تاب‌آوری جامعه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در سایه پشتیبانی صنفی

نتایج حاصل از تلاش‌های پیگیر در حوزه‌ امور صنفی به منظور تبیین جایگاه رشته تخصصی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، نشان می‌دهد که دغدغه‌‌های استخدام، امنیت و وضعیت شغلی از جمله مهم‌ترین خواست‌­های صنفی درتامین حقوق اصحاب این رشته شغلی بوده است. تاکنون تلاش‌‌های متعددی در تبیین جایگاه شغلی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی[1]، توسعه حرفه‌ای، تامین امنیت شغلی[2] و پیشنهاد راهکارهایی برای ایجاد انجمن صنفی[3][4] و توسعه طرح‌‌های طبقه‌بندی مشاغل[5][6] صورت گرفته است. هرچند این تلاش‌های خستگی ناپذیر قابل تقدیر است، لیکن شاهد نتایج قابل توجه و ملموس در ایجاد یک حرکت و فعالیت صنفی نظام‌مند در حوزه شغل علم اطلاعات و دانش‌شناسی نبوده‌ایم. اگر مفهوم تاب‌آوری را «فرایند سازگاری مؤثر در برابر سختی‌ها، آسیب‌ها، تهدیدها و مشکلات موجود[7]»تعریف کنیم، به‌خوبی نقش افراد در آن روشن می‌شود، یعنی افزایش توانایی‌‌ها در رسیدن به تعادل. تاب‌آوری در حوزه تامین امنیت شغلی، ظرفیت‌سازی شخصی به منظور احراز پست‌‌ها و فرصت‌‌های شغلی موجود است. به عبارت دیگر، دانشجویان و دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی می‌بایست خود را مجهز به دانش، مهارت و توانایی‌هایی کنند، تا بازار کار آنها را جذب کند. حال سئوال این است که دانش‌آموختگان این حوزه در فرایند کسب تاب‌آوری می‌بایست به امان خدا رها شوند؟

اگر دانشگاه‌ها از امکان ارائه این دانش و مهارت‌ها برخوردار نباشند، چه باید کرد؟ اگر فرصت‌های برابر برای افراد در بهره‌گیری از خدمات آموزشی غیرانتفاعی وجود نداشته باشد، تکلیف چیست؟ در پاسخ باید گفت که یک کانون صنفی می‌تواند به مسائل آموزشی، کسب مهارت‌ها، ارائه مدارک تخصصی لازم، شناسایی و اشاعه فرصت‌های شغلی کمک کند. تجارب شکل‌گیری اینگونه از کانون‌های صنفی مانند سازمان‌های نظام مهندسی و نظام پزشکی، پرستاری و دامپزشکی و مانند آنها در کشور وجود دارد[8]. در اینجا، سعی بر آن داریم که از طریق بررسی چالش‌های نبود یک تشکل صنفی، ضرورت شکل‌گیری یک کانون یا سازمان صنفی را در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی تبیین کنیم.

 نبود سازوکار پیگیری امور صنفی شاغلین: شاغلین در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، هم اکنون دارای نظام یا مرجع رسمی پیگیری‌کننده امور صنفی خود نیستند. به این ترتیب، نیازهای اساسی امنیت شغلی در حفظ پست‌های موجود، عدم تصدی پست‌ها توسط افراد غیرمتخصص یا بدون تحصیلات دانشگاهی مرتبط و نبود سازوکار پیگیری شکایات از جمله چالش‌های موجود در امور صنفی است.

چالش‌­ها در ارزشیابی کیفی نیروی انسانی: سالانه شمار زیادی از دانش‌آموختگان این رشته از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور، فارغ التحصیل می‌شوند. در این میان، مکانیسم‌هایی برای ارزشیابی کیفی این دانش‌آموختگان در تناسب با بازار کار وجود ندارد. از طرف دیگر، سازوکاری برای ارزشیابی شاغلین به ویژه افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی به منظور بررسی میزان کارآمدی آنها در دسترس نیست.

چالش‌های آموزشی و پژوهشی: یک نظام ارزشیابی کارآمد برای دانشجویان و شاغلین، عامل شناسایی شکاف‌های مهارتی و دانشی می‌شود. از طرف دیگر، ضرورت شکل گیری سازوکار منسجم و هماهنگ برای پژوهش‌های کاربردی در انطباق با نیازهای کاربردی، وجود دارد. یک کانون صنفی می‌تواند ضمن مرتفع ساختن شکاف‌های پیش‌گفته، بستری مناسب برای انجام پژوهش‌های کاربردی فراهم آورد.

