مقدمه
گسترش کاربرد هوش مصنوعی در حوزه‌های تخصصی و حرفه‌ای گوناگون، ضرورت بازنگری در چارچوب‌های اخلاقی حاکم بر اشتغال را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. تأثیرات غیرقابل‌انکار ناشی از کاربرد هوش مصنوعی به‌ویژه در حوزه‌های دانش‌محور مانند علم اطلاعات و دانش‌شناسی بسیار عمیق و گسترده برآورد می‌شود. باتوجه‌به این‌که سامانه‌های هوشمند به‌طور فزاینده‌ای وظایف تکراری را خودکار می‌کنند، شیوه ارائه خدمات را دگرگون می‌سازند و نقش‌های حرفه‌ای را بازتعریف می‌کنند، نگرانی‌های اخلاقی عمیقی پیرامون عدالت و توانمندسازی در کسب فرصت‌های شغلی پدید آمده است. در این میان، سه چارچوب اخلاقی یعنی عدالت توزیعی[1]، انصاف رویه‌ای[2] و اخلاق توانمندسازی[3]، از مهم‌ترین رویکردهایی هستند که برای ارزیابی پیامدهای اخلاقی تحولات ناشی از هوش مصنوعی در اشتغال مطرح شده‌اند.
عدالت توزیعی به تخصیص منصفانه منابع، فرصت‌ها و پیامدها میان افراد و گروه‌ها اشاره دارد (راولز[4]، 1971؛ میلر[5]، 1999). این مفهوم در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در شرایط حضور هوش مصنوعی، بر توزیع منافع و فرصت‌های شغلی ناشی از خودکارسازی بین منابع انسانی تأکید دارد، به‌ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کارکنان نیمه‌حرفه‌ای و نیز در کتابخانه‌هایی با زیرساخت‌های محدود و منابع اندک. انصاف رویه‌ای بر شفافیت فرایندهای تصمیم‌گیری (لونتال[6]، 1980) در نحوه طراحی، پیاده‌سازی و نظارت بر سامانه‌های هوشمند مربوط می‌شود. فقدان شفافیت در راهبری و کاربری سامانه‌های هوشمند یا حذف کارکنان از فرایندهای طراحی مشارکتی می‌تواند اعتماد به فرایندهای خودکارسازی و همگرایی با سامانه‌های هوشمند را در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی تضعیف کند (کینچن[7]، 2024). اخلاق توانمندسازی که ریشه در آثار سن[8] (1999) و نسبام[9] (2011) دارد، بر آزادی‌های واقعی افراد برای پیگیری مسیرهای مطلوب زندگی تأکید می‌کند. این مفهوم در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی به تضمین دسترسی کارکنان به آموزش، منابع و پشتیبانی‌های نهادی برای سازگاری با تحولات ناشی از هوش مصنوعی اشاره دارد. به این ترتیب، تأثیر این چارچوب‌های اخلاقی بر اشتغال در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی چندوجهی است (ریملند[10]، 2025؛ لو[11]، 2024) یعنی در توزیع عادلانه فرصت‌های شغلی، مشارکت در راهبری هوش مصنوعی و توانمندسازی نیروی انسانی نهفته است.
همان‌گونه که اشاره شد، چارچوب‌های اخلاقی یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی از جمله مفاهیم بنیادین در چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور هستند. در تبلور و تحقق عدالت در کسب امنیت شغلی و دسترسی به مشاغل نوظهور، مفهوم تاب‌آوری[12]می‌تواند دارای اهمیت ویژه‌ای باشد. تاب‌آوری به‌طورکلی به ظرفیت و توانایی افراد و نهادها برای “بازستاندن[13]“، “سازگاری[14]” و “شکوفایی[15]” در مواجهه با اختلالاتی که به وقوع می‌پیوندد، اشاره دارد (والکر و همکاران[16]، 2004؛ فولکه[17]، 2016). مفهوم تاب‌آوری در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در حیطه امور شغلی، شامل توانایی کتابداران و متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی و نهادهای متبوع آنها برای مدیریت جابه‌جایی شغلی، آگاهی از فرایندهای حرفه‌ای و توسعه مهارت‌ها در قبال مواجهه با هوش مصنوعی مصداق پیدا می‌کند. همچنین شامل مشارکت فعال در فرصت‌های شغلی جدید و نوظهور مانند مدیریت اخلاقی داده‌ها، سواد الگوریتمی و نقش‌های طراحی مشارکتی می‌شود.
عناصر اصلی تاب‌آوری؛ یعنی بازستاندن، سازگاری و شکوفایی را می‌توان از دو جنبه فردی و نهادی مورد بررسی قرار داد و تعاریف آنها را به‌ویژه در مواجهه با هوش مصنوعی در کتابخانهها ارائه کرد.
- بازستاندن: مفهوم بازستاندن که معادل بازیافتن و بازیابی قرار می‌گیرد، از دیدگاه نهادی بر تقویت ظرفیت‌های یک سازمان یا مؤسسه برای اجرای مؤثر مأموریت‌های خود تأکید دارد. در کتابخانهها، عامل “بازستاندن” به ایجاد بسترهای استفاده از هوش مصنوعی در ارائه خدمات اطلاع‌رسانی اطلاق می‌شود. مفهوم بازستاندن از دیدگاه فردی، ناظر بر کسب یا تکیه بر توانایی‌ها از منظر روان‌شناختی و رفتار فردی است تا در موقعیت‌های جدید از امکان تصمیم‌گیری مستقل و خودکارآمدی برخوردار شود. کتابداران به منظور تاب‌آوری در شرایط حضور هوش مصنوعی می‌بایست از طریق اعاده یا بازیابی توانایی و ظرفیت‌های فردی از اعتماد به نفس کامل در مدیریت و راهبری هوش مصنوعی برخوردار باشند. این توانایی‌های فردی به آنها این امکان را می‌دهد تا در مقابل سامانه‌های هوشمند، نقش‌های شغلی و حرفه‌ای خود را به شکل مؤثرتری ایفا نمایند یا فرصت‌های شغلی نوین را احراز نمایند.
