بهره‌گیری از مهارت‌های سواد اطلاعاتی به عنوان ابزاری برای انتفاع در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی

چکیده

مطالعه امکان بهره‌مندی اقتصادی از مهارت‌های سواد اطلاعاتی قابل ارائه از طریق کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در بین دانشجویان وافراد جامعه، موضوع اصلی مقاله حاضر است. این مقاله تلاش می‌کند تا با نگاهی به استانداردهای سواد اطلاعاتی ارائه شده از سوی انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی(ACRL)، جنبه‌های اقتصادی استانداردهای قابلیت سواد اطلاعاتی را استخراج نماید. بررسی استانداردهای سواد اطلاعاتی، شاخص‌های عملکرد و سنجه‌های برآیندی آن‌ها در شناخت جنبه‌های اقتصادی این استانداردها مؤثر خواهد بود. مقاله با بررسی الگوی هزینه – سودمندی پیشنهادی در برنامه‌ریزی کارگاه‌های سواد اطلاعاتی، تلاش می‌کند تا برای آمادگی در اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، با ارائه راهنمایی‌های مقتضی زمینه لازم را فراهم کند. جنبه‌های کلان اقتصادی سواد اطلاعاتی در پایان مقاله مورد اشاره قرار گرفته است.

کلیدواژه: سواد اطلاعاتی، کتابخانه‌ها، اقتصاد

 

مقدمه

  نگاهی گذرا به حجم بالای اخبار منتشر شده و بازتاب یافته در رسانه‌های داخلی و خارجی، لزوم توجه به سیاست‌های انقباضی در بودجه‌های دولتی را در سال‌های اخیر نشان می‌دهد. بودجه‌های دولتی در پی بحران‌های اقتصادی در عصر حاضر کاهش یافته است. دولت‌ها تلاش می‌کنند سیاست‌های انقباضی را در بودجه‌های خود رعایت کنند تا با چالش‌های کمتری مواجه شوند. به نظر می‌رسد با ظهور مسائل و چالش‌های مالی و انقباضی در بودجه‌های دولتی، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نیز به عنوان نهادها و مؤسساتی که متکی بر بودجه‌های دولتی هستند، آرام آرام باید تلاش نمایند تا بحث‌های مرتبط با اقتصاد اطلاعات و درآمدزایی را مدنظر خود قرار دهند.

  با این وصف، شاید بتوان با برخی برنامه‌ها و سياست‌ها، کتابخانه‌ها را به سازمان‌هایی درآمدزا (به صورت یک سازمان مستقل یا زیرنظر سازمان مادر) تبدیل کرد. با این پیش‌فرض به نظر می‌رسد با بهر‌ه‌گیری از آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی، بتوان منابع درآمدی مناسبی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ایجاد نمود. گرچه همواره کتابخانه را گاهی نهاد و گاهی سازمان در نظر می‌گیرند، اما از سوی دیگر در این وانفسای بحران مالی و اقتصادی، به نظر می‌رسد درآمدزایی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی برای ادامه حضور و تداوم زندگی آنان ضروری به نظر رسد.

  این موضوع زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که توجه کنیم که دولت‌ها بناچار در جهت قطع حمایت‌های مالی خود از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی یا دست‌کم کاهش این کمک‌ها قدم برمی‌دارند. در صورتی که سهم کتابخانه‌ها از بودجه‌های سازمانی کم باشد و از سوی دیگر، وابستگی سازمان‌ها و نهادها به بودجه‌های دولتی براساس سیاست‌های دولت‌ها کمتر شود، به نظر می‌رسد توجه به موضوع بودجه و درآمدزایی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی اهمیت بسزایی خواهد داشت.

  ماتیوز (1387) بودجه را به مثابه کیکی خوشمزه و لذت بخش می‌داند که همواره مدیران تلاش می‌کنند بیشترین سهم را از آن بدست آورند. توجه به بودجه و چالش‌های مرتبط با آن در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در برخی نشست‌ها و یادداشت‌ها، (همچون:معرفت، 1392، قاضی‌زاده و معرفت، 1392، نشست سرای اهل قلم، 1390) مورد اشاره قرار گرفته است و موضوع مقاله حاضر نیست. این مقاله، به بررسی نقش مهارت‌های سواد اطلاعاتی به عنوان ابزاری برای کسب درآمد درکتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی خواهد پرداخت. در واقع، با توجه به اینکه استانداردهای سواد اطلاعاتی نهایتاً برون‌دادشان با سواد اطلاعاتی کردن افراد است، به‌نظر می‌رسد پرداختن به موضوع سواد اطلاعاتی و استانداردهای آن در سطح کتابخانه بتواند کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی را از مزایای اقتصادی حاصل از بکار بردن و اجرایی کردن سنجه‌های برآیندی و قابلیت‌های این استانداردها متنفع نماید و بخشی از مسائل و مشکلات مرتبط با بودجه‌های کتابخانه‌ها را کاهش دهد.