چالش­‌ها در ارائه خدمات: در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، کسب‌و‌‌کارهایی توسط افراد حقیقی و حقوقی شکل گرفته است که می‌بایست توسط یک سازوکار رسمی مورد نظارت، ارزیابی، رتبه‌بندی و پشتیبانی قرارگیرد. هم اکنون شاهد هستیم که نظام تعیین تعرفه رسمی برای انجام انواع خدمات فنی و تخصصی در این حوزه وجود ندارد و خدمات از طریق سازوکار مناقصه شکل می‌گیرد. از طرف دیگر، ارزیابی کیفیت ارائه خدمات فنی و تخصصی برای احقاق حقوق کارفرمایان، بوسیله یک مرجع رسمی، صورت نمی پذیرد.

چالش­‌های کلان اجرایی و عملکردی: نبود یک کانون صنفی در انتظام کلان امور حرفه‌ای و شغلی در این حوزه مشهود است. به این مفهوم که در امور تدوین پیش‌نویس لوایح، طرح طبقه‌بندی مشاغل، تصویب‌نامه‌ها، استانداردها، آئین‌نامه، پیوستن به مجامع و کنوانسیون‌های ملی و بین‌المللی، عضویت در شوراهای عالی و شوراهای گسترش و برنامه‌ریزی دانشگاه‌ها، وجود یک کانون صنفی ذی‌صلاح، همواره مورد نیاز بوده است.

در نتیجه می‌توان گفت که وظیفه حفظ و صیانت از حقوق صنفی شاغلین در برابر اشخاص حقیقی و حقوقی، ارزیابی کیفی شاغلین متخصص و غیرمتخصص، ارائه آموزش و پژوهش‌های کاربردی هدفمند منطبق با بازار کار، نظارت، ارزشیابی و پشتیبانی مستمر خدمات حرفه‌ای و فنی در حفظ حقوق پیمانکاران و کارفرمایان و حضور فعال و مؤثر در کلیه مراجع ملی و بین‌المللی تصمیم‌گیری و قانون‌گذاری، ضرورت وجود یک کانون صنفی مرجع را نمایان می‌سازد. لایحه قانونی تشکیل این کانون صنفی می‌بایست به شکل یک سازمان غیرانتفاعی از طرف مجلس به تصویب برسد. مهم‌ترین بستر برای شکل‌گیری این سازمان صنفی، پشتیبانی و حمایت کلیه دانشجویان، دانش‌پژوهان، حرفه‌مندان و متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی از آن است.

[1] حسن زاده (1404) گزارش عملکرد کمیته برنامه‌ریزی و گسترش علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی در ۱۴۰۳: اتمام بازنگری سرفصل‌های دروس علم‌اطلاعات از کارشناسی تا دکتری. لیزنا، 15 فروردين 1404.

[2] شعبانی، احمد .1399. نگرانی‌های جاری اقشار کتابدار از محرومیت ردیف‌های حقوقی در احکام کارگزینی. انجمن علمی ارتقای کتابخانه های عمومی ایران. http://ipla.ir/?p=2986

[3] عمرانی، ابراهیم. 1395. “پیش به سوی انجمن صنفی کتابداران: بخش اول: حرفه و صنف.” سخن هفته لیزنا، شماره 288. 10 خرداد ۱۳۹۵.

[4] پورحقانی، مهسا .1396. “انجمن صنفی کتابداران و اطلاع‌رسانان: چرا و چگونه؟” سخن هفته لیزنا، شماره 343، 5 تیر 1396.

[5] امیرحسینی، مازیار. طرح تدوین رسته اطلاع رسانی کشاورزی در طرح طبقه بندی و ارزشیابی مشاغل. تهران: اتاق فکر جهاد کشاورزی. https://www.researchgate.net/publication/339326645

[6] تهوری، زهرا .1387. “جایگاه کتابداری و اطلاع رسانی در طبقه بندی مشاغل کشور”. اطلاع یابی و اطلاع رسانی، 2 (7). http://ensani.ir/file/download/article/20120327174325-3038-50.pdf

[7] American Psychological Association (APA), 2022. Resilience definition. In: EaglePubs, 2025. Introduction to Resilience – The Psychology of Resilience. [online] Available at: <https://eaglepubs.erau.edu/psychologyofresilience/chapter/main-content-3/> [Accessed 14 Oct. 2025].

[8] امیرحسینی، مازیار .« ایجاد سازمان نظام مهندسی محتوا: یک حرکت صنفی (۱)» سخن هفته لیزنا، شماره ۵۷۷، ۲۵بهمن ۱۴۰۰الف.