی 214 صفحه در کتاب مطرح شده است :

در آغاز سال یازدهم/ ماجرای سقیفه و وقایع بعد ازآن / فدک/ شیوه امیرالمومنین علیه السلام درعهد ابوبکروعمر/ شورای شش نفره/ درعهد عثمان/ شورش بر عثمان/ خلافت امیرالمومنین علی (ع) / نغمه های مخالف و انگیزه های آن / پیکار جمل، صفین، نهروان/ تحکیم حکمین/ مکتب خوارج/ سقوط مصر/ غارت ها و دستبردهای معاویه/ شهادت و وصایای امیرمومنان(ع).

10. صحيح التهذیب من سلسله صحاح الاحادیث عند الشیعه الامامیه اختاره من کتاب التهذیب للشیخ ابی جعفر محمدبن الحسن علی الطوسی/ محمدالباقرالبهبودی .- تهران: سنا 1382

11. صحیح الفقیه .- تهران: سنا، 1384 چاپ اول.

با توضیح مولف در آغاز کتاب مشخص می شود این کتاب قبلا توسط موسسه وفاء با همکاری دارالعلوم دمشق به سال 1407ق. منتشر شده است و چون در نسخه 1407ق. برخی اغلاط وجود داشته در چاپ سنا 1384 تصحیح و تذهیب شده و مولف برای استناد به کتاب صحیح الفقیه همین صورت تصحیح شده با همین عنوان را جایز می داند و در صورت ضرورت، مراجعه به ترجمه فارسی آن با عنوان گزیده فقیه.

عنوان کامل: صحیح الفقیه للشیخ محمد الباقر البهبودی اختاره من کتاب الفقیه فقیه من لا یحضره الفقیه لابی جعفر محمد بن علی بن الحسین ابن بابویه القمی المتوفی 381 ق.

در مقدمه کتاب صحت حدیث را بنابر مسلک قدمای اصحاب مشروط به دو شرط می داند:” الاول ان یکون سند الحدیث نقیا من الرواه المجروحین.والثانی، ان یکون لفظ الحدیث عاریا من التخلیط و الاضطراب، خالیا عن التقیه و المعاریض و قد کان سیره السلف الصالح علی العمل بالاحادیث المدونه، بعد احرازهم لهذه الشریطه.” و سپس با استناد به آیه “یا ایها الذین آمنوا ان جاءکم فاسق بنباء فتبینوا”….(حجرات6) دو حکم شرعی را استخراج می کند” الاول: ان لا نقبل خبرالفاسق الذی وسم بالفسق و الثانی ان نتبین و نتفحص عن صدقه و کذبه” و براین اساس خبرفاسق را مردود می داند چه به عنوان خبر واحد باشد و چه در قالب خبر متواتر آمده باشد و معتقد است خبرمتواتر زمانی موجب علم و عمل خواهد بود که راویان آن از طعن و اتهام سالم و مبری باشند.

“فالخبر المتواترانما یوجب العلم، اذا کان رواته سالمین عن الطعن براء عن الاتهام، و اما اذا کان رواته فسقه فجره، فلا یوجب علما ولاعملافان اجتماع الفساق اولی بالحذر”(1383، أ- ج)

در این مقدمه ضمن معرفی مصادر الصحاح، روش و شیوه مولفین کتب اربعه را بیان کرده و با توجه به شیوه شیخ صدوق در نقل روایات مرسل فقیه من لا یحضره الفقیه، تاکید می کند که برای نقد این مراسیل به کتاب کافی و کتاب تهذیب مراجعه کرده و اگر عینا در آن دو کتاب یا در یکی از آن دو کتاب با سند صحیح روایت شده مولف نیز در صحیح الفقیه در زمره صحاح آورده ،والا از کتاب حذف کرده است. کتاب صحیح الفقیه مشتمل بر 1642 حدیث می باشد.

12. صحیح الکافی: من سلسله صحاح الاحادیث عندالشیعه الامامیه اختاره من کتاب الکافی للشیخ ابی جعفر محمدبن یعقوب الکلینی الرازی/ للشیخ محمدالباقرالبهبودی .- الدار الاسلامیه، 1401ق. الطبعه الاولی.(سه جلد)     تهران: سنا، ۱۳۸۴.

   مولف در مقدمه ای نسبتا مفصل، پس از اشاره به حدیث ثقلین و اهمیت حدیث و جوامع حدیثی به شناخت و آگاهی زنادقه از اهمیت حدیث در مبانی دینی اشاره می کند که به همین دلیل و برای مقابله با دین در كسوت مشایخ و راویان به دسّ اکاذیب و ترهات در میان کتب حدیثی پرداختند تا حق و باطل را در هم آمیزند ” فجهزوا عملاءهم و ایادیهم فی زیّ المشایخ و الرواة یدسون الاکاذیب و الترهات فی خلال الصحائف و الاصول لیختلط الحق بالباطل و یتنفر بذلک طباع المتفکرین و انظار العالمین.” (1401ق، ج1، ص ج)

   زندیقان و غالیان را به عنوان دو گروه اصلی که درتاریخ حدیث نقش داشته و برای اطفاء نور اسلام و افساد شریعت و ایجاد شک در دل ها تلاش کرده اند، نام می برد و به اهداف سیاسی و اعتقادی آن ها در اختلاق و جعل حدیث اشاره می کند.

ودرپایان مقدمه، انگیزه و شیوه خود را در تالیف کتاب چنین بیان می کند: ” سال ها خود را برای این ماموریت آماده کرده ام و تحقیقات گسترده و جامع در رجال و راویان ضعیف و احادیث موضوعه و اصول و مبانی مزورانه آنان انجام داده ام تا مبانی و شیوه ام در رد یا قبول حدیث هماره در مقابل من باشد و در پرتو نور آن اصول با بصیرت حرکت کنم. پس از تحقیق و تفحص فراوان برایم معلوم شد که: “الصحیح انما یکون من حیث السند و المتن معا: بان یکون سند الحدیث عاریا عن الرجال المتروکین و متن الحدیث خالیا عن الوهم و الاضطراب و التخلیط و ها انا الان اقدم الیکم صحیح الکافی سندا و متنا علی تلک الشریطه.”(همان، یج) .

13. علل الحدیث/ محمدباقر بهبودی .- تهران: سنا، ٬1378 (۳۶۲ ص.)

