فرایند سواد اطلاعاتی در حیطه علوم سلامت
فرآیند سواد اطلاعاتی عبارت است از: مجموعه‌ای از توانمندی‌های یکپارچه و مشتمل بر کشف اندیشمندانۀ اطلاعات، درک چگونگی تولید و ارزش‌گذاری اطلاعات، و استفاده از اطلاعات در خلق دانش جدید و مشارکت اخلاق‌مندانه در مجامع یادگیری. در هر جامعه، برای هر شغل و در رشتۀ تحصیلی، زمانیکه صحبت از اطلاعات به میان می‌آید، عمل بر اساس مهارت‌های سواد اطلاعاتی یک نیاز اساسی است.
ازآنجا که در حوزۀ سلامت سرعت تولید اطلاعات بسیار بالا است، حجم بسیار زیادی از اطلاعات در زمان کوتاهی تولید می‌شود، منابع متنوعی این اطلاعات را ارائه می‌دهند، و اطلاعات موجود در بازۀ زمانی کوتاهی با اطلاعات جدیدتر جایگزین می‌شوند؛ به‌عبارت دیگر، نیمه‌عمر اطلاعات کوتاه است. بنابراین نیاز است افرادی که در حوزۀ سلامت فعالیت می‌کنند برای دستیابی به‌موقع به اطلاعات صحیح و استفاده از این اطلاعات برای رفع نیاز اطلاعاتی، دارای سواد اطلاعاتی باشند.
سواد اطلاعاتی، افراد فعال در حوزۀ علوم پزشکی را مشخصاٌ (و حداقل) در دو جنبۀ فعالیت‌های پژوهشی و درمانی یاری می‌دهد. امروزه اثرگذاری در انجام فعالیت‌های پژوهشی به‌عنوان وجه بارزتر فرآیند سواد اطلاعاتی دیده شده است، آن‌گونه که یک فرد باسواد اطلاعاتی که در حیطۀ علوم پزشکی فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌دهد قادر خواهد بود در مراحل مختلف پژوهش، نیازهای اطلاعاتی خود را برطرف نماید.
یکی از لازمه‌های اولیه و اساسی فعالیت‌های پژوهشی گردآوری اطلاعات معتبر است. این فرآیند، افراد را با انواع منابع ارائه‌دهندۀ اطلاعات آشنا می‌سازد و به آنان می‌آموزد که همواره با دیدگاه انتقادی به منابع ارائه‌دهندۀ اطلاعات بنگرند. همچنین پژوهشگران دارای سواد اطلاعاتی از شاخص‌ها و ابزارهای پژوهشی که برای تشخیص منابع معتبر، مفید و ضروری هستند، آگاه‌اند و توانایی به‌کارگیری این شاخص‌ها و ابزارها را برای رسیدن به نتیجۀ مطلوب دارند. بعد از مکان‌یابی و تعیین اعتبار منابع ارائه‌دهندۀ اطلاعات، مهارت‌های سواد اطلاعاتی، این افراد را در دستیابی به این اطلاعات یاری می‌دهد. تعریف و آموزش دقیق انواع راهبردهای جستجو و استفادۀ صحیح و به‌موقع از انواع مختلف زبان جستجو (مثل واژگان کنترل‌شده، کلیدواژهها و زبان طبیعی) در بهره‌گیری از این اطلاعات، بسیار کمک‌کننده است.
با این حال اثرگذاری مهارت‌های سواد اطلاعاتی در امور درمانی و تصمیم‌گیری بالینی نیز درخور توجه است. دستیابی به‌موقع به اطلاعات معتبر بر بالین بیمار می‌تواند کمک شایانی به تصمیم‌گیری بالینی نماید فرآیندی که امروزه به‌عنوان بخشی از پزشکی مبتنی بر شواهد Evidence-based Medicine)) در نظر گرفته می‌شود. مثال ملموس اثرگذاری مهارت‌های سواد اطلاعاتی در تصمیم‌گیری بالینی، استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی همچون UpToDate است. آموزش استفادة صحیح و به‌موقع از پایگاه‌هایی از این دست که ارائه‌دهندۀ موضوعات پزشکی هستند بر پایه مهارت‌های سواد اطلاعاتی، می‌تواند پزشک را در اتخاذ بهترین تصمیم در کوتاه‌ترین زمان بر بالین بیمار یاری نماید.