  به دیگر سخن، این مقاله در تلاش است تا سواد اطلاعاتی را از دریچه اقتصاد اطلاعات مورد بررسی قرار دهد. نگاه اقتصادی به موضوع سواد اطلاعاتی در کنار نگاه آموزشی و فرهنگی موجود می‌تواند اهمیت اقتصادی آن روشن سازد. به نظر می‌رسد که داشتن نگاه آموزشی و فرهنگی به سواد اطلاعاتی، نمی‌تواند نافی نگاه اقتصادی به این مقوله باشد. جنبه‌های آموزشی و فرهنگی سواد اطلاعاتی در رشد و توسعه فرهنگی جامعه جایگاه خاص خود را دارد.

  نگارندگان مقاله حاضر معتقدند که تمرکز نکردن و نادیده انگاشتن جنبه‌های اقتصادی سواد اطلاعاتی توسط مدیران و برنامه‌ریزان حوزه سواد اطلاعاتی در کنار سایر عوامل و محدودیت‌های موجود در این حوزه، زمینه رشد نامتوازن و ناکافی توجه به مهارت‌های سواد اطلاعاتی در ایران شده است. در حالی که به نظر می‌رسد توجه مناسب به جنبه‌های متنوع این حوزه می‌تواند در رفع برخی از مسائل و مشکلات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی بویژه در بخش درآمدزایی مثمر ثمر باشد.

   پریرخ (1386، ص. 86) معتقد است که “در نظام آموزشی کشورهای پیشرفته برنامه‌های آموزش سواد اطلاعاتی از دوران ابتدایی آغاز می‌شود” و در عین حال افراد به محض وارد شدن به دانشگاه نیز تحت آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی قرار می‌گیرند. در حالی که بجز ارائه درس “مبانی و روش‌های آموزش سواد اطلاعاتی” در دوره کارشناسی و برای دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کمتر دانشگاهی در کشور (به استثنای برخی دانشگاه‌ها همچون دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دانشگاه دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه سمنان و معدود دانشگاه‌های دیگر) به ارائه مهارت‌های سواد اطلاعاتی در قالب برنامه‌های منسجم و منظمبه عنوان قابلیت‌های لازم‌الاکتساب برای دانشجویان پرداخته‌اند.

  به عنوان نمونه، پریرخ (1386،ص. 87) خبر می‌دهد که در دانشگاه علوم پزشکی مشهد هر دانشجوی پزشکی زمانی می‌تواند وارد مرحله رزیدنتی شود که مهارت‌های دسترسی به اطلاعات و استفاده از اینترنت را گذرانده باشد. همچنین دانشگاه سمنان در سال 1384، مصوبه ای در شورای تحصیلات تکمیلی دانشگاه مبنی بر لزوم شرکت کردن دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه در کارگاه‌های سواد اطلاعاتی (شش ساعته) برنامه‌ریزی شده توسط کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه گذرانده است که این مصوبه اکنون در حال اجرا می‌باشد. توجه صرف به مخاطبان دانشگاهی نیز از جمله کاستی‌های توجه به مقوله سواد اطلاعاتی در سال‌های اخیر بوده است. به نظر می‌رسد طیف گسترده‌ای از مخاطبان سواد اطلاعاتی افراد عادی جامعه می‌باشند. نقش کتابخانه‌های عمومی درتوسعه سواد اطلاعاتی بسیار مهم و گسترده می‌تواند باشد.

جنبه‌های اقتصادی قابل استنباط از مهارت‌های سواد اطلاعاتی

  استانداردهای قابلیت سواد اطلاعاتی که توسط انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی(2000) منتشرشده است، مبنای بحث حاضر است. این استانداردها، شامل پنج استاندارد و بیست و دو شاخص عملی است. استانداردهای مذکور در ایران توسط افراد مختلفی به زبان فارسی ترجمه و بارها مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله، علی‌حسین قاسمی (1385 )، رحمان معرفت و مرضیه عضدی (1386 )، فرهادی (1385)، عشرت زمانی (1382).

  ترجمه قاسمی (1385)، در سایت ایفلا[3] نیز درج شده و قابل بازیابی است. همچنین باید یادآور شد که اخیرا (2014) نسخه بازنگری شده استانداردهای مذکور منتشر شده است که به نظر می‌رسد در نسخه بازنگری شده بر تولید و خلق دانش، تاکید بیشتری صورت گرفته است. علاقمندان می‌توانند برای دستیابی به متن استانداردها به آثار مذکور مراجعه نمایند. تمرکز مقاله حاضر، پرداختن به جنبه‌های اقتصادی قابل استنباط از مهارت‌های سواد اطلاعاتی می‌باشد. برای مشخص شدن جنبه‌های اقتصادی سواد اطلاعاتی، نگاهی تحلیلی به استانداردهای سواد اطلاعاتی و سنجه‌های برآیندی آن می‌تواند مفید باشد.

الف) جنبه‌های اقتصادی استاندارد اول وشاخص‌های عملکرد آن

  بررسی استاندارد 1 و شاخص‌های عملکرد ونیز سنجه‌های برآیندی آن نشان می‌دهد که به نظر می‌رسد برخی جنبه‌های اقتصادی بتوان از این استاندارد استنباط کرد. شاخص عملکرد 3 در استاندارد اول به صورت خاص به موضوع هزینه‌ها و منافع مترتب با کسب اطلاعات مورد نیاز کاربران می‌پردازد.

  جدول1. استاندارد اول و برون دادهای اقتصادی قابل فرض برای آن

 نگاهی به جدول 1 نشان می‌دهد که بر اساس سنجه های برآیندی استاندارد اول،کارشناسان علم اطلاعات و دانش‌شناسی می‌توانند مرتبط با این سنجه‌ها در تهیه و تدوین پرسش‌های مرتبط با نیاز اطلاعاتی و تهیه منابع اطلاعاتی عمومی برای آشنایی بیشتر با موضوع مورد نظر دانشجو، به دانشجو یاری رسانند. تبیین یا اصلاح نیاز اطلاعاتی برای تهیه موضوع محوری، توصیف مفاهیم و واژه‌های کلیدی متناسب با نیاز اطلاعاتی، به نظر می‌رسد بخشی از فعالیت‌هایی است که کتابداران و کارشناسان علم اطلاعات و دانش‌شناسی معمولا در محیط کاری خود در مواجهه با دانشجویان ناآشنا، انجام می‌دهند.

مشورت با اساتید، شرکت در بحث‌های کلاسی، گروه‌های کاری و بحث‌های الکترونیکی و سایر قابلیت‌های مورد انتظار از دانشجوی باسواد اطلاعاتی در ورای خود موضوع صرفه‌جویی در هزینه‌ها و مدیریت زمان را برای دانشجوی با سواد اطلاعاتی به همراه دارد.

به دیگر سخن، با یادگیری برخی از سنجه‌های برآیندی استاندارد اول، مانند تهیه و تدوین پرسش‌های مرتبط با نیاز اطلاعاتی، دانشجوی با سواد اطلاعاتی، به گونه‌ای مدیریت زمان می‌کند. هنگامی که دانشجوی با سواد اطلاعاتی مفاهیم و واژه‌های کلیدی توصیف‌کننده نیاز اطلاعاتی خود راتعیین می‌کند، در واقع توجه به صرفه‌جویی در زمان خود را مورد توجه قرار می‌دهد. توجه به زمان از این نظر اهمیت دارد که دانشجو برای جستجو در یافتن نیاز اطلاعاتی، نیازمند استفاده از اینترنت، منابع اطلاعاتی پیوسته و پایگاه‌های اطلاعاتی مبتنی بر وب است که عمدتا استفاده از آن‌ها برای افراد یا سازمان‌ها هزینه‌بر می‌باشد. شرکت درگروه‌های بحث الکترونیک، مستلزم استفاده از اینترنت می‌باشد و یکی از مزایای حضور و بهره‌مندی از گروه‌های بحث الکترونیک، مدیریت زمان می‌باشد. مدیریت هزینه استفاده از اینترنت و زمان استفاده از آن امری است که از نظر اقتصادی باید مورد توجه قرار گیرد.

در برخی از سنجه‌های استاندارد اول، رد پای زمان و بهره‌برداری مناسب از زمان همانطور که اشاره شد به شکلی ناملموس و ضمنی قابل ردگیری است. نمودار 1، خلاصه استفاده از استاندارد اول سواد اطلاعاتی در اقتصاد اطلاعات را نمایش می‌دهد.

نمودار 1. برون‌داد اقتصادی استاندارد اول سواد اطلاعاتی

به نظر می‌رسد برون‌داد نهایی عام این استاندارد از دیدگاه اقتصادی را بتوان مدیریت زمان و صرفه‌جویی در هزینه‌های استفاده از اینترنت و منابع اطلاعاتی در نظر گرفت.

ب)جنبه‌های اقتصادی استاندارد دوم وشاخص‌های عملکرد مرتبط با آن

در استاندارد دوم سواد اطلاعاتی از دانشجوی با سواد اطلاعاتی انتظار می‌رود که اطلاعات مورد نیاز خود را به طور مفید و موثر به دست آورد. برای دستيابی به این مهم، وی باید بتواند مناسب‌ترین روش بررسی و یا مناسب‌ترین نظام بازیابی اطلاعات را برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود انتخاب ‌کند. جدول 2، استاندارد دوم و پنج شاخصل عملکرد مرتبط با آن همراه با خلاصه سنجه‌های برآیندی و قابلیت‌های مورد انتظار از دانشجوی باسواد اطلاعاتی را مورد اشاره قرار داده است. برخی قابلیت‌ها و مصداق‌های عام قابل فرض بر این شاخص‌های عملکرد و سنجه‌های برآیندی آن به اختصار آورده شده است.

جدول2. استاندارد دوم و برون‌دادهای اقتصادی مرتبط با آن

نگاهی به جدول 2، نشان می‌دهد که دانشجوی با سواد اطلاعاتی هنگامی که به شکل مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز دست پیدا می‌کند در واقع به نوعی از هدر رفتن سرمايه‌های شخصی و نهايتا سرمایه‌های سازمانی و ملی جلوگیری می‌کند. این کار از طریق صرفه‌جویی در زمان و دقت بیشتر در انتخاب کلیدواژه‌ها و مترادف‌ها و واژه‌های مرتبط در جستجو ها امکان پذیر می‌شود.

به‌نظر می‌رسد مشارکت درطراحی و تولید اصطلاحنامه‌های چاپی و الکترونیکی از برون‌دادهای اقتصادی این استاندارد می‌تواند قلمداد شود. آموزش استفاده از سرعنوان‌ها و اصطلاحنامه‌ها در جهت انتخاب واژگان یکدست و مورد تأیید، می‌تواند به عنوان منبعی برای کسب درآمد در کتابخانه مطرح شود.

از سوی دیگر، طراحی یا ارائه مشاوره در طراحی نظام‌های سازماندهی اطلاعات همچنین سامانه‌های مدیریت اطلاعات شخصی و سامانه‌های مدیریت اطلاعات کتابشناختی را نیز می‌توان به‌عنوان برون‌دادهای اقتصادی این استاندارد مورد توجه قرار داد. نمودار 2، خلاصه برون‌داد استاندارد دوم و شاخص‌ها و سنجه‌های برآیندی آن در اقتصاد اطلاعات را نمایان می‌کند.

نمودار 2.برون‌داد اقتصادی استاندارد دوم سواد اطلاعاتی

ج)جنبه‌های اقتصادی استاندارد سوم وشاخص‌های عملکرد آن

دانشجوی دارای سواد اطلاعاتی، بر اساس استاندارد سوم، اطلاعات و منابع آن را به صورت انتقادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد و اطلاعات انتخاب شده را با نظام ارزشی و دانش پایه خود در می‌آمیزد.

در واقع،فردبا سواد اطلاعاتی منابع گوناگون را بررسی و مقایسه می‌کند تا روایی و پایایی، دقت، مستند بودن، بهنگام بودن، و نقطه نظرات و یا سوگیری‌ها را ارزیابی کند. جدول 3، ضمن اشاره به شاخص عملکرد و خلاصه سنجه برآیندی و قابلیت‌های مورد انتظار از دانشجوی باسواد اطلاعاتی در استاندارد سوم، برخی مصداق‌های عام قابل فرض بر برون دادهای اقتصادی این استاندارد را موردتوجه قرار می‌دهد.

 جدول3. استاندارد سوم و برون‌دادهای اقتصادی آن

برقراری ارتباطات داخلی و خارجی با اشخاص برجسته با استفاده از حضور در فضای گروه‌های بحث الکترونیکی و شناسایی نقاط ضعف خود از طریق تحقیق و پژوهش و کسب اطلاعات صحیح و مناسب و مرتبط از برون دادهای استاندارد سوم است.

به نظر می‌رسد آشنایی با نرم افزارهای سرقت علمی،بتواند به دانشجوی شرکت کننده در برنامه‌های آموزش سواد اطلاعاتی کمک کند تادر روندتولید دانش جدید و بهره‌گیری از تفکر انتقادی و خلاق از اشتباهات استراتژیک بویژه در بحث سرقت علمی جلوگیری نماید.

نمودار 3، خلاصه‌ای از برون‌دادهای اقتصادی استاندارد سوم و شاخص های عملکرد آنرانشان می‌دهد. آشنایی با چرخه دانش و تبدیل دانش به ثروت نیز می‌تواند از برون دادهای اقتصادی این استاندارد قلمداد شود.

نمودار 3.برون‌داد اقتصادی استاندارد سوم سواد اطلاعاتی

د) جنبه‌های اقتصادی استاندارد چهارم وشاخص‌های عملکرد آن

طبق استاندارد چهارم سواد اطلاعاتی، دانشجوی باسواد اطلاعاتی به صورت انفرادی و یا به عنوان فردی از گروه، اطلاعات را به شکلی مؤثر و برای انجام هدفی خاص به کار می‌برد.انتخاب یک رسانه موثر برای ارتباط مناسبتر در رسیدن به اهداف، استفاده از طیفی از ابزارهای فناورانه در خلق محصول و مواردی از این دست در این استاندارد مورد توجه قرار گرفته است. با آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی، انتظار می رود که دانشجوی باسواد اطلاعاتی بر اساس استاندارد چهارم بتواند تشخیص دهد که به عنوان مثال آیا در دراز‌مدت، تمام شدن یک پروژه کاری با صرف نیروی انسانی بیشترو زمان کمتر می‌تواند کارآیی بالاتری و صرفه بیشتر داشته باشد یا نیروی انسانی کمترو زمان بیشتر منجر به تولید بهتر خواهد شد.

در این استاندارد، سه شاخص عملکرد همراه با قابلیت‌های مورد انتظار از دانشجوی باسواد اطلاعاتی آورده شده است.در جدول 4 می‌توان شاخص‌های عملکرد و برون دادهای اقتصادی قابل فرض را به اختصار مشاهده کرد.

 جدول4. استاندارد چهارم و برون‌دادهای اقتصادی آن

 به نظر می رسد برون داد نهایی، استاندارد چهارم، توانایی مدیریت در پروژه باشد. بازنگری در فرایند تولیدمحصول با استفاده از تامل و درنگ در موفقیت‌ها و شکست‌های گذشته نهایتا منجر به مدیریت موفق پروژه خواهد شد. نمودار4، خلاصه‌ای از برون‌دادهای اقتصادی استاندارد چهارم و شاخص های عملکرد آنرا نمایش می‌دهد.

 

نمودار 4.برون‌داد اقتصادی استاندارد چهارم سواد اطلاعاتی

ه)جنبه‌های اقتصادی استاندارد پنجم وشاخص‌های عملکرد آن

در طی آشنایی و تسلط بر استاندارد پنجم، دانشجوی باسواد اطلاعاتی، بسیاری از مسائل قانونی، اقتصادی و اجتماعی پیرامون استفاده از اطلاعات را درک می‌کند و به صورت اخلاقی و قانونی به آن دسترسییافته و از آن استفاده می‌کند.

فردی که دارای این مهارت باشد به برخی جنبه های با اهمیت از جمله اقتصاد اطلاعات، مسائل حقوقی و امنیت اطلاعات توجه ویژه‌ای دارد. تلاش می‌کند تا امنیت سیتم‌های مورد استفاده‌اش را افزایش دهد. چنین فردی در تلاش است تا مسائل اخلاقی مرتبط با استفاده از اطلاعات را مدنظر قرار‌دهد. در جدول 5، خلاصه‌ای از استاندارد پنجم و شاخص‌های عملکرد و قابلیت‌های مورد انتظار از دانشجوی باسواد اطلاعاتی همراه با برخی مصداق‌های اقتصادی قابل فرض بر این استاندارد مشاهده می‌شود.

جدول5. استاندارد پنجم و برون‌دادهای اقتصادی آن

به نظر می‌رسد با اشاره بر لزوم توجه دانشجوی باسواد اطلاعاتی به مسائل اقتصادی، حقوقی و اجتماعی مربوط به استفاده از اطلاعات، می‌توان گفت که این استاندارد، به وضوح بر مسائل مرتبط با اقتصاد اطلاعات و فناوری اطلاعات اشاره نموده است. در نمودار 5 برخی برون دادهای اقتصادی قابل فرض بر اساس استاندارد پنجم مشاهده می‌شود.

 

نمودار 5.برون‌داد اقتصادی استاندارد پنجم سواد اطلاعاتی

درک مباحث قانونی، اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی پیرامون استفاده از اطلاعات زمینه ساز آشنایی با کپی‌رایت، آشنایی با اقتصاد اطلاعات، امنیت و اخلاق اطلاعات خواهد شد و نهایتا فرد با سواد اطلاعاتی می‌تواند در عرصه‌های مختلف فعالیت حرفه‌ای خود با استفاده از این شاخص‌ها، به مدیریت استفاده از اطلاعات در تولید دانش بپردازد.

سواد اطلاعاتی در سطح خرد

جنبه‌های اقتصادی اشاره شده در جداول پنجگانه فوق را می‌توان در قالب ارائه برنامه های درسی رسمی، برنامه‌های آموزشی تلویزیونی، آگهی‌های تبلیغاتی یا کارگاه‌های آموزشی برنامه ریزی و ارائه نمود. در یک نگاه کلی می‌توان دو سطح برای برنامه‌ریزی جهت اجرای آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی در نظر گرفت: سطح خرد و سطح کلان.

منظور از سطح خرد، نگاه میکرو به آموزش سواد اطلاعاتی و شامل آموزش در سطح انفرادی و سازمانی است. در سطح کلان، توجه ملی به موضوع سواد اطلاعاتی و آموزش و اجرای آن در گستره ملی مدنظر نگارندگان مقاله حاضر است.

ابتدا با نگاهی به برنامه‌ریزی در سطح خرد، چارچوب‌ها و اصول مهم در برنامه‌ریزی سطح خرد مورد توجه قرار خواهد گرفت. برخی موضوعات مطرح در نگاه خرد شامل توجه به برخی مولفه‌های زیر در وفاداری مراجعان (مشتریان) کتابخانه مثمرثمر است: سالن برگزاری کارگاهی ا فضای فیزیکی (اجاره فضا، استفاده از فضای موجود) ، مدرس (دانشجو، کتابدار،معلم، مربی، استادیار، دانشیار، استاد)، کیفیت رایانه‌های متصل به اینترنت،پذیرایی، گواهی طی دوره برای شرکت کنندگان، وجود وب سایت کتابخانه (برای تبلیغ)، نیروی انسانی برای پیگیری امور (مسئول مرکز اطلاع رسانی دانشگاه)،تبلیغات برگزاری کارگاه (هزینه نصب بنر، تبلیغات کاغذی، طراحی پوستر، اطلاع رسانی در سطح شهر،اطلاع رسانی از طریق پنل پیامکی).

در بررسی متون و منابع منتشر شده در این حوزه مشخص شد که متخصصان سواد اطلاعاتی به موضوع سواد اطلاعاتی به عنوان یک ابزار دستیابی به منابع مالی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی کمتر توجه کرده یا اصلا به آن نپردخته اند. با توجه به اینکه تعیین طرح و چارچوب برنامه مهم است، الگوی ارائه شده توسط مهری پریرخ (1386)، به عنوان تنها الگوی یافت شده در متون کتابداری و اطلاع رسانی مد نظر نویسندگان مقاله حاضر قرار گرفت. به نظر می‌رسدپریرخ (1386) در برنامه‌ریزی برای اجرای برنامه‌های سواد اطلاعاتی،نکات مد نظر را به صورتی مناسب دسته‌بندی کرده است. وی معتقد است که برای برنامه‌ریزی به عناصر زیربه عنوان زیرساخت برنامه ریزی باید توجه کرد:

1. سنجش نیازهای کاربران(در سنجش نیازهای کاربران توجه به چند نکتهازجمله پیشینه موضوعی کاربران، توجه به مفاهیم مورد نیاز برای یادگیری، سنجش مهارت‌های پیش نیاز، توجه به زمان برگزاری کارگاه‌ها اهمیت دارد)

سنجش نیازهای کاربرانمی‌تواند با کمک روش‌های زیر صورت پذیرد:

الف) مصاحبه با کتابداران،معلمان و استادان (در کتابخانه‌های دانشگاهی و آموزشگاهی)توجه به کاربر، کتابدار و معلم/استاد ( به عنوان سه ضلع مثلت آموزش- فراگیری)

ب)مصاحبه با کتابداران و کاربران (در کتابخانه‌های عمومی)

ج)مصاحبه با کتابداران، کاربران و توجه به اهداف و برنامه‌های سازمان و موسسه مادر (در کتابخانه‌های موسسات و شرکت‌ها) صورت پذیرد.

1. مراحل برنامه ریزی (پس از کسب اطلاعات مورد نیاز برای برنامه‌ریزی باید به تعیین برنامه‌ها و هدف آنها و اجرای مراحل برنامه‌ریزی شده پرداخت که شامل مراحل زیر می باشد)

الف) تعیین هدف برای برنامه‌های آموزشی با استفاده از استانداردهای پنج‌گانه سواد اطلاعاتی و شاخص‌های آنها

ب) نیروی انسانی مورد نیاز برای اجرای برنامه‌ها

¨    مشخص شدن مدرس هر برنامه (مدرس سطح مقدماتی، سطح میانی، سطح عالی)

¨  گروه پشتیبان (همکاران بخش ثبت نام، تبلیغات و توزیع اطلاعیه‌های برگزاری برنامه‌ها، تهیه منابع آموزشی (مانند بروشورها، دستنامه‌ها، اعلامیه‌ها و پوسترها)، تحلیل نتایج نظرسنجی‌ها یا ارزیابی‌ها و نیز همکارانی که در برگزاری کارگاه‌های رایانه‌ای (برای کنترل رایانه‌ها و برنامه‌های نرم‌افزار ی مورد نیاز، اتصال به شبکه) همکاری می‌کنند و نیز در پذیرایی و آماده کردن کلاس‌ها و کارگاه مشارکت دارند.

1. تعیین امکانات و تسهیلات

استفاده از پاورپوینت، اینترنت، امکانات دسترسی و بهره گیری از پایگاه‌های تحت وب، منابع چاپی و الکترونیکی مورد نیاز در کارگاه، رایانه کلاس یا محل برگزاری کارگاه، صندلی‌های مناسب،سیستم تهویه مناسب برای استفاده از هوای سرد و گرم

1. 4.انواع برنامه‌ها: شامل برنامه‌های انفرادی یا گروهی (بازدیدهای جمعی، کلاس‌ها یا کارگاه‌های آموزشی رسمی)(پریرخ، 86، صفحات 84-106).

موضوع مقاله حاضر بررسی هزینه- سودمندی برگزاری کارگاه ها نیست و به نظر می رسد با بررسی هزینه سودمندی برگزاری یک کارگاه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در سطح خرد بتوان نگاه اقتصادی به موضوع سواد اطلاعاتی را بیشتر بررسی کرد. گرچه به نظر می رسد تا کنون به این موضوع پرداخته نشده است. با توجه به استانداردهای سواد اطلاعاتی و برون دادهای اقتصادی اشاره شده در متن حاضر، به نظر می‌رسد که در سطح خرد بتوان برای موارد اشاره شده در فوق، کارگاه‌های انفرادی و گروهی برگزار کرد. همچنین، در سطح خرد می‌توان برخی منابع درآمدی ذیل را برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی پیشنهاد داد و به نظر می رسد منابع درآمدی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی صرفا محدود به موارد زیر نباشند:

1. درآمدزایی از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزش سواد اطلاعاتی (از محل ثبت نام اعضای شرکت کننده در کارگاه)
2. طراحی نرم افزارهای کاربردی (یا مبتنی بر وب) مشتمل بربازی‌های رایانه‌ای با موضوع سواد اطلاعاتی
3. کسب درآمد اقتصادی حاصل از محل فروش اطلاعات و محتوای تولید شده در جریان کارگاه‌های سواد اطلاعاتی (تولیدمحتوا و فروش از طریق وب سایت و یا بانک اطلاعاتی به زبان‌های مختلف) با استفاده از قیمت گذاری فایل‌های تولید شده و در معرض فروش قرار دادن آ ن‌ها (برای نمونه می‌توان از سایت های ارائه دهنده فایل ها مانند sildeshare نام برد).

به نظر می رسد در جامعه دانشگاهی و همچنین در کتابخانه های عمومی می‌توان کارگاه‌های آموزشی متنوعی را پیش‌بینی و اجرا کرد. با نگاهی به الگوی ارائه شده توسط پریرخ (1386) امکان محاسبه هزینه‌های برگزاری کارگاه به صورت زیر قابل تصور است. برخی هزینه‌ها، ثابت و برخی دیگر متغیر هستند.

الف) هزینه‌های ثابت شامل:

1. هزینه نیروی انسانی مورد نیاز برای اجرای برنامه‌ها (همکاران کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی)
2. هزینه‌های مرتبط با گروه پشتیبان (همکاران بخش ثبت نام، تبلیغات و توزیع اطلاعیه‌های برگزاری برنامه‌ها، تهیه منابع آموزشی (مانند بروشورها، دستنامه‌ها، اعلامیه‌ها و پوسترها)، تحلیل نتایج نظرسنجی‌ها یا ارزیابی‌ها و نیز همکارانی که در برگزاری کارگاه‌های رایانه‌ای (برای کنترل رایانه‌ها و برنامه‌های نرم‌افزار ی مورد نیاز، اتصال به شبکه) همکاری می‌کنند و نیز در پذیرایی و آماده کردن کلاس‌ها و کارگاه مشارکت دارند.
3. هزینه های مرتبط با تعیین امکانات و تسهیلات (استفاده از پاورپوینت، اینترنت، امکانات دسترسی و بهره گیری از پایگاه های تحت وب، منابع چاپی و الکترونیکی مورد نیاز در کارگاه، رایانه کلاس یا محل برگزاری کارگاه، صندلی‌های مناسب،سیستم تهویه مناسب برای استفاده از هوای سرد و گرم

ب)هزینه‌های متغیر می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

1. هزینه سنجش نیازهای کاربران
2. 2. هزینه مراحل برنامه ریزی (یک بار)
3. هزینه نیروی انسانی مورد نیاز برای اجرای برنامه‌ها (مدرس هر برنامه :مدرس سطح مقدماتی، سطح میانی، سطح عالی

سواد اطلاعاتی در سطح کلان

 به نظر می‌رسد که در سطح کلان نیز برون دادهای اقتصادی سواد اطلاعاتی می‌تواند در رشد و توسعه جامعه تأثیرگذار باشد. به نظر می‌رسدکتابداران و کارشناسان علم اطلاعات و دانش‌شناسی با نیازسنجی و نظرسنجی‌از جامعه، به کشف و شناخت نیازهای جامعه بتوانند نائل شوند وبراساس آن به هماهنگی لازم برای برگزاری کارگاه‌های سواد اطلاعاتی برای کاربران عام در جامعه اقدام نمایند.برون دارد این فعالیت می‌تواند بسیار گسترده باشد. به عنوان مثال، نقش کتابدار را در جامعه پررنگ می‌نماید، اعتماد سازی به کتابدار را در جامعه بیشتر می‌کند و در این مرحله به نظر می‌رسد بتوان تصور کرد که دولت ها حاضر باشند بودجه بیشتری را در اختیار کتابخانه‌ها قرار دهند. گرچه همانطور که در مقدمه اشاره شد برگزاری کارگاه‌های سواد اطلاعاتی با این فلسفه صورت می گیرد که امکان کاهش بودجه‌های دولتی را فراهم نماید. اما درعین حال تا استقلال واقعی کتابخانه از بودجه‌های دولتی، این اعتماد سازی و کمک‌های بودجه‌ای دولتی سبب جذب کتابداران بیشتر برای اجرای برنامه‌های سواد اطلاعاتی می‌شود.

برگزاری کارگاه‌های سواد اطلاعاتی با کیفیت می‌تواند نهایتاً به سودمندی بیشتر برای کتابخانه منجر شود. نگاهی به جداول یک تا پنج و برون دادهای آن نشان می‌دهد که افزایش کیفیت آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی در مقابل باعث کاهش هزینه‌های آموزش و پژوهش در سطح کلان می شود (نمودار 6).

 

نمودار 6. رابطه بین کیفیت آموزش سواد اطلاعاتی و هزینه های آموزش و پرورش

بحث و نتیجه گیری

آشنایی و تسلط بر مهارت‌های سواد اطلاعاتی به عنوان مجموعه مهارت‌های مورد نیاز برای زندگی در جامعه اطلاعاتی، ضرورت یافته است. آشنایی با مهارت‌های سواد اطلاعاتی به نظر می‌رسد علاوه بر اینکه زندگی افراد را تحت تاثیر قرارداده،به نوعی زندگی اجتماعی انسان را نیز دستخوش تحول نموده است.حضور جنبه‌های پنج‌گانه استانداردهای مهارت‌های سواد اطلاعاتی در بخش‌های مختلف زندگی انسان قابل لمس است. به نظر می‌رسد آموزش این مهارت‌ها نیاز به برنامه ریزی بلند مدت دارد. بسیاری از سازمان‌هاو نهادها از جمله آموزش و پرورش، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر وزارتخانه هاو موسسات به عنوان متولیان سواد اطلاعاتی در برنامه‌ریزی و اجرای این مهارت ها نقش اساسی بر عهده دارند. نهاد کتابخانه های عمومی کشور نیز که جایگاه اول برنامه‌ریزی در سطح کتابخانه‌های عمومی در کشور را بر عهده دارد می‌تواند در عمومی کردن این مهارت‌ها در سطح جامعه نقش اثر گذار خود را به خوبی انجام دهد.

به نظر می‌رسد همانطور که در سطح خرد می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب نسبت به درآمدزایی از محل آموزش مهارت‌های سواد اطلاعاتی اقدام کرد، در سطح کلان نیز از طریق تولید و فروش نرم افزارهای آموزشی و نرم افزارهای بازی در این حوزه بتوان منابع مالی مناسب و در خور توجهی برای کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی ایجاد کرد. به نظر می‌رسد و پیشنهاد می‌شود برای رسیدن به اهداف مذکور، کتابداران و کارشناسان علم اطلاعات و دانش‌شناسی با متخصصان حوزه فناوری اطلاعات، تولید کنندگان نرم افزارهای بازی و سرگرمی‌ و سياستمداران و برنامه ریزان کلان کشور ارتباط نزدیک داشته باشند تا بتوانند ضمن رسیدن به اهداف آموزشی و فرهنگی مبتنی بر استانداردهای سواد اطلاعاتی، از جنبه های مالی و درآمدزایی آن نیز در راستای اهداف کتابخانه‌ها ومراکز اطلاع رسانی متنفع شوند.

تقدیر و تشکر

در نگارش مقاله حاضر از همفکری و راهنمایی دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی (عضو هيئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی) یاری گرفته‌ایم، بدینوسیله از راهنمایی‌های ایشان تقدیر و تشکر می‌نمایم.

منابع و مآخذ

“انتقاد کارشناسان از جایگاه کتابخانه‌ها در ساختار دانشگاه‌ها” گزارش منتشر شده از نشست سرای اهل قلم بهمن 90، قابل دسترس ازطریق:

http://www.ibna.ir/vdcjiyevtuqetyz.fsfu.html(بازیابی در تاریخ 2/03/93).

انجمن كتابخانه‌های دانشكده‌ای و پژوهشی. 2000. استاندارد قابلیت‌های سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی. ترجمه علی حسین قاسمی.فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات. دوره ٢١ شمارهء ٤ (تابستان ١٣٨٥ ) صفحه: 97-119. دسترسی در:http://jist.irandoc.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-4-9&ftxt=1. دسترسی در سایت انجمن کتابخانه‌های امریکا:http://www.ala.org/ala/mgrps/divs/acrl/standards/ILCStands.pdf

انجمن كتابخانه‌های دانشكده‌ای و پژوهشی. 2000. استانداردهای سواد اطلاعاتی برای دانشجویان آموزش عالی. ترجمه رحمان معرفت، مرضیه عضدی. فصلنامه کتاب 69 (بهار 86) ص. 229-242.

استاندارد سواد اطلاعاتی. ترجمه ربابه فرهادی. کتاب سال هفدهم بهار 1385 شماره 1 (پیاپی 65).

پریرخ، مهری (1386). آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روش‌ها و برنامه‌ها. تهران، نشر کتابدار.

پریرخ، مهری، ؛ عباسی، زهره (1383). ”‌ آموزش سواد اطلاعاتی؛ روشها و راهبردها“، در سمینارآموزش استفاده كنندگان و توسعه سواد اطلاعاتی در كتابخانه‌ها، مراكز اطلاع‌رسانی و موزه ها، مشهد 1و2 خرداد1383 (مجموعه مقالات ص. 197-214) به كوشش رحمت الله فتاحی؛ با همكاری محمد حسین دیانی…]و دیگران[، مشهد: سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوی.

 حسن زاده، محمد (1383). ” كاربرد مؤلفه های سواد اطلاعاتی در مدیریت دانش سازمانها”،در سمینار آموزش استفاده كنندگان و توسعه سواد اطلاعاتی در كتابخانه ها، مراكز اطلاع رسانی و موزه ها، مشهد 1و2 خرداد1383 (مجموعه مقالاتص115-) به كوشش رحمت الله فتاحی؛ با همكاری محمد حسین دیانی…]و دیگران[، مشهد: سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوی.

زمانی، عشرت )1382). استانداردهای سواد اطلاعاتی.علوم اطلاع رسانی، دوره ١٩ ، شماره ١ و ٢. ص 34-41http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=150&slc_lang=fa&sid=1&ftxt=1

قاضی زاده، حمید؛ معرفت، رحمان (1392). توسعه خدمات غیر رایگان در کتابخانه‌ها. پژوهش‌نامه کتابداری و اطلاع رسانی، 3 (1)، 112-101.

ماتیوز، جوزف(1387). برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی در کتابخانه‌ها‏. ترجمه عبدالحسین فرج‌پهلو‏؛ ویراستار علمی محمدحسین دیانی‏؛ ویراستار ادبی عادل سواعدی. اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز.

معرفت، رحمان (1392). «نگاهی دیگر به جایگاه کتابخانه در ساختار سازمانی». سخن هفته لیزنا، شماره 168. 14 بهمن.

منصوریان، یزدان؛ نعیم آبادی، محمد (1383). ” نقش وب سایت كتابخانه ها در ارتقای سواد اطلاعاتی“، در سمینار آموزش استفاده كنندگان و توسعه سواد اطلاعاتی در كتابخانه ها، مراكز اطلاع رسانی و موزه ها، مشهد 1و2 خرداد1383 (مجموعه مقالات،ص. 402-415.) به كوشش رحمت الله فتاحی؛ با همكاری محمد حسین دیانی…]و دیگران[، مشهد: سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوی.

 [3].IFLA

دکتر رحمان معرفت

محمودی سنگری