- سازگاری: عامل سازگاری در مقوله تاب‌آوری نیز از دو جنبه نهادی و فردی قابل تعریف است. مؤسسات و سازمان‌ها می‌بایست در پیاده‌سازی یک سازوکار نوین در مجموعه خود، به شکل شفاف سایر عناصر و منابع را با این مکانیسم نوظهور سازگار کنند. مفهوم سازگاری هوش مصنوعی در کتابخانهها به برقراری هماهنگی و همگرایی آن با سایر خدمات و منابع کتابخانه دلالت دارد. سازگاری از دیدگاه فردی؛ یعنی توسعه قدرت انطباق و انعطاف‌پذیری در مقابل یک عامل خارجی نوظهور است. هرچند هوش مصنوعی یک پدیده نوین با کلیه مقتضیات نوآورانه و فناورانه خود است؛ اما کتابداران می‌بایست با تکیه بر قدرت پذیرندگی خود، میزان سازگاری را با این عامل جدید افزایش دهند. سازگاری به معنی غلبه بر عامل خارجی نیست، بلکه افزایش قدرت انعطاف‌پذیری در کسب فرصت‌های نوین شغلی و پرهیز از انجام وظایفی است که به سادگی هوش مصنوعی آنها را برآورده می‌سازد. البته، در پذیرندگی هوش مصنوعی توسط کتابداران، شفاف‌سازی عامل نهادی یعنی مؤسسات و سازمان‌های متبوع آنها، در شیوه پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه، نقش اساسی را بازی می‌کند.
- شکوفایی: مقوله شکوفایی در تاب‌آوری نهادی به برنامه ریزی به منظور پیاده‌سازی فناوری‌های نوین در افزایش کارآمدی و ارتقاء مؤسسه یا سازمان در انجام امور محوله خود اطلاق می‌شود. کتابخانهها به عنوان نهادهای اطلاعات‌محور و دانش‌بنیان، مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رسانی هستند. به این ترتیب، استفاده از سامانه‌های هوش مصنوعی در توسعه خدمات اطلاع‌رسانی در این نهادها امری لازم و اجتناب‌ناپذیر است که نهایتاً منجر به شکوفایی آنها خواهد شد. از طرف دیگر، شکوفایی فردی در زمانی حاصل می‌شود که افراد در مواجهه با یک عامل شتاب‌دهنده خارجی در افزایش کارایی در انجام مسئولیت‌های خود به شیوه مناسبی هماهنگ شوند. بنابراین، شکوفایی کتابداران در گرو حمایت‌ها و پشتیبانی‌های نهادی است تا بتوانند شکاف دانش و مهارت کاربری هوش مصنوعی خود را از طریق مبادی آموزش رسمی و غیررسمی ترمیم نمایند. این سطح از سواد هوش مصنوعی، امکان راهبری و کاربری مناسب هوش مصنوعی در توسعه وظایف شغلی و حرفه‌ای را میسر می‌سازد.
باوجود رشد ادبیات مربوط به اخلاق هوش مصنوعی و عدالت در کسب فرصت‌های شغلی، خلأ قابل‌توجهی در پژوهش پیرامون ارتباط بین مفهوم تاب‌آوری با چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی وجود دارد. درحالی‌که مطالعات گوناگونی به پیامدهای مرتبط با عدالت توزیعی (مانند از دست رفتن شغل، نابرابری و مانند آن)، دغدغه‌های مرتبط با انصاف رویه‌ای (مانند عدم شفافیت در پیاده‌سازی سامانه‌های هوشمند) و محدودیت‌های توانمندسازی (مانند نبود آموزش) پرداخته‌اند، کمتر به این موضوع توجه شده که چگونه می‌توان تاب‌آوری افراد و سازمان‌ها را درون این چارچوب‌ها پرورش داد تا گذار عادلانه و اخلاقی در اشتغال را در شرایط حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها پشتیبانی کرد. فقدان پژوهش یا خلأ پیش‌گفته، مسئله پژوهش را در مقاله حاضر تشکیل می‌دهد. به این ترتیب مسئله در این مقاله، فقدان تحلیل‌های تلفیقی یا مقایسه‌ای در پیوند عناصر تاب‌آوری با چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور در زمینه ایجاد و از دست رفتن فرصت‌های شغلی تحت‌تأثیر هوش مصنوعی در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. پرداختن به این مسئله برای طراحی راهبردهای اخلاقی، فراگیری عدالت و توسعه پایدار در تحول نیروی انسانی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی ضروری است.
در پایان ذکر این نکته مهم به نظر می‌رسد که، همگرایی میان هوش مصنوعی، چارچوب‌های اخلاق و برابری در کسب فرصت‌های شغلی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی نیازمند رویکردی دقیق، میان‌رشته‌ای و نوآورانه است. با سنتز یافته‌ها پیرامون عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی از منظر تاب‌آوری، این پژوهش تلاش دارد مسیر انطباق مفهوم تاب‌آوری را با چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور در کسب امنیت شغلی برای منابع انسانی در کتابخانهها در شرایط حضور هوش مصنوعی ترسیم نماید. چنین رویکردی نه‌تنها خلأهای نظری را پر می‌کند، بلکه راهنمایی عملی برای سیاست‌گذاران، اساتید، مربیان، کتابداران و مدیران کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی فراهم می‌آورد تا بستر ارتقاء جوامع حرفه‌ای را از طریق الگوهای توانمندسازی در عصر هوش مصنوعی هموار سازند.
روش‌شناسی
این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل سنتزی کیفی، به بررسی پیامدهای اخلاقی هوش مصنوعی در اشتغال حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی پرداخته است. این رویکرد به دلیل توانایی و قابلیت‌های آن در تلفیق چارچوب‌های اخلاقی متنوع و نظریه تاب‌آوری در یک ساختار ارزیابی منسجم انتخاب شده است. تحلیل سنتزی به‌ویژه برای مطالعات میان‌رشته‌ای مناسب است، جایی که همگرایی مفهومی میان حوزه‌هایی مانند اخلاق، مطالعات نیروی انسانی و علم اطلاعات ضروری است (فولک، 2006).
تحلیل سنتزی بر خلاف روش‌های تجربی سنتی که متغیرها را به‌صورت مجزا بررسی می‌کنند، امکان تجمیع و تفسیر ادبیات مفهومی، هنجاری و سیاست‌محور را فراهم می‌سازد. این روش برای پر کردن شکاف میان نظریه‌های اخلاقی (مانند عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی) و چالش‌های عملی تاب‌آوری نیروی انسانی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در مواجهه با هوش مصنوعی انتخاب شد. همچنین، این روش امکان طراحی نمودار مفهومی را فراهم می‌کند که پیامدهای اخلاقی را با چارچوب‌های عدالت‌محور و ابعاد تاب‌آوری مرتبط می‌سازد و درک چندبعدی از تأثیرات هوش مصنوعی ارائه می‌دهد. مراحل این پژوهش شامل موارد ذیل است:
- مرور ادبیات: مرور نظام‌مند منابع علمی از پایگاه‌هایی مانند Scopus، Web of Science و Google Scholar انجام شد. معیارهای انتخاب شامل دستیابی به اطلاعات جاری بیشتر مرتبط به سال‌های 2020 تا 2025، ارتباط محتوای اطلاعات با اشتغال در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و اخلاق هوش مصنوعی، و پوشش نظریه‌های اخلاقی عدالت‌محور با حوزه تاب‌آوری بود.
- انتخاب چارچوب‌ها: سه چارچوب اخلاقی یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی بر اساس فراوانی در ادبیات انتخاب شدند. این چارچوب‌ها با عناصر تاب‌آوری شامل بازستاندن، سازگاری و شکوفایی هم‌راستا شدند.
- تحلیل سنتزی داده‌ها: ده پیامد اخلاقی اشتغال تحت‌تأثیر هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی، استخراج و دسته‌بندی شدند. هر پیامد با یک یا چند چارچوب اخلاقی و عنصر تاب‌آوری نگاشت شد. برای نشان‌دادن روابط بین متغیرها، از علامت‌های ✓ استفاده شد.
- طراحی نمودار مفهومی: نموداری پنج‌سطحی طراحی شد که ارتباط میان چارچوب‌های اخلاقی، عناصر تاب‌آوری، پیامدها، نقاط همگرایی و نتایج راهبردی را به تصویر می‌کشد. این نمودار مبنای تفسیر و بحث قرار گرفت.
- اعتبارسنجی و تفسیر: نتایج تحلیل‌شده با پژوهش‌های موجود مقایسه شدند تا هم‌خوانی‌ها، تفاوت‌ها و خلأها شناسایی شوند. یافته‌های غیرمنتظره مانند نقش نظام‌مند خلأهای حکمرانی، برجسته و تبیین شدند.
این روش‌شناسی امکان بررسی جامع و سنتزی ساختاریافته ابعاد اخلاقی و تاب‌آوری در شرایط حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی را فراهم ساخت و بینش‌های عملی برای سیاست‌گذاری، آموزش و اصلاح نهادی ارائه داد.
یافته‌ها از تحلیل سنتزی
هدف تحلیل سنتزی[18]، ایجاد بستری برای انسجام یکپارچه مفاهیم پراکنده در ادبیات یک حوزه موضوعی یا حوزه‌های بین‌رشته‌ای است. روش گردآوری داده‌ها در این تحقیق، مبتنی بر مرور نظام‌مند منابع علمی معتبر شامل مقالات پژوهشی، گزارش‌های نهادی و کتاب‌های تخصصی در حوزه‌های اخلاق هوش مصنوعی، تحول نیروی انسانی و عدالت در سامانه‌های اطلاعاتی بوده است. در این پژوهش به منظور دستیابی به یافته‌های قابل تحلیل، ابتدا پیامدهای اخلاقی ناشی از پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در منابع، دسته‌بندی و خلاصه‌سازی شدند. سپس ارتباط بین پیامدهای استخراج شده با چارچوب‌های اخلاقی و عناصر تاب‌آوری بر اساس منطق تطبیقی، برقرار شد. جدول نهایی با استفاده از علامت‌های ✓ نشان می‌دهد که هر پیامد چگونه با مفاهیم عدالت‌محور و ابعاد تاب‌آوری پیوند دارد. این ساختار امکان تحلیل چندبعدی و مقایسه‌ای را فراهم می‌سازد و بستری برای طراحی سیاست‌های اخلاقی و راهبردهای مقاوم‌سازی نیروی انسانی در نهادهای اطلاعاتی در عصر هوش مصنوعی فراهم می‌آورد (ریملند و همکاران، 2025).
| ردیف | پیامدهای اشتغال در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در حضور هوش مصنوعی | چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور | عناصر اصلی تاب‌آوری | منابع و مآخذ | ||||
| عدالت توزیعی | انصاف رویه‌ای | اخلاق توانمندسازی | بازستاندن | سازگاری | شکوفایی | |||
| 1 | ناامنی شغلی و تأثیر نابرابر بر کارکنان نیمه‌حرفه‌ای و کتابخانه‌های با منابع اندک | ✓ | ✓ | Ashikuzzaman (2024); Hampole et al. (2025); Orubebe et al. (2024) | ||||
| 2 | فقدان شفافیت و حذف در فرایندهای تصمیم‌گیری مبتنی بر هوش مصنوعی | ✓ | ✓ | Saeednia (2023); Kinchin (2024); Ramos et al. (2022); Kelly (2025) | ||||
| 3 | دسترسی محدود به سواد هوش مصنوعی و برنامه‌های آموزشی | ✓ | ✓ | Lo (2024); Rimland (2025); Chuang et al. (2024); Cox (2024) | ||||
| 4 | فقدان و خلأ در رهبری اخلاقی و حکمرانی در پیاده‌سازی هوش مصنوعی | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | AI-Saman (2024); Bandara et al. (2025); Sahebi & Formosa (2024) |
| 5 | بازتعریف هویت حرفه‌ای و نقش‌های شغلی | ✓ | ✓ | Willems et al. (2025); Rimland et al. (2025) | ||||
| 6 | خطر سوگیری و تبعیض در استخدام مبتنی بر هوش مصنوعی | ✓ | ✓ | Kinchin (2024); Bandara et al. (2025) | ||||
| 7 | توسعه حرفه‌ای پراکنده و فقدان استانداردسازی | ✓ | ✓ | Rimland (2025); Lo (2024) | ||||
| 8 | از دست رفتن فرصت‌ها به دلیل راهبردهای واکنشی در برابر هوش مصنوعی | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | Kelly (2025); Ramos et al. (2022) | ||
| 9 | ظهور نقش‌های جدید در اخلاق داده و طراحی خدمات فراگیر | ✓ | ✓ | Rimland et al. (2025); | ||||
| 10 | گسترش خدمات با خطر شکاف دیجیتال | ✓ | ✓ | Costa et al. (2024) | ||||
جدول تلفیقی و مقایسه‌ای بالا، نگاشتی چندبعدی از پیامدهای ناشی از پیاده‌سازی هوش مصنوعی بر اشتغال، فرصت‌های شغلی و عوامل مؤثر بر آنها در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی را ارائه می‌دهد. با هم‌ترازی و برقراری پیوند میان این پیامدها با سه چارچوب اخلاقی عدالت‌محور؛ یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی و عناصر اصلی تاب‌آوری؛ یعنی بازستانی، سازگاری و شکوفایی، این جدول یک لنز یا چشم‌انداز ساختاریافته برای ارزیابی پیامدهای ناشی از حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها به‌ویژه در زمینه اشتغال، امنیت شغلی و دستیابی به فرصت‌های شغلی نوظهور را ارائه می‌دهد.
در یک تحلیل کلی می‌توان گفت که مسائل مربوط به فرصت‌های شغلی، امنیت شغلی، امورحرفه‌ای و شکاف‌های دانش و مهارت از جمله موضوعات اصلی و بسیار مهم در پیامدهای ناشی از حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها هستند. به عبارت دیگر، مقوله اشتغال و عوامل تأثیرگذار بر آن به عنوان اصلی‌ترین یافته در شرایط پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها در نظر گرفته می‌شود. این‌گونه از مفاهیم، حداقل به یکی از چارچوب‌های اخلاقی و عناصر تاب‌آوری هم‌راستا هستند. به عنوان نمونه، عدم امنیت شغلی که به‌طور نامتناسبی بر کارکنان نیمه‌حرفه‌ای و کتابخانه‌هایی با منابع اندک تأثیر می‌گذارد، با عدالت توزیعی (که بر دسترسی برابر به فرصت‌های شغلی تمرکز دارد) و عنصر تاب‌آوری یعنی”بازستانی” (که بر دراختیارگرفتن یا اعاده فرصت‌های نوین یا جدید تأکید دارد) مرتبط است. به همین ترتیب، پیامدهایی که عامل حذف منابع انسانی از فرایندهای تصمیم‌گیری در پیاده‌سازی هوش مصنوعی می‌شوند، با عامل انصاف یا عدالت رویه‌ای پیوند می‌خورند و به منظور تاب‌آوری در این شرایط، عنصر سازگاری موردنظر می‌باشد. از منظری دیگر، شکاف‌های دانش و مهارت در مواجهه با هوش مصنوعی در کتابخانهها در پیوند با اخلاق توانمندسازی است تا امکان شکوفایی دانش و مهارت راهبری از منظر تاب‌آوری تضمین شود. به‌این‌ترتیب، هر یک از پیامدهای ناشی از حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در حوزه اشتغال، حداقل با یک چارچوب اخلاقی هدایت می‌شود و حداقل با یک عنصر تاب‌آوری، مرتفع خواهند شد.
یافته‌های جدول فوق، ارتباط بین چارچوب‌های اخلاقی و عناصر تاب‌آوری را هم به نمایش می‌گذارد. به این مفهوم که هر یک از انواع چارچوب‌های اخلاقی یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی با عناصر اصلی تاب‌آوری یعنی “بازستاندن”، “سازگاری” و “شکوفایی” مرتبط می‌شوند. در نتیجه، پیامدهای منفی اشتغال و امور حرفه‌ای که ناشی از پیاده‌سازی و کاربری هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی هستند می‌توانند از منظر چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور مورد نقد قرار گیرند و نیز می‌توانند از طریق تکیه بر عناصر اصلی تاب‌آوری رفع شوند.