در موارد بسیاری پزشکان برای انتخاب بهترین روش درمان با کمترین میزان عوارض نیازمند دسترسی به اطلاعات معتبر در کوتاه‌ترین زمان بر بالین بیمار می‌باشند. پایگاه اطلاعاتی UpToDate به‌صورت معمول توانایی پاسخگویی به بیش از 80% سؤالات بالینی پزشکان را دارد. این پایگاه بهترین روش درمان را در موارد گوناگون ارائه می‌دهد و با استفاده از این پایگاه می‌توان بهترین تصمیم درمانی را برای بیمار اتخاذ کرد. همچنین این پایگاه امکان آگاهی از تداخلات داروئی را به زبان ساده برای پزشکان، بیماران و سایر افراد فراهم می‌آورد. با استفاده از این خدمات، این پایگاه می‌تواند در تجویز دارو به پزشک و در مصرف دارو به بیمار کمک کند. پایگاه UpToDate به پایگاه اطلاعات داروییLexicomp متصل می‌شود، که اطلاعات مربوط به داروهای گوناگون، ویژگی‌های هرکدام، موارد مصرف، و … را ارائه می‌دهد که در حرفۀ پزشکان و داروسازان کمک‌کننده است. در مواردی پزشکان برای آگاهی از وضعیت بیمار و تجویز دارو نیازمند محاسبات پیچیدهای مانند محاسبۀ BMI هستند. پایگاه UpToDate بخشی تحت عنوان ماشین حساب‌های پزشکی ارائه می‌دهد که امکان انجام سریع این محاسبات را فراهم می‌آورد.
پزشکان با آگاهی از وجود این اطلاعات و نحوۀ تعامل و به‌کارگیری این اطلاعات می‌توانند از آن‌ها برای اخذ بهترین تصمیم استفاده نمایند. در هنگام تجویز داروهای گوناگون می‌توانند از امکان تداخلات بین داروهای تجویزی آگاهی یابند و بهترین تصمیم را در تجویز داروهای گوناگون اتخاذ نمایند.
بسیاری از افرادی که از خدمات مربوط به سلامت بهره می‌گیرند از فرآیندهای درمانی بیماری، اصطلاحات تخصصی پزشکی، عوارض درمان‌های گوناگون، و … آگاهی چندانی ندارند. پایگاه‌های ClinicalKey و UpToDate با ارائۀ برگه‌های آموزش بیمار، آگاهی‌رسانی را به زبان ساده و قابل فهم و عاری از اصطلاحات تخصصی پزشکی انجام می‌دهند. افراد فعال در حوزۀ سلامت می‌توانند این برگه‌های آموزشی را برای بیماران تهیه کنند و افراد با مطالعه آن‌ها در جریان نحوۀ درمان خود قرار بگیرند.
در مبحث آموزش علوم سلامت نیز پایگاه‌های اطلاعاتی گوناگونی به ارائۀ خدمات می‌پردازند. در بسیاری از دروس آموزشی در حوزۀ سلامت تصاویر و ویدئوهای آموزشی مورد نیاز است. پایگاه اطلاعاتی PRIMAL PICTURES تصاویر سه‌بعدی آناتومی بدن را با کیفیت بالا ارائه می‌دهد. پایگاه‌های Ovid، ClinicaKey و UpToDate فیلم‌ها و تصاویر آموزشی مرتبط با حوزۀ سلامت و مباحث مرتبط با این تصاویر و فیلم‌ها را نیز ارائه می‌دهند.
مجلۀ NEJM (New England Journal of Medicine) خدمتی با عنوان «آزمون‌های هفتگی رایگان» ارائه می‌دهد که طی آن، هر هفته سؤالاتی در حیطۀ پزشکی پرسیده می‌شود که دانشجویان و افراد فعال در حوزۀ سلامت می‌توانند از این آزمون‌ها با هدف یادگیری استفاده کنند. همچنین این مجله چالشی تحت عنوان چالش تصاویر پزشکی برگزار می‌کند؛ تصویری از یک بیماری خاص ارائه داده و نام بیماری را مورد سؤال قرار می‌دهد.
پایگاه دیگر در مبحث آموزش و پژهش علوم سلامت، پایگاه reaxys است که با ارائۀ فرمول‌های شیمیایی، ساختارهای شیمیایی، و … درآموزش داروسازی، بیوشیمی، و مانند آن‌ها بسیار کمک‌کننده است.