   کتاب با قسمتی از اجازات مجلسی اول به نقل از فصل اجازات بحار ج 110، ص77 شروع می شود. این بخش ازاجازات تاکید بر رعایت تقوا در مقام نقل حدیث و صدور فتواست به دلیل سهل انگاری جماعتی از اصحاب در نقل حدیث، و توجه کردن به تصحیفات نسخه برداران حدیث، است. مجلسی اول ادامه می دهد: ” ما با یاری خداوند آنچه را دچار تصحیف و تحریف شده بود، تصحیح کردیم خصوصا در شرح کتاب من لا یحضره الفقیه و در شرح کتاب تهذیب الاحکام و برخی معاجم حدیثی دیگر… و اگر کسی به این شروح بنگرد و ضایعات حدیث را ملاحظه کند آگاه می شود که تا متون احادیث را بازبینی نکند اعتماد بر این کتاب ها روا نخواهد بود.” به نظرمی رسد استاد فقید با آوردن همین بخش ازاجازات مجلسی اول، دیدگاه کلی خود رابرمبنای بازبینی برای اعتماد بیشتر بیان کرده است. این کتاب درحقیقت پاسخی است به برخی از منتقدان مبانی فقه الحدیثی مولف.

   عنوان این کتاب بیانگر سبک، روش و مبانی فقه الحدیثی استاد بهبودی در شناخت عیوب پنهانی حدیث است. ایشان در طی 28 بخش علت و عیب پنهان حدیث رابررسی و درذیل هریک از آن ها تعدادی از احادیث را بررسی کرده است . عناوين بخش هاي بيست وهشت گانه به شرح زير است: حدیث معلل، معاریض، تصحیف وتحریف سند، اختلاف و اضطراب سند، تعلیق سند، تخریج حدیث مرسل، ارسال خفی، ارسال محتمل، انقطاع و اعضال سند، تخلیط سند، تخلیط متن و سند، تکرار بی جا، تحریف متن، سقط و اسقاط از متون، سقط در کتاب تهذیب، زیادات و الحاقات، حدیث مدرج، اختلال و اختلاف متن دراثر نقل به معنی، تلخیص متون، اصلاحات اقدمین، اصلاحات شیخ صدوق، با سفارش دیگران، با حضور دیگران، کتاب مشترک جمیل ابن دراج و محمدبن حمران، اضمار حدیث، اسامی مشترک، مکاتیب و توقیعات.

14. گزیده تهذیب/.- تهران: کویر،1370، چاپ اول. ترجمه و تحقیق محمد باقربهبودی

مشتمل بر دو مقدمه: مقدمه اول به عربی به تاریخ صفر 1401ق و مقدمه فارسی به تاریخ رجب 1411ق. هر دو مقدمه به قلم محمد باقربهبودی. مطالب هر دو مقدمه در موضوع بیان انگیزه شیخ طوسی در تدوین تهذیب الاحکام، بر اساس آنچه که شیخ در مقدمه تهذیب آورده است، می باشد.

بر اساس این مقدمه ( 1370، ج1، ص18-14) تهذیب شیخ در حقیقت شرح المقنعه شیخ مفید می باشد که با سفارش دوستش- که شیخ از او با عنوان صدیقه الفاضل یاد می کند- با اهداف و انگیزه زیر تدوین شده است:

– حفظ ترتیب رساله مقنعه – بیان مسائل فقهی مطابق با فتوای شیخ مفید – استناد و دلیل از قرآن مجید و یا حدیث متواتر و یا حدیث محفوف به قرائن صحت ویا اجماع مسلمین – شاهد و مدرک از جوامع حدیثی برای احادیث مشهور مذهبی – روایات و احادیث مخالف با آن فتوی را از سایر جوامع حدیثی آورده با تأویل و توجیه آنها تضاد و اختلاف را برطرف سازد و اگر تأویل و توجیه آن ممکن نباشد توضیح داده شود که این دسته احادیث مخالف، سندی ضعیف و بی اعتبار دارند و اگر ایرادی بر سند وارد نباشد، روشن کند این رشته احادیث مخالف از عهد امامان معرض عنه اصحاب ما شیعیان بوده اند و به این جهت از حجیت و اعتبار علمی ساقط شده اند.    

   بهبودی (1370، ج1، ص16) معتقد است شیخ تنها در اوایل شرح خود از این سیره و سنت پیروی می کند و سخن از قرآن و اجماع و حدیث متواتر به میان می آورد و چون اختلاف در فتوا را هماره در اختلاف حدیث می بیند فقط به توجیه و تأویل حدیث می پردازد تا تناقض و اختلاف را برطرف سازد و سند حدیث را گرچه ضعیف باشد مورد خدشه و تردید قرار ندهد و لذا می بینیم که تنها در حدود بیست مورد به جرح و تعدیل روات می پردازد و در نتیجه پای علم رجال را به میان می کشد با آنکه چندین هزار حدیث ضعیف را در کتاب تهذیب خود درج کرده است.

بهبودی ( همان،ص18) با این دیدگاه که شیخ طوسی به هیچ وجه صحت احادیث تهذیب را ضمانت نکرده است و نه تنها ازدرج احادیث ضعیف و تقیه آمیز پروا و پرهیزی نداشته است بلکه حتی المقدور و تا آنجا که دسترس داشته است احادیث ضعیف و احادیث تقیه آمیز را در ذیل مباحث گردآوری کرده است تا هرچه بهتر و بیشتر بتواند غائله اختلاف را حل کند و گویا به همین علت بوده است که می بینیم کتاب خود را تهذیب الاحکام می نامد نه آنکه تهذیب الاخبار بنامد.

مرحوم بهبودي براساس وعده و آرمانی که قبلا تعهد کرده، و بر طبق همان موازین علمی که احادیث کافی کلینی و احادیث کتاب الفقیه صدوق را پالایش داده، صحاح آن را با نام گزیده کافی و گزیده فقیه تقدیم جوامع علمی کرده است اینک صحاح کتاب تهذیب را که شامل احادیث استبصار هم خواهد بود با نام گزیده تهذیب تقدیم پژوهندگان می نماید. باشد که راه فقاهت هموارتر گردد و نیاز فقهی شیعیان از هر جهت مرتفع شود.

این کتاب مشتمل بر5 جلد می باشد که درهمه صفحات آن، متن عربی در قسمت بالا و ترجمه در قسمت پایین صفحات آمده است.

15. گزیده فقیه من لایحضره الفقیه/ تحقیق محمدباقربهبودی .- تهران: کویر٬ ۱۳۷۰ جلد دوم ٬   ( ر.ک صحیح الفقیه در همین فهرست.)