یکی دیگر از کلیدی‌ترین نتایج در جدول فوق، خلأهای حکمرانی در پذیرش هوش مصنوعی است که هر سه حوزه اخلاقی و هر سه عنصر تاب‌آوری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. این یافته نشان‌دهنده اهمیت موضوع یا ماهیت نظام‌مند این چالش در شکل‌گیری یا گسترش سایر پیامدها است. به‌عبارت‌دیگر، فقدان راهبری اخلاقی و عدالت‌محور که مبتنی بر حکمرانی نامناسب نهادی است، منجر به شکل‌گیری پیامدهای شغلی و حرفه‌ای برای کتابداران به‌ویژه تضعیف تاب‌آوری آنها در مقابله با تأثیرات ناشی از پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها می‌شود.
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که ملاحظات اخلاقی و اصول تاب‌آوری در زمینه اشتغال که همواره تحت‌تأثیر هوش مصنوعی بوده است، به‌شدت درهم‌تنیده‌اند. پرداختن به یکی بدون دیگری، خطر بازتولید نابرابری‌های ساختاری و شکنندگی حرفه‌ای را به همراه دارد. مدل تلفیقی و مقایسه‌ای ارائه‌شده در جدول فوق، بستری ارزشمند را برای طراحی سیاست‌های فراگیر، اخلاق‌محور، عدالت بنیان و تقویت‌کننده تاب‌آوری در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی فراهم می‌سازد تا شاهد گذاری آرام به عصر هوش مصنوعی باشیم.
نمودار مفهومی پیامدهای هوش مصنوعی بر اشتغال
نمودار مفهومی در این بخش، با هدف تجسم و بصری‌سازی تلفیق، مقایسه و تطبیق پیامدهای ناشی از هوش مصنوعی بر اشتغال در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی طراحی شده است. این نمودار بر اساس جدول تحلیل سنتزی، سه چارچوب اخلاقی عدالت‌محور یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی را با عناصر اصلی تاب‌آوری یعنی بازستانی، سازگاری و شکوفایی در هم می‌آمیزد و ارتباط این عوامل با یکدیگر را روشن می‌سازد. اهمیت این نمودار از چند جهت قابل‌توجه است. نخست، به ذی‌نفعان از جمله پژوهشگران، سیاست‌گذاران و متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از پیامدهای خاص اشتغال تحت‌تأثیر حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی (مانند ناامنی شغلی، حذف از تصمیم‌گیری، فرسودگی مهارت‌ها) پیدا کنند. در درجه بعدی، مبانی فکری و نظری مبتنی برچارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور در تحلیل شرایط تأثیرات پیش‌گفته را تبیین می‌کند و عوامل مؤثر بر توانمندسازی، انطباق و توسعه فردی و نهادی در شرایط حضور هوش مصنوعی را به نمایش می‌گذارد. نهایتاً، این نمودار ماهیت هم‌پوشان، پیونددهنده و تقویت‌کننده اصول اخلاقی مانند عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی را با ابعاد تاب‌آوری مانند بازستانی، سازگاری و شکوفایی به تصویر می‌کشد. ساختار نمودار مفهومی در پنج سطح تنظیم شده است:
- چارچوب‌های اخلاقی (عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی)
- عناصر تاب‌آوری (بازستانی، سازگاری و شکوفایی)
- پیامدهای اشتغال در حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی
- پیامدهای مشترک میان اخلاق و تاب‌آوری
- نتیجه‌گیری و دستاوردهای کلان تحلیل سنتزی
هر سطح از طریق پیکان‌های جهت‌دار به سطح بعدی متصل می‌شود، البته رابطه بین استدلال‌های اخلاقی، مفاهیم تاب‌آوری یک رابطه دوسویه است که در نهایت به پیامدهای اشتغال و نتایج راهبردی منتهی می‌شود.
نمودار پیامدهای هوش مصنوعی بر اشتغال در پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی
همان‌گونه که نمودار فوق نشان می‌دهد، نقطه آغازین شکل فوق بر تحلیل “پیامدهای هوش مصنوعی بر اشتغال از منظر اخلاق و تاب‌آوری” در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی تمرکز دارد. پس از این عنوان، چارچوب‌های نظری اخلاقی عدالت‌محور یعنی عدالت توزیعی، انصاف رویه‌ای و اخلاق توانمندسازی قرار می‌گیرد که هر یک از این عوامل به طور متناظر با عناصر تاب‌آوری (بازستانی، سازگاری و شکوفایی) در ارتباط هستند. این ارتباط نشان‌دهنده همگرایی و هم‌افزایی عناصر اخلاقی و تاب‌آوری در مواجهه با تاثیرات هوش مصنوعی بر فرصت‌های شغلی در کتابخانهها است. سطح سوم شامل نُه پیامد کلیدی برای اشتغال است که تحت‌تأثیر هوش مصنوعی شکل می‌گیرند. بر اساس نتایج جدول تحلیل سنتزی، هر یک از این پیامدها با یک یا چند چارچوب اخلاقی و عنصر تاب‌آوری هم‌راستا هستند. برای مثال، عدم امنیت شغلی با عدالت توزیعی و بازستانی مرتبط است، در حالی که فقدان شفافیت با انصاف رویه‌ای و سازگاری هم‌پوشانی دارد. سطح چهارم پیامدهای مشترک را نشان می‌دهد؛ یعنی مسائلی که هم‌زمان، همه عناصر اخلاقی و تاب‌آوری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند که،شامل خلأهای رهبری و حکمرانی اخلاقی می‌شود. نهایتاً، سطح پنجم نتایج سه‌گانه کلان تحلیل را ارائه می‌دهد که عبارتند از؛ تقویت حکمرانی فراگیر و پاسخگو، کاهش نابرابری و تبعیض‌های پنهان توانمندی و شکوفایی پایدار نیروی انسانی.
