سواد اطلاعاتی سبز: پیوندی میان آموزه‌های زیست‌محیطی و اطلاعاتی

مقدمه

بحران‌های زیست‌محیطی به یکی از نگرانی‌های اصلی بشر در قرن 21 تبدیل شده‌ است. بیابان‌زایی، آلودگی آب­‌های­ سطحی و زیر‌زمینی به انواع مواد ‌شیمیایی، کاهش حجم جنگل‌ها، افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی، آلودگی ‌هوا و تخریب لایه اُزُن، تنها بخشی از مشکلات زیست‌محیطی جهان پیرامون ما را تشکیل می‌دهند. انسان به عنوان عامل تأثیرگذار و قربانی این بحران به شمار می‌رود، از این رو به اعتقاد عموم صاحب‌نظران محیط زیست اصلاح روند این بحران‌ها، در گرو اصلاح آموزه‌های انسان و تغییر در نگرش، بینش و دانش انسان‌ها نسبت به سرنوشت خود و محیط پیرامون است. بنابراین آگاه‌سازی عمومی و آموزش جامعه در رابطه با ارزش و اهمیت محیط‌زیست برای ادامه حیات بشر امری مهم است (علوی،۱۳۹۲، ص1). بحران‌­های زیست‌محیطی به‌طور منظم رو به افزایش هستند و این موضوع به یکی از مهم‌ترین بحث‌های بین‌المللی و درون دولت‌ها و سازمان‌ها تبدیل شده ‌است. کتابخانه‌ها یکی از سازمان­‌هایی هستند که در سال‌های اخیر دغدغه زیادی برای کمک به کاهش آسیب به محیط زیست داشته‌اند. “جنبش کتابخانه‌های سبز[2]” درنتیجه‌ی دغدغه‌های زیست‌محیطی کتابخانه‌ها در اواخر دهه 1990 به ­وجود آمد. نگرانی اصلی این جنبش کاهش اثرات زیست‌محیطی کتابخانه‌ها بر محیط زیست بوده ‌است (کوربانوقلو و بوستونی، 2014، ص47 به نقل از آنتونلی، 2008).

 

  بر اساس تعریف لغت‌نامه پیوسته کتابخانه و علم اطلاعات[3] کتابخانه‌ سبز، کتابخانه‌ای است که برای به حداقل رساندن تأثیر منفی بر محیطزیست طبیعی و به حداکثر رساندن کیفیت محیط‌ داخلی به وسیله انتخاب محل‌ مناسب، استفاده از مصالح ساختمانی طبیعی و محصولات زیست تخریب‌پذیر، حفاظت از منابع (آب، انرژی، کاغذ) و دفع زباله (بازیافت، و غیره) طراحی شده‌اند. این کتابخانه‌ها همچنین بر خدمات، فعالیت‌ها، رویدادها، منابع و پروژه‌های مرتبط با محیطزیست، و نشان دادن نقش اجتماعی و مسئولیت کتابخانه‌ها به عنوان رهبران محیط زیست پایدار متمرکز هستند. کتابخانه‌ سبز ابعاد مختلفی مانند ساختمان ‌سبز، مدیریت ‌سبز، خدمات ‌سبز، سیستم‌های اطلاعاتی‌ سبز و منابع سبز را شامل می‌شوند که شرح هر یک از این ابعاد ما را از اهداف اصلی کتابخانه‌ها دور می‌کند. اما نکته مهم آن است که وظایف زیست‌محیطی کتابخانه‌های سبز تنها به داشتن ساختمان‌ِ سبز محدود نمی‌شود، بلکه کتابخانه‌های سبز امروزه مأموریت‌های ‌سبز[4] نیز دارند. این ماموریت ‌سبز به معنی ترویج پایداری از طریق آموزش، عملکرد و توسعه است (هوک، 2015، ص2).

  از طرف دیگر، سواد ‌اطلاعاتی یکی از انواع سواد‌های لازم برای زندگی در دنیای امروز است که به مهارت‌های افراد برای بهره‌مندی مؤثر از اطلاعات مورد نیاز است. بنابراین، در ادامه این نوشتار، که از پژوهش کوربانوقلو و بوستونی (2014) با عنوان از کتابخانه سبز تا سواد‌ اطلاعاتی سبز الهام گرفته شده ‌است، قصد داریم به تبیین مفهوم سواد‌ اطلاعاتی سبز3، ارتباط آن با سواد زیست‌محیطی و آموزش آن در کتابخانه‌ها بپردازیم.

سواد اطلاعاتی سبز

  سواد اطلاعاتی به طور کلی شامل مهارت‌ها و دانش‌هایی مانند تحلیل نیاز، شناخت منابع اطلاعاتی، آشنایی با روش‌ها و راهکارهای جستجو، ارزیابی و سازماندهی اطلاعات و در نهایت تبادل اطلاعات می­‌شود (میرحسینی، شعبانی، 1393، ص12). سواد اطلاعاتی سبز را می­‌توان بهره‌­گیری از این مهارت­‌ها برای کمک به محیطزیست دانست. سواد ­اطلاعاتی سبز مجموعه‌­ای از مهارت­‌هاست که در بیشتر تعاریف سواد ­اطلاعاتی آمده است. مهارت­‌های سواد ­اطلاعاتی با کمک به گسترش تفکر پایدار می‌­توانند به محیطزیست کمک کنند. به بیان دیگر، تفکر پایدار با توجه به نحوه رفتار اطلاعاتی، انتخاب اطلاعات و اعمال اطلاعاتی (جستجو، استفاده، و تبادل اطلاعات) ما که بر محیطزیست تأثیر می‌­گذارد یکی از مهم‌­ترین لازمه‌های سواد­اطلاعاتی سبز است (کوربانوقلو و بوستونی، 2014، ص54). در تعریف سواد ­اطلاعاتی سبز می­‌توان آن را مجموعه­‌ای از مهارت­‌هایی مانند شناخت منابع اطلاعاتی، دسترسی به اطلاعات، انتخاب منابع اطلاعات معتبر و مرتبط و در نهایت تفکر انتقادی دانست که منجر به تصمیم­‌گیری‌های آگاهانه در مسائل زیست‌محیطی می‎­شود. بنابراین لازم است در این میان به تعریفی از سواد زیست محیطی[5] بپردازیم. سواد زیست‌محیطی را به‌بیان ساده می­توان درک مشکلات زیست‌محیطی، تعامل انسان و طبیعت و آشنایی علمی و عملی دوستانه انسان‌ها با محیطزیست تعریف کرد. اور[6] (1992) سواد زیست‌محیطی را درک­کردن ارتباط و به‌هم‌پیوستگی­‌مان با محیطزیست و همچنین داشتن نگرشی مسئولانه در مورد محیطزیست اطرافمان تعریف کرده ­است. همچنین یونسکو در سال 1998 سواد زیست‌محیطی را سوادی عملی و کاربردی می­‌داند و در تعریفی جامع از آن بیان می‌کند: سواد زیست‌محیطی، آموزش عملی پایه­‌ای برای همه مردم است که برای آن­‌ها دانش، مهارت­‌ها و انگیزه­‌های مقدماتی را فراهم می‌کند تا بتوانند نیاز­های زیست‌محیطی خود را برطرف نمایند و به توسعه پایدار کمک­ کنند (عظیمی, محمد؛ مهدی غلامی و میلاد رامین آزاد، ۱۳۹۲، ص 4). آموزش سواد زیست‌محیطی با این هدف انجام می‌شود که افراد جامعه در مقابل محیط‌زیست احساس مسئولیت کنند و به آن‌ها کمک شود تا مهارت­‌های خود را در جهت شناخت محیط و استفاده از آن توسعه دهند، تا در نهایت رابطه مناسبی بین آن­‌ها و محیط‌زیست شکل گیرد (علوی، مهتاب،1392،ص2). بنابراین در ادامه لازم است به ارتباط میان سواد اطلاعاتی سبز و سواد زیست‌محیطی بپردازیم.

ارتباط سواد اطلاعاتی سبز و سواد زیست‌محیطی

  با توجه به تعاریف سواد زیست­‌محیطی و سواد ­اطلاعاتی سبز می­‌توان گفت که این دو سواد دارای مرز­های مشترکی با هم هستند. با وجود اینکه هدف از هر دو این سواد­ها کمک به محیط زیست است اما سواد ­اطلاعاتی­ سبز به نوعی ابزاری در خدمت سواد زیست­‌محیطی است. به بیان دیگر سواد اطلاعاتی سبز می‌کوشد تا با ایجاد مهارت­‌هایی در افراد به بهبود سواد زیست­‌محیطی و رابطه بهتر افراد با محیط زیست کمک کند. تأثیر مثبت سواد­ اطلاعاتی سبز بر سواد زیست­‌محیطی را می توان از سه جنبه بررسی کرد:

1. مهارت‌های سواد ­اطلاعاتی به توسعه و بهتر شدن مهارت­‌های سواد زیست­‌محیطی کمک می­‌کنند. سواد ­اطلاعاتی از طریق تسهیل در دسترسی به اطلاعات و انتخاب منابع اطلاعات معتبر و مرتبط که منجر به تصمیم­­‌گیری‌های آگاهانه در مسائل زیست­‌محیطی می‌شود به سواد زیست­‌محیطی کمک می‌کند. تفکر انتقادی، یکی دیگر از بخش‌های مهم از مجموعه مهارت‌های سواد ­اطلاعاتی است که نه‌تنها به ارزیابی نقادانه اطلاعات موجود در مسائل زیست‌محیطی کمک می‌­کند بلکه به درک نسبت به سیستم‌­های سلامت زیست­‌محیطی نیز منجر می‌­شود.
2. مهارت­‌های جستجوی پیشرفته که بخشی از مهارت­‌های سواد ­اطلاعاتی است به توسعه و بهبود استراتژی­‌های جستجو منجر می­‌شود که این امربه نوبه منجر به نتایج بهتردر مدت زمانی کوتاه و به جای گذاشتن اثرات کربنی[7] کمتر می­‌شود.
3. علاوه‌بر این، مهارت­‌های پیشرفته سواد ­کامپیوتری[8]، که یک پیش­نیاز برای سواد ­اطلاعاتی محسوب می‌­شود، با استفاده از راه‌های زیادی به کوتاه کردن زمان استفاده از کامپیوتر در هنگام جستجو کمک می­‌کند که این امر منجر به کاهش انتشار دی اکسید کربن می­‌شود (کوربانوقلو و بوستونی، 2014، ص54).

ضرورت و کاربرد سواد اطلاعاتی سبز

  امروزه بحران‌­های زیست­‌محیطی برای کشور­های مختلف خطراتی مشابه خطر دشمنان خارجی و منازعات سیاسی داخلی دارد، به‌طوریکه گاه منجر به ایجاد بحران­‌های امنیتی برای کشور­ها شده است. به همین دلیل چاره­‌اندیشی برای حل این بحران­‌ها به یکی از اولویت­‌های دولت­‌ها و سازمان­‌ها تبدیل شده است. تغییر نگرش و باور­های انسان نسبت به محیط‌زیست، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل شکل­‌گیری این بحران­‌ها یکی از راه­­‌های پیشنهادی برای حل آن بوده است. بنابراین می‌­توان گفت که آموزش شهروندان درباره مسائل زیست‌محیطی، از مهم­‌ترین لوازم و مقدمات کنترل بحران­‌های زیست­‌محیطی و جلوگیری از بحران­‌های جدید است. شاید اگر آموزش­‌های محیط زیستی از نسل­‌های پیشین انجام می­‌گرفت امروز شاهد بحران­‌های متعدد زیست­‌محیطی در کشورمان نبودیم. از سوی دیگر،‌ کتابخانه­‌ها یکی از نهاد­هایی هستند که به آموزش غیر­رسمی افراد جامعه می‌­پردازند. در همین راستا، فدراسیون بین المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری ( ایفلا) نیز در بیانیه­‌ای در گلاسکو (24 اگوست 2002) به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیسش، با تبیین نقش کتابخانه‌ها در توسعه پایدار به نقش کتابداری و اطلاع‌رسانی در حمایت ضروری برای یادگیری مادام‌العمر و تصمیم‌­گیری مستقل و توسعه فرهنگی همه افراد جامعه اشاره می‌کند و تأکید دارد که کتابخانه‌ها از طریق مجموعه وسیع این خدمات و تنوع رسانه­‌های اطلاعاتی، فرصت­‌های یادگیری را برای همه فراهم می‌کنند. (عرفان منش، حسینی،1393،ص 17)

  سواد اطلاعاتی سبز می‌تواند به‌عنوان یکی از راهکار­های مناسب برای آگاه‌سازی شهروندان درباره مسائل زیست‌محیطی در نظر گرفته شود. همچنین با ایجاد مهارت‌­هایی مانند تحلیل‌نیاز، انتخاب اطلاعات، اعمال اطلاعاتی (جستجو، استفاده، و تبادل اطلاعات) و تفکر انتقادی منجر به آموزش سواد زیست­‌محیطی، کاهش اثرات کربنی و در نهایت کمک به محیط زیست می­‌شود. با این‌حال، لازم است به آموزش سواد ­اطلاعاتی در کتابخانه­‌ها به‌عنوان یکی از رویکردهای قابل‌توجه در کتابخانه‌ها پرداخت که به‌عنوان یکی از اهداف کتابداران در سال­‌های اخیر بوده ­است. با وجود ارزشمند بودن آموزش‌های کلاسی، اما آموزش مهارت­‌های سواد­ اطلاعاتی در کتابخانه­‌ها از طریق شیوه­‌های راهبردی مانند آموزش از طریق میز­مرجع، راهنماها، مرجع­‌مجازی و وب‌سایت کتابخانه­‌ها بیشتر رایج بوده ­است (میر حسینی و شعبانی، 1393، ص32). مفهوم سواد اطلاعاتی سبز نیز می‌تواند به‌عنوان نیاز به یک رویکرد جدید در آموزش سواد ­اطلاعاتی در نظر گرفته شود. آموزش سواد ­اطلاعاتی باید با پایداری زیست­‌محیطی گره بخورد و از راه­‌های مختلفی به جنبش کتابخانه سبز کمک کند. آموزش سواد ­اطلاعاتی سبز می‌تواند از دو روش انجام پذیرد:

1-  اولین جنبه آن برگزاری جلسات آموزشی مربوط به سواد­اطلاعاتی با رعایت نکات، شیوه‌­ها و مدیریت ­سبز می­‌شود. در برگزاری جلسات آموزشی باید به مسائلی مانند صرفه‌­جویی در استفاده از منابع (مواد و انرژی) و کاهش اثرات کربن (میزان گازهای گلخانه‌ای) تولید شده در طی فعالیت­‌های آموزشی توجه شود. از جمله نکات مهمی که می­‌تواند کتابخانه‌ها را در رسیدن به این هدف یاری کند عبارتند از:

• کاهش چاپ بروشور و مواد آموزشی (و چاپ آن‌ها بر اساس تقاضا)، استفاده از هر دو طرف کاغذ و استفاده از کاغذ بازیافتی
• استفاده از لیوان و ظروف نوشیدنی قابل استفاده مجدد به­‌جای مواد یکبار مصرف در زمان استراحت و پذیرایی
• جمع­‌آوری و استفاده دوباره از مواد آموزشی در پایان جلسات
• خاموش ­کردن چراغ هنگام پایان جلسه آموزشی
• خاموش ­کردن کامپیوتر و مانیتور پس از پایان آموزش
• استفاده بهینه از نور طبیعی و تهویه در صورت امکان
• جمع‌­آوری زباله­‌های قابل بازیافت که در طول جلسات تولید شده ­است و اطمینان از بازیافت آن.

2-  آموزش سواد اطلاعاتی از طریق تفکر پایدار با محیط زیست پیوند خورده است. کتابخانه­‌ها می­‌توانند در جلسات آموزشی سواد ­اطلاعاتی، کاربران را از اینکه چگونه می­‌توانند در هنگام جستجو، انتخاب، استفاده و تبادل اطلاعات به محیط‌زیست کمک کنند، آگاه کند. از جمله برنامه­‌هایی که کتابخانه­‌ها می­‌توانند در آموزش سواد­اطلاعاتی برای تغییر تفکر کاربران نسبت به محیط‌زیست و پایداری انجام دهند می‌­توان به اثرات زیست­‌محیطی منابع کاغذی در مقابل منابع الکترونیکی، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، وسیستم‌­های اطلاعاتی اشاره کرد (کوربانوقلو و بوستونی، 2014، ص55).

  همچنین برگزاری جلسات آموزشی، کارگاه‌­ها و نشست­‌هایی با موضوعات و منابع ­سبز نیز می­‌تواند یکی از برنامه­‌های کتابخانه­‌ها برای کمک به افزایش آگاهی کاربران در مسائل محیط زیستی باشد.

جمع‌بندی

  در سال‌­های اخیر و با شدت گرفتن بحران­‌های زیست‌محیطی، بسیاری از مشاغل و سازمان­‌ها در تلاش برای کاهش اثرات زیست­‌محیطی و کمک به بهبود وضعیت محیط زیست اقداماتی را انجام داده‌­اند. کتابخانه­‌ها و کتابداران نیز با درک این مسئله، و با اقداماتی مانند “جنبش کتابخانه‌های سبز” قدم­‌هایی را برای کمک به محیط زیست برداشته­‌اند. اما نکته مهم در نقش کتابخانه‌ها به‌عنوان حامی محیط‌زیست آن است که کتابخانه‌­ها می­‌توانند با کمک گرفتن از نقش آموزشی خود در جامعه به تغییر تفکر جامعه نسبت به محیط‌زیست کمک کنند، که این مهم با ترویج سواد زیست­‌محیطی و سواد­اطلاعاتی سبز می‌تواند بهتر تحقق یابد. با نگاهی به حجم مطالبی که پیرامون کتابخانه‌­ها و محیط‌زیست منتشر شده است، متوجه خواهیم شد که بخش زیادی از مقالات و کتاب‌­های منتشر­شده به کتابخانه­‌های سبز و ساختمان ­سبز آنها پرداخته­‌اند. در همین رابطه کوربانوقلو و بوستونی (2014) به ارائه پیشنهاداتی برای ترویج سواد ­اطلاعاتی سبز و آموزش سواد ­اطلاعاتی می­‌پردازند:

• ترویج تحقیقات علمی در این زمینه
• گسترش تخصص در مسائل زیست‌محیطی و اقدامات کتابخانه سبز
• پیوند تفکر پایدار به مفاهیم سواد اطلاعاتی و آموزش آن
• تطبیق استانداردهای سواد اطلاعاتی با نقطه نظرهای زیست‌محیطی وتفکر پایدار
• انتشار مطالبی درباره چگونگی تأثیر آموزش سواد اطلاعاتی بر حمایت و به اشتراک گذاری دیدگاه تصمیم‌گیران حوزه پایداری محیط‌زیست
• جای دادن پایداری در اسناد سیاست‌های سواد اطلاعاتی و همچنین خط‌مشی کتابخانه و برنامه‌ریزی راهبردی
• همکاری برای آموزش سواد اطلاعاتی با اساتید حوزه‌های تربیتی در زمینه محیط‌زیست پایدار
• گردآوری اطلاعات مستند در مورد تأثیر رفتارها و اقدامات اطلاعاتی بر روی محیط‌زیست و ارائه و به‌اشتراک‌گذاری این اطلاعات با کاربران در مقیاسی گسترده
• استفاده از تبادل‌نظر در فعالیت‌های سواد اطلاعاتی به سوی سبز شدن.

ایفلا در سال‌­های اخیر با درک اهمیت نقش آموزشی کتابخانه‌­ها در محیط‌زیست توجه بیشتری نسبت به ترویج سواد زیست‌محیطی در کتابخانه­‌ها داشته است. این نکته برای کشور­هایی مانند ایران که به دلیل کمبود بودجه، کتابخانه‌­ها قادر به تغییرات ساختمانی و هم‌گام­سازی ساختمان خود با استاندارد­های ساختمان­ سبز نیستند، اهمیت بیشتری دارد. چراکه این کتابخانه‌­ها می‌­توانند با آموزش­ محیط‌زیست در کتابخانه و ترویج سواد زیست‌­محیطی به وظایف ­سبز خود برای کمک به محیط‌زیست عمل کنند. استفاده از مهارت‌­های سواد­ اطلاعاتی برای کمک به محیط‌زیست، یکی از مباحث جدید بین رشته­‌ای پیرامون سواد اطلاعاتی و محیط‌زیست است. سواد اطلاعاتی با اقداماتی مانند کاهش اثر زیست­‌محیطی رفتار اطلاعاتی کاربران و ایجاد تفکر انتقادی در آن‌ها برای کاهش تأثیر این رفتارها بر بهبود محیط‌زیست آن‌ها، می­‌تواند نقش مهمی در کمک به محیط‌­زیست ایفا کند. آموزش سواد ­اطلاعاتی سبز در کتابخانه‌­ها و توجه به محیط‌زیست در هنگام برگزاری جلسات آموزشی سواد اطلاعاتی در کتابخانه‌ها، نقش دیگری است که کتابخانه­‌ها می‌توانند در کمک به محیط زیست داشته باشند. همچنین با توجه به اینکه سواد ­اطلاعاتی سبز می‌تواند به‌عنوان یکی از بحث­‌های جدید و میان رشته‌­ای بین متخصصان سواد ­اطلاعاتی و محیط‌زیست در نظر گرفته شود انتظار می‌رود تا در آینده شاهد نشست­‌ها و انتشارات بیشتری در این زمینه باشیم.

 سپاسگزاری

از آقای روح‌الله سلیمانی‌پور، دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی برای کمک به دسترسی به اطلاعات مرتبط در این زمینه و همچنین، یاری به شکل‌گیری متن و مطالعه این مطلب سپاسگزاری می‌شود.

 منابع:

1. عرفان­‌منش، محمد امین و حسینی، الهه (1393). نقش کتابخانه‌ها در توسعه پایدار. فصلنامه داخلی کنسرسیوم محتوای ملی, 15, 14-22.
2. عظیمی, محمد؛ مهدی غلامی و میلاد رامین آزاد(۱۳۹۲). تبیین نشانگرهای سواد زیست‌محیطی بر اساس استانداردهای سواد علوم در پروژه 2061 امریکا، اولین کنفرانس ملی آموزش فرهنگ و اخلاق زیست‌محیطی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، http://www.civilica.com/Paper-EESD01-
3. علوی, مهتاب(۱۳۹۲). اهمیت آموزش حفاظت از محیط ‌زیست، اولین همایش سراسری محیط ‌زیست، انرژی و پدافند زیستی، تهران، موسسه آموزش عالی مهر اروند، گروه ترویجی دوستداران محیط زیست، http://www.civilica.com/Paper-ECONF01-ECONF01_183.html
4. میرحسینی، زهره و شعبانی، احمد (1393). مبانی و روش های آموزش سواد اطلاعاتی. تهران: سمت.
5. Hauke, P. (2015). How to become/How to identify a Green Library? Standards for Certification. Aavailable at http://library.ifla.org/1237/1/095-hauke-en.pdf
6. Kurbanoğlu, S., & Boustany, J. (2014, October). From green libraries to green information literacy. In European Conference on Information Literacy (pp. 47-58). Springer International Publishing.‏

[2] Green Library Movement

2 Online Dictionary for Library and Information Science (ODLIS)

[4] Green missions

[5] Environmental Literacy

[6] Orr

[7] اثرات کربنی (Carbon footprint) به “مقدار کل گازهای گلخانه‌ای که به طور مستقیم و غیرمستقیم از فعالیت‌های انسانی تولید می‌شود” گفته می‌شود.

[8] Computer literacy

ایمان نریمانی