16.گزیده کافی/ ترجمه و تحقیق محمدباقربهبودی.تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی،- ۱۳۶۳، 1368( مجموعه میراث ایران و اسلام) 6 جلد (چاپ دوم : 1384)(دفتر نشر فرهنگی اسلامی، 1361)(ر.ک صحیح الکافی در همین فهرست.)                          

17. معارف قرآنی.- تهران: نشر سرا،1380، 519 ص. تهران: سنا، 1378( 2 جلد)

چاپ های دوم تا پنجم کتاب به ترتیب در سالهای 81 تا 84 توسط نشرسرا منتشرشده است. نکات کتابشناختی و مأخذ شناسی فراوانی در مقدمه های کتب استاد فقید وجود دارد . پیشگفتاراین کتاب که مجموعه ای شامل 16 مقاله ایشان است، مشتمل بر نکات کتابشناختی آثار خودش بالاخص در حوزه علوم قرآنی است.. این پیشگفتار که به قلم محمد باقر بهبودی در بهار 1380 رقم خورده است، فواید کتابشناختی و کتابشناسی قابل توجهی دارد وبه همین جهت عینا آورده می شود:

” سالها و سالها می گذرد که نویسنده این سطور در آیات قرآن به مطالعه و تدبر پرداخته و سالهای سال می گذرد که با شناخت کافی به نشر جزوه ها و مقالاتی چند موفق شده است. اولین اثر قرآنی جزوه نور و ظلمت بود که در سال 1341 منتشر شد. این اثر که می باید به صورت یک مجله نیمه رسمی ادامه می یافت و نیافت، شامل 48 صفحه بود که 16 صفحه اول آن درباره تعبیر خواب و 16 صفحه دوم تا صفحه 25 تفسیر سوره کوثر و 16 صفحه سوم درباره ارث و وصیت بود. نشر دومین شماره و ادامه این مباحث به خاطر اشتغال به تصحیح کتاب بحار الانوار متوقف ماند.

بعد از پایان گرفتن طبع بحارالانوار، به سال 1351 کتابی در حدود 300 صفحه به قطع جیبی منتشر شد که نام آن معجزه قرآن است و کتابی دیگر در همان سال به قطع جیبی و 250 صفحه که نام آن یوسف صدیق است. چاپ دوم این دو اثر به وسیله کتابفروشی معراجی انجام گرفت و اینک درحیطه اختیار ایشان است که برای چاپ سوم تصمیم بگیرد.

در سال 1353 جزوه ای با قطع رقعی منتشر شد به نام احکام قرآن که شامل بحث وصیت و میراث است به ضمیمه بحث ربا و بعد از آن به سال 1357 جزوه های جبر و اختیار، رجعت و کتاب هفت آسمان منتشر شد و در سال 1370-1369 مقاله حجاب شرعی و پاسخی بر نقد آن و در همان سال 1369 کتاب معانی القرآن در ترجمه و تفسیر قرآن منتشر گشت و چون کتاب معانی القرآن مورد نقد ناقدان قرار گرفت، چند مقاله در پاسخ نقدها پرداخته شد که برخی به چاپ رسید و برخی به چاپ نرسید، لذا ناچار شدم که در کتابی مفصل مکتب و مسلک خود را روشن کنم و در این راستا بود که در سال 1378 کتاب تدبری در قرآن در دو جلد منتشر گشت و باز به خاطر اینکه در آن کتاب مکرر به سایر جزوه ها و مقاله ها ارجاع داده ام، خصوصا مقالاتی که به چاپ نرسیده بود لزوما اقدام به نشر این مجموعه نمودم تا در حد کفایت توضیحات لازم را در اختیار همگان نهاده باشم.”

در این کتاب 16 مقاله با عناوین زیر آمده است،برخی ازاین مقاله ها قبلا درمجله های مختلف منتشرشده است:

1. محکمات و متشابهات

2. آغاز و انجام( رستاخیز)

3. فجر کاذب- فجر صادق

4. میلاد کوثر( علیها السلام)

5. قرآن و حماسه خونین کربلا(چاپ اول: خرداد 1374، چشمه خورشید دفتر اول.)

6. سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن (چاپ اول: مجله مترجم شماره 10 ).

7. دفاع از معانی القرآن (چاپ اول: مجله کیان شماره 19).

8. تحریف و مشکلات ادبی قرآن (چاپ اول: مجله بینات شماره 3).

9. هفت آسمان (درسال 1357 ش .مستقلا منتشر شده است).

10. جبر و اختیار(در سال 1357ش. به ضمیمه دومقاله ردیف 11و 12 همین فهرست منتشر شده است ).

11. بدا، سرنوشت (توضیح بالا).

12. رجعت (توضیح بالا).

13. ارث (درسال 1353ش. با عنوان احکام قرآن منتشر شده است ).

14. ربا حیله شرعی (با همان احکام القرآن منتشر شده است).

15. حجاب شرعی ( چاپ اول: مجله حوزه شماره 42 ).

16. پاسخی به نقد حجاب شرعی یا نقدی برنقد مقاله حجاب شرعی ( چاپ اول: مجله حوزه شماره 55 ).

در مقاله های 6 تا8 به تبیین مبانی و سبک و شیوه خود در معانی القرآن پرداخته است: مقاله 6 سبک ترجمه در کتاب معانی القرآن را بررسی کرده و بیان می کند ” اگر ادبا ضابطه و قانون تصویب کرده اند صاحب معانی القرآن نیز برای خود ضابطه و قانون دارد، منتها آن ضابطه و قانون را از خود اقتباس کرده است . قرآن مجید زبان بیگانه را آزاد و بی هیچ قید و بندی ترجمه می کند و زبان عربی را مناسب با مقام و موقعیت حک و اصلاح می نماید. در واقع سخن واحد را – خواه ترجمه باشد و یا حکایت باشد- در سوره های مختلف با عبارات مختلف می آراید: تلخیص میکند، توضیح می دهد، آرایش و ویرایش می دهد و …. حتی بر ظرافت سخن دیگران می افزاید تا آن حد که سطح کلام آنان را تا سطح کلام خدا ارتقا دهد وبا لطافت و بلاغت قرآن همگون سازد.” ( 1380،193 -192)