اما بنا بر تجربة شخصی نگارنده، بسیاری از افراد فعال در حوزۀ سلامت، آگاهی دقیقی از وجود این خدمات ندارند. در موارد معدودی این اطلاع‌رسانی توسط اساتید مدرس در کلاس درس انجام می‌شود. با این حال آموزشی مبنی بر به‌کارگیری این خدمات توسط اساتید به دانشجویان ارائه نمی‌شود و تنها کارگاه‌های محدودی در این رابطه برگزار می‌گردند. در محیط‌های بالینی عملاٌ فرآیند جستجو و دستیابی به اطلاعات به‌روز بر بالین بیمار جهت اتخاذ بهترین تصمیم یا آگاهی از تداخلات دارویی، به‌صورت دقیق و روزمره انجام نمی‌شود و در موارد معدودی بنابر علاقه شخصی ممکن است انجام شود. استفاده از برگه‌های آموزش بیمار عملاً امری غیرعادی و به دور از واقعیت در محیط‌های بیمارستانی می‌باشد و کتابداران بیمارستانی اقدام درخور توجهی در این زمینه‌ها انجام نمی‌دهند. با این حال طبق برخوردهای قبلی با دانشجویان رشته‌های پزشکی و دیگر رشته‌های مرتبط، اشتیاق دانشجویان به آگاهی از منابع ارائه‌دهنده اطلاعات و نحوۀ به‌کارگیری این اطلاعات همواره درخور توجه بوده است. افراد معدودی که در کارگاه‌های آموزشی مرتبط شرکت می‌کنند اشتیاق لازم برای استفاده از این اطلاعات را از خود نشان می‌دهند. مراجعه‌کنندگانی به کتابخانه وجود دارند که آموزش قبلی در این رابطه در کارگاه‌های آموزشی دیده‌اند و اکنون برای استفاده عملی دقیق از این آموزش‌ها به یاری‌جویی از کتابدار می‌پردازند. در عین حال به این علت که آموزش در این زمینه محدود، بدون برنامه مدون و بدون الزام می‌باشد پیگیری افراد کاملاٌ براساس سلایق شخصی می‌باشد و تعداد افراد پیگیر بسیار کم است.
یکی دیگر از مشکلات در این زمینه، عدم تسلط بر زبان انگلیسی است. بسیاری از دانشجویان به علت ضعف در استفاده از زبان انگلیسی توانایی به‌کارگیری این اطلاعات را ندارند و حتی در مواردی مانند استفاده از برگه‌های آموزش بیمار که برگرداندن این اطلاعات به زبان فارسی الزامی است، در عمل این اتفاق نه از طرف کادر درمانی و نه کتابداران انجام نمی‌شود.
جمع‌بندی و پیشنهادات عملی برای کتابداران و کتابخانه‌ها
در مجموع می‌توان بیان کرد علی‌رغم اثرگذاری غیرقابل انکار فرآیند سواد اطلاعاتی در حیطه‌های پژوهشی و درمانی در علوم سلامت، عملاٌ سنجش میزان سواد اطلاعاتی، آموزش مدون بهره‌گیری از خدمات مرتبط با این فرآیند و بررسی میزان اثرگذاری آموزش‌های ارائه شده به‌گونۀ سازماندهی شده و هدفمند در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور انجام نمی‌گیرد.
پیشنهادات:
کتابخانه‌های دانشگاه‌های علوم پزشکی می‌توانند به‌عنوان مرجعی جهت سنجش، آموزش و ارزیابی فرآیند سواد اطلاعاتی عمل کنند. این کتابخانه‌ها، علی‌الخصوص کتابخانه‌های مرکزی می‌توانند به‌صورت مشخص و با طراحی ابزارهای اندازه‌گیری علمی ابتدا میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان، اعضای هیأت علمی، کارکنان و دیگر استفاده‌کنندگان بالقوۀ دانشگاهی از خدمات این فرآیند را مورد سنجش قرار دهند. این سنجش وضعیت روشنی از میزان سواد اطلاعاتی، نقاط ضعف موجود و مباحث نیازمند آموزش را ارائه خواهد داد. در مرحلۀ بعد کتابدار مسئول و آگاه بر اساس نتایج به‌دست آمده از سنجش سواد اطلاعاتی، مباحث آموزشی مورد نیاز و ساعات مورد نیاز برای هر مبحث آموزشی را تعیین می‌کند و با کمک دیگر کتابداران توانمند به ارائۀ آموزش‌های لازم می‌پردازد. در پایان ارزیابی‌های لازم جهت تعیین میزان اثرگذاری و بهبود آموزش‌های ارائه شده توسط کتابخانۀ ارائه‌دهندۀ خدمات انجام می‌گردد.
از دیگر اقدامات قابل اجرا مشارکت کتابداران بیمارستانی جهت رفع نیازهای اطلاعاتی است. کتابداران بیمارستانی علاوه‌بر امکان برگزاری کارگاه‌های آموزشی جهت آموزش کادر درمان در استفاده از پایگاه‌های گوناگون، می‌توانند خود نیز در فرآیند جستجوی اطلاعات و ارائۀ جدیدترین اطلاعات بر بالین بیمار یاری‌دهنده کادر درمان باشند. همچنین می‌توانند با کمک متخصصان مربوطه به برگرداندن رهنمودها و برگه‌های آموزش بیمار به زبان فارسی و ارائۀ این مدارک به کادر درمان و بیماران به نوعی در ارائۀ خدمات مرتبط به این فرآیند همراه باشند.
رعنا کوثری
.[1] کتابدار کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی – دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز
