بادهای مساعد یا طوفان‌های بنیان‌افکن؟ سرنوشت فضای حرفه‌ای پس از تغییر عنوان رشته در ایران
تغییر عنوان رشته از “کتابداری و اطلاعرسانی” به “علم اطلاعات و دانش‌شناسی” می‌تواند پیامدهای مختلفی برای فضای حرفه‌ای داشته باشد. با این حال، پیش از تلاش برای مشخص کردن این پیامدها، ضرورت دارد که مبانی معرفت‌شناختی و فلسفی تغییر پدید آمده در عنوان رشته، توسط دانشمندان و متخصصان به خوبی تبیین و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. آنگاه این امکان وجود خواهد داشت تا بر اساس چنین تحلیل عالمانه‌ای، رویکردهای حرفه‌ای آینده، و همچنین نقش و تأثیر حرفه‌مندان در جامعه مورد بررسی قرار گیرد. در این مرحله همچنین نیاز به انجام مطالعات آینده‌شناسی کاملاً احساس می‌شود تا نگرانی‌های متخصصان و حرفه‌مندان از مواجهه با آینده‌ای نامعلوم کاسته شود. انجام این مطالعات به تعیین چشم‌اندازهای حرفه‌ای آینده و انجام برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و هدفمند، و همچنین امکان بهره‌برداری درست از منابع و فرصت‌های پدید آمده کمک می‌کند (مردوخی، 1375). به نظر می‌رسد هر تغییر و تحولی همانند تغییر و تحول در عنوان یک رشته و حوزه علمی به نوبه خود می‌تواند در گذر زمان هم سودمند و هم در صورت اهمال و فرصت ناشناسی به اضمحلال و ریشه‌کن شدن آن حوزه علمی و یا حوزه‌های حرفه‌ای وابسته بینجامد.
در این نوشته تلاش می‌شود تا ضرورت توجه به انجام پژوهش‌های زیربنایی و کاربردی، و همچنین انجام اقدامات عملی برای افزایش سودمندی و تأثیرگذاری تغییر پدید آمده در عنوان رشته بر فضاهای حرفه‌ای تبیین شود.
در زیر، به چند جنبه از این تأثیرگذاری‌ها اشاره شده است:
خروج از قید حرفه‌وابستگی در عنوان رشته
نخستین نکته‌ای که پس از تغییر عنوان رشته به چشم می‌خورد تغییر لفظ “کتابداری” به علم “اطلاعات و دانش‌شناسی” است. کتابداری با توجه به پیشینه تاریخی خود، ارتباط و پیوستگی زیادی با فضای سنتی حرفه یعنی کتابخانه دارد و اشاره به این مفهوم در هر مکان و زمانی اذهان افراد شنونده را به سمت کتابخانه و شغل کتابداری سوق می‌دهد. حذف این لفظ و جایگزین کردن آن با مفهوم دانش‌شناسی می‌تواند پیامدها و جریان‌های حرفه‌ای مثبت و منفی را سبب‌ساز شود که این پیامدها پس از مدتی کاملاً قابل ارزیابی و بررسی هستند
توسعه دامنه محتوایی و تغییر گرانیگاه رشته
استفاده از عبارت “علم اطلاعات” به جای “کتابداری” سبب توسعه دامنه محتوایی رشته و تغییر گرانیگاه رشته از مفهوم کتاب و سایر محمل‌های اطلاعاتی به مفهوم اطلاعات و به تبع آن شناخت دانش و مفاهیم مرتبط شده است. این امر می‌تواند اثرها و پیامدهای مثبت و منفی را برای فضای حرفه‌ای داشته باشد. چنانچه پژوهش‌ها و اقدام‌های عملی مدبرانه‌ای در این رابطه صورت پذیرد، توسعه مذکور می‌تواند به توسعه فضای حرفه‌ای منتهی شود. در غیر این صورت، ممکن است به دلیل حذف اصطلاح “کتابداری”، خطر محدود شدن فضای حرفه‌ای و از بین رفتن جایگاه و نقش کتابدار نیز وجود داشته باشد.
کم‌رنگ‌تر شدن وجهه خدماتی رشته
یکی دیگر از جنبه‌هایی که با تغییر عنوان رشته کاملاً احساس می‌شود، کم‌رنگ‌تر شدن وجهه خدماتی رشته در عنوان آن است. مفاهیم اصلی رشته و به تبع آن حرفه پیش از این تغییر، باهدف تسهیل گری و کمک به کاربران برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود در فضای کتابخانه و یا در محیط‌های اطلاعاتی شکل‌گرفته بودند. با این حال، عنوان جدید رشته، امکان پرداختن متخصصان و پژوهشگران این حوزه علمی به مفاهیم پایه‌ای و زیربنایی علم اطلاعات، در کنار پرداختن به مفاهیم مرتبط با خدمات اطلاعاتی را بیش از پیش به رسمیت شناخته شده است. این تغییر رویکرد و کم‌رنگ‌تر شدن وجهه خدماتی رشته در عنوان آن، می‌تواند پیامدهای مثبت و منفی خاصی را بر روی فضای حرفه‌ای و نقش و وظیفه حرفه‌مندان در فضای اطلاعاتی جدید که متأثر از رشد و توسعه فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی است بگذارد. این تغییر می‌تواند از یک سو زمینه‌ساز توسعه نظری و پژوهشی در حوزه علم اطلاعات شود و از سوی دیگر خطر بی‌توجهی به جامعه و کم‌رنگ شدن هدف خدمت‌گزاری به کاربران و تأمین نیازهای آن‌ها را در پی داشته باشد.
با همه این احوال، باید به این نکته توجه داشت که تمام تغییرات فوق و سایر تغییرات دیگر مرتبطی که پدید آمده است حاصل تغییر یک روزه عنوان رشته نیست؛ بلکه این تغییرات از سال‌های پیش و در پی فراهم شدن زمینه‌های لازم، ارائه تقاضاهای مکرر از سوی اعضای جامعه علمی و حرفه‌مندان، انتشار بروندادهای علمی و پژوهشی متناسب و توسعه فناوری‌های نوین در فضای علمی رشته رقم خورده و در حقیقت در چنین فضایی به تدریج کلید تغییر عنوان رشته زده شده است.
با این حال، در سال‌های اخیری که فضای تغییر عنوان رشته در ایران در حال شکل‌گیری بود و تغییر رویکردها و پارادایم‌های حرفه‌ای بسیار کند صورت می‌گرفت؛ در فضای حرفه‌ای در جهان، توجه به مفهوم خودخدمتی و خوددسترسی به اطلاعات، توسعه مفهومی و ساختاری کتابخانه دیجیتالی و گسترش خدمات مجازی، شخصی‌سازی خدمات اطلاعاتی با توجه به نیازهای خاص کاربران، تلاش برای ایجاد امکان دسترسی آزادانه و عادلانه مردم به مجموعه وسیعی از اطلاعات و منابع اطلاعاتی و ارائه آموزش‌های مختلف از جمله آموزش‌های مرتبط با سواد اطلاعاتی بسیار پررنگ گردید. (باکلند، 1379؛ Morales, 2000; 2001; Zick, 2000, Herliby, 2000, Kranich, 2001). همچنین با توجه به تغییرات و تحولات پیش آمده به ویژه تاثیرهای فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی بر فضای حرفه‌ای، عناوین جدیدی برای حرفه‌مندان در متون علمی جهان پیشنهادشده که از آن جمله می‌توان به مدیر اطلاعات[1]، دانش‌کار[2]، دانش‌ورز، مشاور اطلاعاتی[3]، مکانیک اطلاعاتی[4]، مهندس اطلاعاتی[5] و حافظ دانش[6] (کاردان نشاطی، 1382؛ دیانی، 1386 ؛ Zick, 2000; Fenner, 2004) اشاره کرد.
تمام تحول‌های فوق نشان‌دهنده تاکید مجدد بر اصول حرفه‌ای ثابت در فضای جدید اطلاعاتی در جهان است. با این حال، نیاز به بررسی‌ها و پژوهش‌های آینده‌نگرانه‌ای وجود دارد تا با توجه به تغییر عنوان و ظرفیت‌های جدید پدید آمده حاصل از آن در ایران، رویکردهای حرفه‌ای و عناوین جدیدتری برای حرفه‌مندان پیشنهاد شود. این پیشنهادها می‌بایست بر مبنای پژوهش و کنکاش نظری و با توجه به مبانی و اصول معرفت‌شناختی قابل قبول از نظر قاطبه دانشمندان و متخصصان رشته باشد. شکافتن دیوارهای کتابخانه و پرواز به سمت همه سازمان‌هایی که در آن‌ها اطلاعات گردآوری، ذخیره، پردازش، سازمان‌دهی و اشاعه می‌شود می‌تواند از جمله آرزوهای دانشجویان و حرفه‌مندان رشته جدید علم اطلاعات و دانش‌شناسی تصور شود. در این صورت، فرصت‌های شغلی بسیار گسترده‌تری برای فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توان ترسیم کرد؛ به شرطی که بتوان بر مبنای پژوهش‌های نظری و میدانی، محتواهای مناسبی را برای آموزش به دانشجویان رشته ارائه کرد و آن‌ها را به توانمندی‌های لازم برای کار در یک فضای اطلاعاتی – غیر از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی- مجهز نمود. اغلب سازمان‌ها دارای بایگانی‌ها و آرشیوهایی هستند که با توجه به پیشرفت‌های فناوری‌های اطلاعاتی و الکترونیکی، به اصول و راهکارهای علمی و عملی جهت ذخیره‌سازی، سازمان‌دهی، پردازش و اشاعه اطلاعات نیاز دارند که فارغ‌التحصیلان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در کنار سایر متخصصان از جمله متخصصان علوم رایانه قادر خواهند بود که در این رابطه، زیرساخت‌ها و رویه‌های سازمانی مناسبی را طراحی و به اجرا گذارند و مدیران و تصمیم‌گیرندگان سازمانی را در اتخاذ تصمیم‌های خود کمک کنند.
با توجه به مباحث مطرح شده، ضرورت هدایت این مباحث و پژوهش‌ها و مدیریت فضای حرفه‌ای پس از تغییر عنوان در رشته، به وسیله یک نهاد تأثیرگذار ضروری به نظر می‌رسد. تغییر عنوان رشته در ایران، در نتیجه بحث‌های علمی پدید آمده در فضای رشته و تحت هدایت اساتید دانشگاه به ویژه اعضای کمیته برنامه‌ریزی درسی علم اطلاعات و دانش‌شناسی وزارت علوم رخ داده است. این کمیته همچنین وظیفه تغییر واحدهای درسی و سرفصل‌های آموزشی را به منظور بهبود قابلیت‌ها و توانمندی‌های علمی و حرفه‌ای فارغ‌التحصیلان رشته بر عهده داشته و دارد. با این حال، ضروری است که نهادی نیز وجود داشته باشد تا مدیریت تحولات فضای حرفه‌ای را بر عهده بگیرد. این نهاد می‌تواند اقدام‌های زیر را در دستور کار خود قرار دهد:
* تلاش برای تغییر عنوان حرفه و حرفه‌مندان و به‌روز کردن شرح وظایف و مسئولیت‌های کتابداران و آرشیویست‌ها با توجه به نوع مسئولیت‌ها و وظایف جدیدی که در محیط اطلاعاتی جدید بر عهده‌دارند؛
* بررسی امکان به‌کارگیری فارغ‌التحصیلان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در کنار سایر متخصصان در سازمان‌ها و ادارات دیگری به غیر از کتابخانه. با توجه به آنکه در همه سازمان‌ها و ادارات چرخه اطلاعات از تولید تا اشاعه وجود دارد، فارغ‌التحصیلان این رشته می‌توانند از دانش و مهارت‍‌های خود برای مدیریت و اجرای کارآمد این چرخه بهره ببرند؛
* ارائه پیشنهادهای علمی و عملی به تصمیم‌گیرندگان دولتی مانند معاونت توسعه مدیریت و سرمایه انسانی رئیس جمهور جهت ایجاد پست‌های شغلی و شرح وظایف و مسئولیت‌های جدید برای فارغ‌التحصیلان رشته؛
* پشتیبانی از پژوهش‌های مناسب در راستای حمایت از تغییرات و تحول‌های مثبت در فضای حرفه‌ای؛
* تلاش برای شناخت دقیق تغییر و تحول پدید آمده پس از تغییر عنوان رشته و تأثیر آن بر فضای حرفه با برگزاری نشست‌ها و همایش‌های علمی.
در حال حاضر، فقدان نهاد یا متولی خاصی برای عملیاتی کردن اقدام‌های فوق کاملاً احساس می‌شود. انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران تا حدودی می‌تواند برخی از مسئولیت‌های اشاره‌شده را عملیاتی و اجرایی کند. با این حال، به نظر می‌رسد که این انجمن با توجه به رسالت و اهداف خود نتواند در این مسیر همه مسئولیت‌های مدنظر را بر عهده بگیرد.
بررسی شرایط موجود نشان می‌دهد که با تغییر عنوان رشته در ایران، فضای جدیدی برای فعالیت‌های حرفه‌ای باز شده است که در این فضا و با توجه به سایر اقدام‌ها و برنامه‌ریزی‌های حرفه‌ای مکمل، هم امکان وزیدن بادهای مساعد وجود دارد که در آن زمینه تعالی رشته و حرفه فراهم می‌گردد و هم امکان حرکت طوفان‌های بنیان‌افکنی پدید آمده که ناشی از همین جریان تغییر بوده و ممکن است سبب تخریب و نابودی همه موقعیت‌ها و جایگاه‌های حرفه‌ای پیشین شود. در سال‌های آینده فرصت مناسبی پدید خواهد آمد که به پشت سر خویش نگاهی بیندازیم و قضاوت کنیم که آیا فضای حرفه‌ای ما تحت تأثیر بادهای مساعد آباد شده و یا با طوفان‌های بنیان افکن از بین رفته و یا رو به نابودی است؟ شدت این بادها به تصمیم‌ها و تدابیر امروز جامعه علمی و حرفه‌ای ما بستگی دارد که تا چه حد به توسعه فضای جدید پدید آمده حساسیت نشان داده و به آن توجه می‌کنند. این امر مستلزم شناخت دقیق تمام عوامل تأثیرگذار در فضای علمی رشته جدید و فضای حرفه‌ای متأثر از آن است. شناخت دقیق نیز در نتیجه انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی متناسب با این فضا به دست می‌آید.
و اما در پایان، از نظر نباید دور داشت که برای کشتیبان و ساکنان یک کشتی که نمی‌دانند به کجا می‌روند هیچ بادی مساعد نخواهد بود!
منابع
باكلند، مايكل.کتابخانه‌های آينده. ترجمه: بابك پرتو. تهران: نشر كتابدار، 1379.
دیانی، محمدحسین. “سرسخن: افزایش کیفیت مشارکت مدنی”. کتابداری و اطلاعرسانی، شماره 37 (بهار 1386).
كاردان نشاطي، محمد. کتابخانه‌های ديجيتال (مجموعه مقالات). تهران : چاپار، 1382 : ص 309-311.
مردوخي، بايزيد.” آینده‌پژوهی و آینده‌نگری “. پيشگفتار ويژه مجله برنامه و بودجه. ضميمه شماره 11، (اسفند 1375).
Fenner, John & Fenner, Auderey (2004). “The future in context: how librarians can think like futurists “. Library Philosophy and Practice. Vol. 7, No. 1
Herliby, C. (2000). “ Internet services & the role of today`s librarian” . Liberal Education. Vol 86, No. 3, P.46.
Kranich, Nacy. (2001). “ Libraries for 2020 : Ensuring public participation in the 21st century information society “. Imp Magazine. Vol. 22.
Morales, Estella. (2000). “ The future of library : a view from Mexico “. New Library World. Vol 101. No 1157. pp 212-221.
Zick, Laura. (2000). “The work of information mediator : a comparison of librarians and intelligent software agents” . First Monday.
[1] Information Manager
[2] Information Worker
[3] Information Constulant
[4] Information Mechanice
[5] Information Engineer
[6] Knowledge Keeper