مقاله 7 (ص257-225) با عنوان دفاع از معانی القرآن 24 مطلب را با عنوان ” می گویند….” آورده و سپس به دفاع از مطالب ومبانی خود در معانی القرآن پرداخته است. در مقاله 8 نیز شرایط به کار بردن لاء صله و شناخت آن از لاء نافیه رامفصل توضیح داده و در پایان نتیجه می گیرد: ” بنابر این ترجمه و تفسیر درست همان است که بر اساس قواعد ادبی و رعایت لاء صله در کتاب معانی القرآن آمده است.”(ص275)

18. معانی القران: ترجمه و تفسیر قرآن/محمدباقر بهبودی .- تهران: نشر سرا ٬ 1379 (615 ، هشت ص) .این کتاب در سالهای مختلف توسط ناشرین مختلف منتشر شده است. تهران: خانه آفتاب ، 1369 تهران: سنا ،1388

سرشار و صادقي (1389) در مقاله اي مشترك به صورت مفصل به تبيين سبك و شيوه بهبودي در كتاب معاني القرآن پرداخته اند، چكيده مقاله چنين است:”معانی القرآن نام اثر محمدباقر بهبودی در ترجمه تفسیری قرآن است. شناخت روش بهبودی در ترجمه، از رهگذر تامل در معانی القرآن و دیگر آثار او همچون تدبری در قرآن، معارف قرآنی، معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک و گزیده های کتب اربعه و پاورقی های بحارالانوار میسر است. بر این اساس، مهم ترین قواعد او در ترجمه قرآن عبارتند از: توجه به تاریخ نزول آیات، فضای نزول، خطاب های صدر آیات، تبعیت از روایات صحیح، مطروح کردن نوآوری های خارج از سنت، پیروی از آیات دیگر، استفاده از قرائن خارجی، توجه به اختلاف قرائات و انتخاب قرائات مطابق با رسم الخط، وجه صحیح عربی و سیاق قرآن، توجه به معنای اصیل کلمات و در نظر گرفتن فنون و قواعد ادبیات عرب. بهبودی در بیان توضیح های اضافی در ترجمه، از کمانک (پرانتز) استفاده نمی کند و مدعی است همچون خود قرآن در ضوابط ترجمه، زبان آیات را به صورت آزاد، به فارسی برگردان می کند. بیان جمله های محذوف معطوف علیه یا مقدر که معادل «ام» است، در ترجمه وی نمود ویژه ای دارد. هم چنین این اثر مشتمل بر آرای تفسیری بهبودی است. در ترجمه و تفسیر او چندان اثری از تاویل های معنوی به چشم نمی خورد، بلکه با رویکرد مادی، در توصیف حوادث، تصویری طبیعی و سلسله وار ارایه می دهد”.

19. معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک/نوشته محمدباقر بهبودی .- تهران :کمیته امام خمینی ٬مسجد امام حسن عسکری حشمتیه ٬(۲۰۳ ص.)

20. معرفه الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عندالشیعه الامامیه/ محمد الباقر البهبودی .تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲(هشت، ۲۷۸ ص.) چاپ دوم: ۱۳۸۹   چاپ دیگر: بیروت: دار الهادی ٬ 1427ق.=1385 (۴۰۰ ص.)

كتاب شامل دومقدمه مولف به تاريخ 1403ق و مقدمه چاپ دوم 1425ق. مي باشد.

اين كتاب درموضوع تاريخ حديث است ،استادبهبودي سير كلي ازآغازپيدايش حديث، نشر و گسترش ان در دوره هاي مختلف را بررسي وبا تاكيد بر تلاش هاي محدثان ،به دليل وجود غاليان و زنديقان خائن ، ضرورت تمييزو تشخيص صحيح از سقيم را يادآور مي شود. مولف صحت متن و سند حديث را براي صحيح شمردن حديث شرط مي داند . قسمت هاي زيادي از كتاب به بحث هاي رجال شناسي اختصاص يافته است . ايشان150 راوي را با استناد به منابع رجالي (رجال نجاشي ،الفهرست شيخ ، رجال كشي ، رجال برقي ، ميزان الاعتدال ذهبي ، خلاصه الرجال ابن داود الحلي و…) بررسي و نظر خود را با عنوان اقول آورده است. اين كتاب به مثابه مباني علمي و فقه الحديثي استاد بهبودي شمرده مي شود.

21. مفاهیم اخلاقی و عقیدتی قرآن/ محمد باقر بهبودی مترجم محمدصادق سجادی.- تهران: دفتر نشر فرهنگی اسلامی 1371، چاپ دوم(349ص)

22. نگاهی به تاریخ انبیاء در قرآن/ محمدباقربهبودی. تهران: سنا ٬1388 (184ص)

23. نور و ظلمت: معجزه قرآن و مبارزه با فلسفه شرک/ محمدباقربهبودی . تهران.موسسه مطبوعاتی معراجی ، ۱۳۵۳(312 ص)

24. یوسف صدیق : درسی نو ازداستان کهن/نویسنده محمدباقربهبودی .- تهران: رایزن ٬ 1387 (۱۵۷ ص.:مصور) 

                                                                                          

ب) تصحیح ،تحقیق وترجمه

1. آسمان وجهان: ترجمه کتاب السماء والعالم جلد چهاردهم بحارالانوار/ تالیف محمدباقرالمجلسی؛ ترجمه محمدباقر کمرهای.؛ تصحیح محمدباقر بهبودی . تهران : اسلامیه ، ۱۳۸۵ (۱۰ ج. در۵ مجلد).

2. الارشاد : در شناسائی مقام چهارده معصوم علیهم السلام و زندگانی ایشان/ للشیخ المفید؛ ترجمه و شرح فارسی، محمدباقر ساعدی خراسانی؛ به تصحیح محمد باقر بهبودی.(۷۱۹ ص.)

3. اصول دین در پرتو نهج البلاغه/ گردآوری وترجمه محمدباقر بهبودی.- تهران: بنیاد نهج البلاغه. وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل تبلیغات و. انتشارات: ۱۳۶۲ (۷۱ ص).

به مناسبت سومین کنگره هزاره نهج البلاغه. چاپ دوم 1367. شماره خطبه ها و کلماتی که در این مجموعه آمده است به ترتیب نهج البلاغه صبحی صالح است .

4. الاصول من الکافی/ تالیف ابی جعفرمحمدبن یعقوب بن اسحق الکلینی الرازی؛ مع الشرح والترجمه بقلم محمدباقرالکمرئی؛صححه و قابله علی عده نسخ خطیه ثمینه محمدباقر البهبودی، علی اکبرالغفاری. . تهران: اسلامیه، ۱۳۷۹ (6جلد در 5 مجلد .) چاپ مكرر،چاپ سیزدهم: ۱۳۹۲ عنوان روی جلد: ترجمه و شرح اصول کافی، با ترجمه و شرح فارسی.

5. بحارالانوار / تالیف محمدباقر المجلسی؛مصحح محمدباقر بهبودی- تهران: وزاره الارشاد الاسلامی، ۱۳۶۰. تهران : كتابچی . جلد هاي مختلف درسال هاي متفاوت چاپ شده است. استاد تحقيق و تعليق بر بحارالانواررا ازتوفيقات الهي مي شمرد و در مصاحبه با كيهان فرهنگي سال 1365 مي گويد :

“به موازات تفسیر المیزان به تصحیح «بحارالانوار» پرداختم و از جلد هفدهم تا آخرین مجلد ــ غیر از دو جلد 77 و 78 ــ همه مجلدات به تصحیح اینجانب و اشراف و نظارت من بر متن کتاب و احیانا حک و اصلاح تعلیقه دیگران پایان گرفت. در این زمینه توفیق من به شکر الهی از همه بیشتر بود، زیرا اخراج چهل و پنج جلد بحار از هر جهت در اختیار من قرار گرفت و مقابله، تحقیق، پاورقی، تخریج احادیث آن و مقابله با مآخذ، کاملا به دست من و زحمات شبانه روزی من انجام شد. در اثر همین توفیق الهی بود که بیش از سایر همکارانم به نسخه مؤلف دست یافتم و 36 جلد از این چهل و پنج جلد را با نسخه مؤلف مقابله کردم. در جلد 110 که آخرین جلد بحارالانوار است، سخنی کوتاه درباره این کتاب و شیوه مؤلف در جمع احادیث تحریر کرده‌ام که توجه علاقه‌مندان را به آن جلب می‌کنم.”

6. تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود/ به قلم شیخ محمد رازی، به تصحیح محمد باقر بهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1350 ، 1376، 1388 ( یو، ۳۶۴ ص.(

این کتاب ترجمه کتاب الغیبة شیخ طوسی است که مشتمل بر پیشگفتارمترجم درانگیزه ترجمه کتاب و بیان شرح حال مختصر شیخ طوسی که این شرح حال، ترجمه ای است مختصرازرساله حیاه الطوسی شیخ آغابزرگ تهرانی به تاریخ تالیف رمضان 1385 ق. که در مقدمه تفسیر تبیان به چاپ رسیده است.

ترجمه متن کتاب الغیبة شیخ طوسی در 364 صفحه به تاریخ 1390ق. به اتمام رسیده است.

درباره فعالیت و روش مصحح دراین کتاب توضیحی ارائه نشده است ولی به نظر می رسد مصحح نکات تصحیحی، تکمیلی مورد نظر خود را در پاورقی ها آورده است.

7. ترجمه ارشاد القلوب دیلمی /مترجم: سید عبد الحسین رضائی، به تصحیح محمد باقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه 1362 چاپ دوم (افست) چاپ هفتم: ۱۳۸۸

سرگذشت مختصر مولف در مقدمه کتاب به قلم مصحح آمده است. بهبودی(1362،ج1 ص2) ازمولف با عنوان علامه خبیر، محدث بصیر، واعظ شهیر، زاهد و وارسته، ابو محمد حسن بن محمد ابی الحسن بن علی بن عبدالله بن الحسن، مشهور به واعظ دیلمی یاد می کند و وی را از بزرگان علم حدیث و فقه و از اعیان محدثین می شمرد که به اقتضای منبر وعظ و خطابه در تاریخ و سیر نیز دستی داشته است.

بهبودی ضمن یادکردعلامه دیلمی در منابع رجالی و شرح حال ها، تمجید علامه مجلسی از ایشان و کتاب او را ذکر می کند (1362، ج1، ص4)

8. درهایی از دریا، یا، بهره هایی از قرآن: با استفاده و بهره گیری از ترجمه آیات

منتخب قرآن کریم سلطانی، ترجمه وتفسیر مهدی الهی قمشه ای، تصحیح کامل زیرنظر استاد محمدباقربهبودی/ گردآوری و نگارشگرعبدالله رزاقی سحاب ابهری. تهران: دانشپذیر، ۱۳۹۲ (111 ص.)

9. الروضه من الکافی، یا، گلستان آل محمد/ تالیف شيخ الکلینی الرازی؛ بقلم محمدباقر الکمرئی؛صححه و قابله علی نسخ خطیه ثمینه محمدالباقرالبهبودی، علی اکبرالغفاری. تهران: اسلامیه، 1382-۱۳۸۱ ( 2 جلد ) (جلد۱چاپ دوم: ۱۳۸۸ (

10. زبده البیان فی احکام القرآن/ تالیف احمدبن محمد الشهیر بالمقدس الاردبیلی؛ حققه و علق علیه محمدباقرالبهبودی.-. تهران: مرتضوی، (۷۰۴،3 ص. )درموضوع تفاسیر فقهی .

11. الصراط المستقیم الی مستحقی القدیم/ تالیف العلامه المتکلم الشیخ زین الدین ابی محمد بن یونس العاملی النباطی البیاظی المتوفی 877ق. صححه و حققه و علق علیه محمد باقر البهبودی،المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثارالجعفریه،الطبعه الاولی 1384 ق.= ۱۳۴۲ (3جلد.) چاپ ديگر : مرتضوی 1383 .( 3 جلد در يك مجلد)

سرگذشت نسبتا مفصل مولف به قلم سید شهاب الدین مرعشی نجفی(ره) با عنوان ریاض الاقاحی فی ترجمه العلامه البیاضی به عنوان مقدمه این کتاب ذکر شده است. کتاب در موضوع کلام و اعتقادات ،توحید، نبوت، امامت تدوین شده که درنوع خودش کم نظیراست0. سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ص 3و4) دروصف کتاب می گوید:” و لعمری انه الکتاب العجیب فی موضوعه قال العلامه صاحب الروضات : لم اربعد کتاب الشافی سیدنا المرتضی علم الهدی مثله بل راجح علیه لوجوه شتی” این کتاب در پاره ای موارد بر کتاب الشافی سید مرتضی رجحان دارد.