یافته‌های به تصویر کشیده شده این نمودار مفهومی نشان می‌دهد که استدلال اخلاقی و تاب‌آوری نه‌تنها دغدغه‌های موازی بلکه ابعاد درهم‌تنیده پاسخ نهادی و حرفه‌ای برای شناسایی و کاهش تأثیرات بر فرصت‌های شغلی در پیاده‌سازی هوش مصنوعی است. به‌عبارت‌دیگر، مبانی شکل‌گیری پیامدها ناشی از حضور هوش مصنوعی از طریق مبانی نظری اخلاق‌محور مورد تحلیل قرارداد و شیوه عبور از این بحران‌ها را به منظور توسعه نهادی و فردی، می‌توان از طریق عوامل پیشگیری‌کننده تاب‌آوری به‌کاربست. یکی از مهم‌ترین یافته‌ها در این نمودار، شناسایی نقطه همگرایی است؛ یعنی جایی که کاستی‌های اخلاقی و شکست‌های تاب‌آوری هم‌زمان رخ می‌دهند. این نقطه همگرایی، خلاء رهبری و حکمرانی اخلاقی است که همه چارچوب‌های اخلاقی و همه عناصر تاب‌آوری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. این عامل نشان‌دهنده اهمیت حکمرانی نهادی در کاهش یا افزایش پیامدهای شغلی ناشی از پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها است. به‌عبارت‌دیگر، نقطه راهبردی برای اصلاح امور و کاهش تأثیرات منفی هوش مصنوعی، اصلاح رویه‌ها و سازوکارها در این عامل است. علاوه بر این، نمودار به‌طور کلی بر سیاست‌گذاری‌های چندبعدی تأکید دارد. پیامدهای اخلاقی معمولاً به‌صورت مجزا عمل نمی‌کنند؛ بلکه در سراسر ابعاد عدالت و تاب‌آوری گسترش می‌یابند. بنابراین، مداخلات مؤثر به منظور کاهش پیامدهای منفی بر فرصت‌های شغلی می‌بایست چندلایه باشند و به‌طور هم‌زمان نابرابری‌های ساختاری در تخصیص فرصت‌های شغلی، خلأهای رویه‌ای در شفافیت پیاده‌سازی هوش مصنوعی و شکاف‌های دانش و مهارت را به منظور توانمندسازی نیروی انسانی را هدف قرار دهند.
در مجموع، این نمودار مفاهیم انتزاعی اخلاق و مفاهیم عملیاتی تاب‌آوری را در همگرایی با یکدیگر به ابزاری راهبردی برای سیاست‌گذاری نهادی و برنامه‌ریزی فردی برای کاهش پیامدهای پیش‌گفته بر مشاغل تبدیل می‌کند. این ابزار به نظام حکمرانی در هدایت کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی کمک می‌کند تا چالش‌ها را پیش‌بینی کرده، سیاست‌های فراگیر را طراحی کنند و نیروی انسانی توانمندی را پرورش دهند که برپایه چارچوب‌های عدالت‌محور، توان علمی، اجرایی و عملیاتی برای عبور از بحران‌های شغلی را برای آینده شغلی خود داشته باشند.
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از تحلیل سنتزی و نگاشت مفهومی پیامدهای اخلاقی هوش مصنوعی در اشتغال حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در سایر کشورها، تا حد زیادی با شرایط کنونی ایران در مواجهه با این موضوع در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی هم‌خوانی دارد. ادبیات این حوزه نشان می‌دهد که همبستگی قوی میان عدالت توزیعی با عدم امنیت شغلی، انصاف رویه‌ای با فقدان شفافیت، و اخلاق توانمندسازی با چالش‌های توسعه دانش حرفه‌ای وجود دارد که بازتابی از نگرانی‌ها و دل‌مشغولی‌های متخصصین این حوزه در دستیابی به فرصت‌های شغلی مناسب است. یافته‌ها در این مقاله، تأیید می‌کنند که پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها، فرآیندی خنثی از نظر اخلاقی نیست، بلکه مخاطرات و فرصت‌ها را به‌گونه‌ای بازتوزیع یا بازتعریف می‌کند که نیازمند بررسی آن از دیدگاه‌های عدالت‌محوراجتناب‌ناپذیر است. از طرف دیگر، شیوه مقابله یا تاب‌آوری در مقابل مخاطرات پیش‌گفته از مسیر بازیابی ظرفیت‌های فردی و نهادی، سازگاری با توسعه فناوری‌های نوین وتوان‌افزایی نیروی انسانی در سکان‌داری و راهبری هوش مصنوعی نهفته است. در نتیجه، عوامل نظری در محور اخلاق و عدالت در همگرایی با عناصر توانمندساز درتاب‌آوری، عامل عبور از مسیر بحران‌های شغلی، تحقق امنیت شغلی و دستیابی به فرصت‌های شغلی نوظهور در پرتو حضور هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی می‌شود.