همچنین (ص 4)دروصف مصحح کتاب وتوصیف فعالیت وی در تصحیح و تحقیق می گوید:

” و قام العالم الفاضل الموفق لاحیاء الزبر الدینیه الآقا محمد باقرالبهبودی شکر الله مساعیه، ووفرمعالیه بتصحیحه و تنقیحه بالمراجعه الی النسخ العدیده وارجومن فضل ربی الرحیم ان یدیم توفیق الناشروالمصحح،وکل من له دخل فی هذا المشروع الجمیل، و ان یضاعف اجورهم و حسناتهم آمین آمین.”

این کتاب در 17 باب و در سه جلد منتشر شده است.

12. عیون اخبارالرضا / تالیف شيخ صدوق؛ مترجم عبدالحسین رضائی، محمدباقرساعدی؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی تهران: اسلامیه، ۱۳۷۷. 2 جلد در یک مجلد ( ۷۳۶ ص) چاپ دوم . عنوان روی جلد: ترجمه فارسی عیون اخبار الرضا.

13. الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب / تالیف عبدالحسین امینی نجفی؛ مترجم محمدباقر بهبودی.- تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، جلد هفتم، ۱۳۷۶. مترجم در جلدهای مختلف متفاوت است .جلد های 7 و8 ترجمه محمد باقربهبودی است. چاپ مکرر. با عنوان ” ترجمه الغدیر” نیز شناخته می شود.

14. قرآن در اسلام/ سید محمد حسین طباطبایی، مصحح محمد باقر بهبودی.قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی،1378.(176ص)   تهران:دارالکتب الاسلامیه، 1373،1376،1379.     چاپ مکرر

15. قرآن کریم/ ترجمه و تفسیر به قلم مهدی الهی قمشه ای؛ تصحیح کامل زیرنظرمحمدباقر بهبودی؛ خط از خالقی زنجانی. تهران: صالحی، ۱۳۶۳( ۹۵۱ ص.) چاپ مكرردرسال هاي مختلف توسط ناشران متفاوت.   منتخب اين كتاب با عنوان درهایی از دریا، یا بهره هایی ازقرآن نيز منتشر شده است.

16. قرآن مجید/محمد باقر بهبودی . تهران: اسماعیلیان، 1۳۹۶ ق.= ۱۳۵۴         (۵۴۹ ، 4 ص.)

17. کتاب جنت و نار/ تالیف اسمعیل سبزواری؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۳

18. کتاب ملائکه/ تالیف اسمعیل سبزواری؛به تصحیح محمدباقر بهبودی. تهران: اسلامیه، ۱۳۷۷

19. کتاب ید و منبر حیوانات و طیور/تالیف اسماعیل سبزواری ؛ به تصحیح محمدباقربهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه ،1377.

20. کلیات مفاتیح الجنان/ تالیف عباس قمی؛ ترجمه شیرازی؛ به تصحیح محمدباقربهبودی؛ خط از محمد خالقی زنجانی .- تهران: سكه، ۱۳۶۳. ط، ۱۳۲۷ ص.

چاپ چهاردهم: 1378 اين كتاب با عنوان منتخب مفاتيح الجنان نيز چاپ شده است . هر دو عنوان كليات و منتخب توسط تاشران مختلف و در سال هاي متفاوت مكرر چاپ شده است.

21. کنزالعرفان فی فقه القرآن/جمال الدین المقدادبن عبدالله السیوری؛ علق علیه محمدباقرشریف زاده و اشرف علی تصحیحه و اخراج احادیثه محمدباقرالبهبودی.تهران: مرتضوی، ۱۳۷۳

(2 جلد در يك مجلد.( چاپ پنجم. چاپ قبلی کتاب حاضر در سال ۱۳۴۳توسط همین ناشر در ۲ جلد مستقل منتشرشده است. چاپ ششم: 1387.(812ص)

22. المبسوط فی فقه الامامیه/ تالیف شيخ طوسي ،صححه وعلق علیه محمدتقی الکشفی.- تهران: المکتبة المرتضویه، ۱۳۶۳ (۸ج. ) تصحیح وتعلیق جلد ۳ توسط محمدالباقر البهبودی

23. مجمع النورین مکفی بخرج الایام / تالیف اسمعیل سبزواری؛ به تصحیح محمدباقر بهبودی . تهران: اسلامیه، 1352، 1377. (۴ ج. در دو مجلد) . چاپ سوم: ۱۳۸۸ (ج ۱.ملائکه.- ج. ۲.ابلیس.- ج. ۳.ید و منبر، حیوانات و طیور .- ج. ۴. جنت و نار.) هرجلد باعنوان مستقل خود كتاب ملائكه، کتاب ابلیس لعين ، كتاب ید و منبر، حیوانات و طیور، و كتاب جنت و نار نيزمشهور است.

24. مناسک حج یا احکام حجه الاسلام :مجموعه واجبات و مستحبات حج و ادعیه وارده/ بقلم ابوالحسن شعرانی. با حواشی ۹ نفر از مراجع تقلید ،بقلم محمدباقر بهبودی تهران: اسلامیه، ۱۴۸ ص.

25. ناسخ التواریخ/ تالیف عباسقلی سپهر؛ به تصحیح و حواشی محمدباقر بهبودی.- تهران ، اسلاميه . در تاريخ و سيره .

اين كتاب در جلدهاي مختلف و توسط ناشران متفاوت مكرر چاپ شده است. ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیهالسلام ،با عنوان “مشکوه الادب ناصری” نيز چاپ شده. ناسخ التواریخ حضرت زينب علیهاالسلام با عنوان “الطرازالمذهب فی احوال سیدتنا زینب علیهاالسلام”چاپ شده است.

26. وقایع السنین و الاعوام: گزارشهای سالیانه ازابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵هجری/ تالیف عبدالحسین الحسینی؛به تصحیح محمدباقر بهبودی ، (640 ص)

27. هدایت الاخبار الی فهرس بحار الانوار/ مصحح محمد باقر بهبودی.- تهران: مکتب اسلامی 1369(428ص)

ج) پايان نامه ها

1. مشترکات شیعه و سنی پیرامون روح /نگارش یوسف محفوظی موسوی؛ به راهنمایی محمد باقر بهبودی؛ اساتید مشاور جعفر سامی الدبونی،اسعد شیخ الاسلامی. تهران :دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی ،1367

2. ولایتعهدی امام رضا ( ع ) /نگارش ایراندخت فرخپورلنگرودی ؛ استاد راهنما هادی عالمزاده ؛ اساتید مشاور: محمدباقربهبودی، احمد احمدی، رضا شعبانی کارشناسی ارشد، رشته تاریخ . تهران : دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده علوم انسانی، ۱۳۶۶

با توجه به تدريس استاد در دوره 10 ساله با دانشگاه تربيت مدرس ممكن است پايان نامه هاي ديگري نيز توسط ايشان راهنمايي يا مشاوره شده باشد براي اطمينان بايد به دانشگاه مراجعه شود.

د)مقاله ها

تعداد 16 مقاله ايشان در كتاب معارف قرآنی آمده است كه در ذيل عنوان معارف قرآني معرفی شد. برخی از مقاله های ايشان نيزدرقالب كتاب مستقل منتشرشده است وتعدادی ديگراز مقاله های ايشان بخش هايی از يك كتاب خاص می باشد.

1. آخرین کلام در عرصه روایت و درایت حدیث/ محمد اسفندیاری و محمدباقر بهبودی (کیهان فرهنگی، بهمن1365، ش35، ص36-29)

2. آراء بدیع در تفسیر قرآن/ (مجله وکالت، تیر1385، ش30-29)

3. بازنگری تاریخ انبیا در قرآن(1)/ (پژوهشهای قرآنی ٬ ش 11و12 ،پائيز وزمستان 1376 ، ص 284-349)

4. بازنگری تاریخ انبیا در قرآن(2)/ ( پژوهشهای قرآنی ٬ ش 13و14بهار- تابستان ۱۳۷۷،ص ۲۱۰-283)

5. بررسی رجال حدیث: «حسن بن علی بن أبی حمزه بطائنی/ ( مجله فقه ، بهمن 1372 ، پيش شماره اول. ص 297 – 304)

6. تحقيقی درباره مذهب وقف وبررسي تاريخ واقفيه / (مجله مدرس علوم انسانی، دوره اول، پاییز و زمستان 1370 و بهار 1371 – شماره 5 و 6 و 7 ، ص 49-66)

7. حسن بن محبوب کوفی/ (مجله فقه ،شماره 11و 12،بهاروتابستان 1376، ص 410-419)

8. طلوع و غروب اصحاب اجماع/ ( مجله فقه شماره 4و5 ،تابستان وپاییز1374،ص 397-414)

9. علم رجال و مسئله توثيق : نقش ابراهیم‌بن هاشم قمی در حدیث شیعی / كيهان فرهنگي ، بهمن 1370 ، شماره 80، ص 28-30)

10…. که تعزیر می کنند/ (کیهان فرهنگی، آبان 1367، ش56، ص 57-56)

11. مساله تحریف و مشکلات ادبی قرآن مجید/ ( بینات ٬ سال ٬۱ ش ٬۳ پاییز۱۳۷۳،ص ۷۷ – ۸۸)

12. نقد و بررسی فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۲ خرداد و تیر،1373 ،ص 165-۱۹۹)

13. نقد و بررسی روایات تحریف ٬ در کتاب فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۵ آذر- دی 1۳۷۳، ص 137- ۱۷۰)

14.نقد و بررسی روایات تحریف در کتاب فصل الخطاب/ (حوزه ٬ سال ٬۱۱ ش ٬۶ بهمن – اسفند 1373 ، ص 145-160)

15 .نقدی بر شیوه تدوین حدیث/ (کیهان فرهنگی، تیر1367، ش52، ص11-10)

16. نگرشی به آغاز و انجام حدیث/ (کیهان فرهنگی، دی1366، ش46، ص15-14)

ه) ساير منابع

1.تفسیر پنج آیه اول سوره بقره/سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست (55 دقيقه): مونو،ابتدای سخنرانی آیات مربوطه تلاوت شده است.

سخنرانی در سال ۱۳۵۶ ضبط شده است.

2. شفاعت/سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست ( 50 دقيقه ): مونو، يادداشت ابتدای سخنرانی ضبط نشده است.

تاريخ ضبط 16/08/1356

3. غدیر /سخنران محمد باقربهبودی

نوار کاست (30 دقيقه): مونو، يادداشت سخنرانی کامل ضبط نشده است.

سخنرانی در سال ۱۳۵۶ ضبط شده است.

و) درباره استاد

در اين بخش كتب،مقاله ها ، مصاحبه ها ،وگقتگوهایی که به نوعي مرتبط با استاد و مباني ايشان مي باشد به صورت فهرست وارو به ترتيب مولف معرفی شده است .

1. استاد ولی، حسین/ ترجمه اسف انگیز از قرآن کریم: نقدی بر ترجمه آقای محمدباقر بهبودی از قرآن( فصلنامه مترجم شماره 10)

2. ايازی ، محمدعلی/ گفتگوی سيد مرتضي ابطحی با محمد علي ايازی در موضوع شخصيت ، ديدگاه فكری و تحقيقات بهبودی. اين گفتگو در سايت دين پژوهی http://www.dinonline.com/doc/interview/fa/4692/ به تاریخ انتشار : يکشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۳ درج شده است.

3. بهبودی ، محمد باقر /در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره 31 ،مهر1365)

4. ——————–/ در مصاحبه با (کیهان فرهنگی، آذر و اسفند 1375، ش 130 و 131، ص6-4)

5. بيات مختاري ،مهدي / دیدار فضل بن شاذان با امام رضا علیه السلام: “نقدی بر معرفه الحدیث”/. – مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی،.۱۳۹۰(۳۳۴ ص.)

6. حب الله ، حيدر / نظریة السنّة فی الفکر الإمامی الشیعی .- مؤسسة الانتشار العربی،

طبعة الاولی ۲۰۰۶م. مطلبي درصفحات 564-566 در باره شخصيت وديدگاه فقه الحديثی استاد بهبودی آورده است كه ترجمه و تلخيص آن در سايت دين پژوهی     http://www.dinonline.com/doc/article/fa/4697 به تاريخ انتشار : دوشنبه ۲۷ بهمن ۱۳۹۳درج شده است.

7. خرمشاهی، بهاء الدین/ نگاهی به ترجمه قرآن مجید به قلم محمدباقر بهبودی ( قرآن پژوهی1 .- تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1389.چاپ چهارم.)

8. سبحاني،جعفر- جاودان ، محمد علي – و شبيري زنجاني ، سيد جواد / مصاحبه هاي مستقل در كيهان فرهنگي ،سال 1365)

9. سرشار،مژگان / ديدگاه های استاد محمد باقر بهبودی درگزينش احاديث صحيح (مجله علوم حديث ،پائيزوزمستان1387 ، شماره 49و50 ، ص 300-329 ) در این مقاله به بررسی دیدگاه‌های استاد بهبودی در شناخت حدیث، نقد و گزینش احادیث صحیح پرداخته شده است.

10.—————- / محمدباقربهبودی ونقد وگزینش روایات (کتاب ماه دین ،ش 39،اردیبهست 1388، ص 4-13)

11. ——— وزهرا صادقی در مقاله مشترك خود با عنوان معرفی روش استاد محمد باقر بهبودی در ترجمه تفسیری معانی القرآن (نشریه تحقیقات علوم قرآن و حدیث دوره 7 شماره 1 پیاپی 13،1389، ص 210- 183) به صورت مفصل به تبيين سبك و شيوه بهبودی در كتاب معاني القرآن پرداخته اند

12. ————-/ مقايسه نظرات سيدمحمد طباطبائي و استادمحمد باقربهبودي درباره محكم و متشابه قرآن ( بينات ، ش 66 ، تابستان 1389 ، ص 79-92)

13. فقهی زاده، عبدالهادی/ گفتگو با استاد محمدباقر بهبودی( مجله حدیث اندیشه، بهار 1381، ش1، ص 84-69)

14. قرباني لاهيجي ، زين العابدين / علم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث . موسسه انصاريان ، 1374 (390ص) قم: موسسه امام عصر( عج) ، 1380 (390ص ). و رشت : سلار ، 1393 (448 ص).

15. نادری ، مرتضی / واکاوی آراء استاد محمد باقربهبودی پیرامون موضوعات درحدیث شیعه (سفينه ، سال یازدهم، پائیز1393، ص 126-154)

مراسم اولين چهلم درگذشت استاد بهبودي در روز یکشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۳ از ساعت ۱۶ تا ۱۸ در سالن مجاور خانه اندیشمندان ،با حضور معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانواده، جمعی از شاگردان ، اساتید و دانشجویان علوم قرآنی و حدیث و تعدادی از دوستداران ایشان ، برگزار و هفت نفر از اساتيد دانشگاه در باره مرحوم بهبودي سخنراني كوتاه ارائه كردند .( گزارش مفصل اين مراسم توسط نگارنده تهيه و در اسفند همان سال در سايت atf.ir منتشر شد )

– نشريه رايحه ( نشريه تخصصي خبرگزاري بين المللي قرآن – ايكنا – سال نهم شماره 115 اسفند 93) با عنوان ويژه نامه بزرگداشت استاد محمد باقر بهبودي منتشر شده است.

– ماهنامه مهرنامه ( سال ششم ، شماره 40 ، فروردين 1394 ) يادنامه اي با عنوان “روشنفكردرون ديني استاد محمد باقربهبودي در سكوت در گذشت” را در 20صفحه (252-272) منتشر كرده است.

چند نکته و پیشنهاد:

• آنچه که در این کتاب شناخت فراهم آمده بر اساس عناوین آثار ،شمارش شده است واگر براساس تعداد مجلدات شمارش شود، تعداد آثارو تالیفات ایشان بسیاربیشترمي باشد، به عنوان نمونه تصحيح و تحقيق بحارالانوار در اين نوشتاریک عنوان محسوب شده درحالی که 88 جلد کتاب بحارالانوار تصحیح وتحقیق شده است.

• راه اندازی سایت بهبودی پژوهی که با امکانات و قابلیت های مناسب تمام آثار و تالیفات استاد بهبودی و درباره ایشان ( اعم از تائيد و يا نقد) را گردآوری و به صورت تمام متن دسترس پذیر نماید.

• دربرخي مصاحبه ها، ايشان به تصحيح و تحقيق برخي عناوين متون اشاره كرده است ولي در فهرست آثاروي يافت نشد . ممكن است به اين معني باشد كه برخي ازتحقيقات ايشان به هر دليل چاپ و منتشر نشده باشد. گردآوري ،تنقيح و انتشار اين آثار، مفيد خواهد بود.

• تشویق، حمایت و پشتیبانی در پژوهش ها وپايان نامه هاي ارشد و دکتری در موضوع مبانی فقه الحدیثی و مبانی قرآن شناختی و يا نقد و بررسي مباني ايشان.

• جمع آوری و تدوین خاطرات دوستان و شاگردان ایشان علی الخصوص در بحث های مربوط به تحقیق و تصحیح و تالیف و چالش های مربوط به چاپ آثار.

فهرست منابع

بهبودی،محمد باقر (1378) / تدبری درقرآن .- تهران:سنا ، چاپ اول ، 2جلد .

——————- (1368) / سیره علوی: فصلی از تاریخ اسلام.- تهران: مولف،

——————- (1357) / صحیح الکافی.- الدار الاسلامیه، 1401ق. الطبعة الاولی.

——————-( 1378) /علل الحدیث.- تهران: سنا،

——————-(1370) / گزیده تهذیب/ ترجمه و تحقیق محمد باقر بهبودی.- تهران: کویر ،چاپ اول.

——————(1365) / مصاحبه با (کیهان فرهنگی، شماره 31 ،مهر1365)

——————(1380) / معارف قرآنی.- تهران: نشر سرا، چاپ اول.

—————— (1385)/معرفه الحديث .بيروت:دارالهادي،1427ق.

رازی، محمد (1350)/ تحفه قدسی درعلائم ظهورمهدی موعود: ترجمه کتاب الغیبة شیخ طوسی/ به قلم شیخ محمد رازی، به تصحیح محمد باقربهبودی.- تهران: کتابفروشی اسلامیه.

رضایی، سید عبدالحسین ( 1362)/ ترجمه ارشاد القلوب دیلمی، به تصحیح محمد باقر بهبودی. تهران: کتابفروشی اسلامیه، ، چاپ دوم، افست.

سرشار،مژگان وصادقي،زهرا ( 1389) / مقاله معرفی روش استاد محمد باقربهبودی درترجمه تفسیری معانی القرآن (نشریه تحقیقات علوم قرآن وحدیث دوره 7 شماره 1 پیاپی 13،)

معارف ، مجيد ( 1393) / جريان هاي حديثي . تدريس در دانشگاه آزاد اسلامي تهران شمال.

خانه كتاب ايران، www.ketab.ir

دين پژوهی، http://www.dinonline.com

سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران، www.nlai.ir

محمدباقر بهبودی، www.mbehbodi.com

 حمید سلیم گندمی