یکی از نتایج مهم استخراج شده از تحلیل سنتزی ادبیات این حوزه که کمتر قابل پیش‌بینی بود، هم‌پوشانی خلأهای حکمرانی با عوامل و عناصر هر سه چارچوب اخلاقی و ابعاد تاب‌آوری است. این نتیجه نشان می‌دهد که رهبری نهادی و طراحی سیاست‌ها، صرفاً مسائل اجرایی نیستند، بلکه پرداختن به اصول اخلاقی به‌منظور ایجاد فرصت برای منابع انسانی برای سازگاری با فناوری‌های نوین از اهمیت زیادی در سیاست‌گذاری‌ها برخوردار است. این درهم‌تنیدگی نظام‌مند بین توسعه فناوری، لزوم کاربری آنها، درک مسائل اخلاقی، تکیه بر برابری در فرصت‌های شغلی و توانمندسازی متخصصین در انطباق با مشاغل نوین، نشان می‌دهد که شکست‌های اخلاقی و فاصله‌گرفتن از عدالت در حکمرانی هوش مصنوعی می‌توانند به‌طور هم‌زمان تاب‌آوری نیروی انسانی را از منظر بازیابی فرصت‌ها، سازگاری با وضعیت موجود و تحقق شکوفایی علمی و فنی تضعیف کنند. وضعیت نامناسب و بدون برنامه منسجم حکمرانی در پیاده‌سازی هوش مصنوعی، بدون درنظرگرفتن ظرفیت‌های اخلاقی عدالت‌محور و توانمندسازی متخصصین در راستای تاب‌آوری آنها در مقابل ازدست‌رفتن فرصت‌های شغلی، در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی که مبنای دانش‌بنیان و اطلاعات‌محور دارد، بسیار عمیق‌تر و وسیع‌تر پیش‌بینی می‌شود. امکان تحقق این پدیده، فراتر از حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی پیش می‌رود و با کاربردهای گسترده‌تر هوش مصنوعی در حوزه‌ها و بخش‌های دیگر، می‌تواند به یک معضل ملی تبدیل شود.
یکی دیگر از یافته‌های غیرمنتظره از تحلیل سنتزی ادبیات این حوزه، کم‌توجهی به پیامدهای مرتبط با توانمندسازی نیروی انسانی در راستای تحقق عامل شکوفایی در بستر تاب‌آوری است. درحالی‌که اخلاق توانمندسازی به‌عنوان یک چارچوب نظری بر رشد و شکوفایی نیروی انسانی در مواجهه با تأثیرات هوش مصنوعی بر مشاغل تأکید دارد، مطالعات اندکی به‌طور مستقیم نقش تحول حرفه‌ای در کاهش شکاف‌های مهارتی در کاربری هوش مصنوعی را در راستای شکوفایی فردی بلندمدت هدف قرار داده‌اند. این خلأ ممکن است ناشی از تمرکز پژوهش‌ها بر کاهش مخاطرات باشد تا پرورش فرصت‌ها. با این حال، همان‌طور که ریملند[19] و همکاران (2025) اشاره می‌کنند، ظهور فرصت‌های شغلی نوظهور و نقش‌های جدید در اخلاق داده و طراحی فراگیر طرح‌های مشارکتی در توسعه هوش مصنوعی، زمینه‌ای مناسب برای گسترش توانمندی‌های منابع انسانی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی فراهم می‌سازد. هم‌زمان با ایجاد فرصت‌های شغلی نوین، سرمایه‌گذاری و پشتیبانی‌های نهادی در توسعه آموزش و مهارت‌ها به افزایش سواد هوش مصنوعی منجر می‌شود و در نتیجه ظرفیت احراز مشاغل را برای متخصصین کتابداری در این حوزه افزایش می‌دهد.
در این میان، مقایسه نتایج ناشی از تحلیل سنتزی نشان می‌دهد که در حوزه انصاف رویه‌ای در شفاف‌سازی فرایند پیاده‌سازی هوش مصنوعی در جلب مشارکت نیروی انسانی، پژوهش‌های بنیادینی انجام شده است (راموس[20]و همکاران 2022). دراین‌گونه پژوهش‌ها می‌توان به ردپای عامل انطباق یا سازگاری در ارتباط با چارچوب اخلاقی انصاف رویه‌ای در شفاف‌سازی پی‌برد. به این ترتیب، در بومی‌سازی هوش مصنوعی، به‌ویژه در طراحی مشارکتی، نقش عامل سازگاری یا انعطاف‌پذیری نهادی و فردی در افزایش تاب‌آوری نیروی انسانی در کسب فرصت‌های شغلی قابل مشاهده است. لیکن، این وضعیت به شکل میدانی در برخی ازمؤسسات و سازمان‌ها مورد نظر قرار گرفته است. به‌این‌ترتیب، طراحی‌های مشارکتی در پیاده‌سازی هوش مصنوعی می‌بایست با تکیه بر یک حکمرانی فراگیر اخلاقی مورد پشتیبانی قرار گیرد تا نیروی انسانی از امکان سازگاری نظام‌مند خود با فناوری‌های نوین بهره‌مند شوند. همچنین، دیدگاه‌های راولز[21] (1971) درباره عدالت توزیعی هم‌چنان در تبیین تأثیرات غیرعادلانه خودکارسازی بر کارکنان نیمه‌حرفه‌ای و نهادهایی با زیرساخت‌ها و منابع اندک، صادق است. با این حال، مدل تلفیقی برگرفته از تحلیل‌های سنتزی ارائه‌شده در این مقاله، با تبیین هم‌افزایی و همگرایی بین اصول اخلاقی با نظریه تاب‌آوری می‌تواند برای این گروه‌های کمتر برخوردار هم، فضای رقابتی برای کسب فرصت‌های شغلی فراهم آورد.
بر اساس یافته‌های تحلیل سنتزی و بصری‌سازی آن در نمودار مفهومی می‌توان استنباطی کلی ارائه داد به این مضمون که راهبری و کاربری هوش مصنوعی مبتنی بر اصول اخلاقی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی نیازمند تعهدی دوگانه به عدالت و تاب‌آوری است. بهترین رویه‌ها در کاهش پیامدهای نامناسب در اشتغال در حضور هوش مصنوعی باید شامل ساختارهای حکمرانی مشارکتی، دسترسی برابر به بازآموزی، و برنامه‌های توانمندسازی حرفه‌ای متناسب با نقش‌های در حال تحول باشند. نهادها و سازمان‌های متولی کتابخانهها می‌بایست ممیزی‌های اخلاقی را در پیاده‌سازی فناوری‌های نوین در نظر بگیرند که نه‌تنها عدالت در پیامدها (به ویژه امنیت شغلی را شامل شود) بلکه ظرفیت سازگاری و توانمندسازی نیروی انسانی را در مواجهه با فناوری ارزیابی کنند. نهایتاً می‌توان گفت که تحلیل سنتزی و نمودار مفهومی نشان می‌دهند که ابعاد اخلاقی و تاب‌آوری در اشتغال تحت‌تأثیر هوش مصنوعی به‌شدت درهم‌تنیده‌اند. پرداختن به یکی بدون دیگری، خطر بازتولید آسیب‌پذیری‌های ساختاری را به همراه دارد. مسیر امیدوارکننده آینده در طراحی سیاست‌ها و فرهنگ‌سازی نهادی از طریق حکمرانی فراگیر امکان پذیر است که به‌طور هم‌زمان عدالت توزیعی، سلامت رویه‌ای و گسترش توانمندی‌ها را در بستر عناصر تاب‌آوری ارتقاء دهند. در پایان بخش نتیجه‌گیری به ارائه پیشنهادهایی برای گروه‌های مختلف در زمینه چارچوب‌های اخلاقی و تاب‌آوری در مواجهه با تأثیرات هوش مصنوعی بر مشاغل حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی می‌پردازیم.
- پیشنهادهایی برای دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی: مشارکت فعال در برنامه‌های توسعه سواد هوش مصنوعی در تقویت مهارت‌های سازگاری و کاربری هوش مصنوعی به منظور آمادگی برای حضور در بازار کار در بخش‌های دولتی و خصوصی در کسب فرصت‌های شغلی نوظهور و نوین ناشی از پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی.
- پیشنهادهایی برای کارکنان کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی: مطالبه شفافیت در حکمرانی هوش مصنوعی در پیاده‌سازی آن در کتابخانهها، شرکت در طرح‌های مشارکتی در ایجاد و راهبری سامانه‌های هوش مصنوعی و پیگیری توسعه حرفه‌ای مستمر از طریق ترمیم شکاف‌های دانشی و مهارتی در کاربری هوش مصنوعی برای ارتقاء تاب‌آوری و و توسعه توانمندی‌های فردی به ویژه از طریق حمایت و پشتیبانی نهادی.
- پیشنهادهایی برای دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی: اصلاح برنامه‌های آموزشی در مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی در انطباق آن با فناوری‌های نوین، گنجاندن برنامه‌های درسی مرتبط با جهش‌های فناورانه و نوآورانه در عصر هوش مصنوعی، ایجاد تغییرات بنیادین در شرح دروس جاری در سازگاری آنها با ظرفیت‌ها و امکانات مورد انتظار از نظام‌های و عوامل هوش مصنوعی در ارائه خدمات، ایجاد بستر آموزش برای فرصت‌های نوظهور در ارائه خدمات فنی و خدمات اطلاع‌رسانی از طریق هوش مصنوعی، توسعه برنامه‌های بازآموزی برای مربیان و اساتید در ایجاد، راهبری و کاربری سامانه‌های هوش مصنوعی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی و ایجاد فرصت کارآموزی و کارورزی برای دانشجویان در محیط‌های بهره‌مند از هوش مصنوعی در فرایند ارائه خدمات.
- پیشنهادهایی برای سیاست‌گذاران: تدوین سیاست‌های راهبردی که عدالت و تاب‌آوری را در پیاده‌سازی هوش مصنوعی نهادینه کنند، ترسیم راهبردهای کلان در پیاده‌سازی شفاف هوش مصنوعی در قالب طرح‌های مشارکتی در کتابخانهها با حضور کتابداران و مدیران اطلاعات به منظور سازگاری آنها با فناوری‌های پیشرفته، ایجاد بستر توزیع عادلانه فرصت‌های شغلی نوظهور ناشی از کاربری هوش مصنوعی در کتابخانهها برای شاغلین و دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در بازیابی و بازستانی توانمندی‌های آنها، پشتیبانی و حمایت مستمر از برنامه‌های آموزش رسمی و غیررسمی به‌ویژه آموزش‌های ضمن خدمت برای ترمیم شکاف‌های دانش و مهارت کارکنان کتابخانه در حوزه هوش مصنوعی در راستای شکوفایی دانش آنها در عمل و بنیان‌گذاری بستر ارزیابی و ارزشیابی مستمر مدیران، کارکنان، فرایندهای ارائه خدمات، برنامه‌های توسعه‌ای، منابع اطلاعاتی و زیرساخت‌های فناوری در همگرایی با تحولات فناورانه نوین به منظور انطباق، همراهی، سازگاری و هماهنگی آنها با شرایط نوظهور جاری در تحقق مأموریت‌های اصلی کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی.
در این‌جا به‌منظور انجام پژوهش‌های آینده در زمینه چارچوب‌های اخلاقی و مقوله تاب‌آوری در امنیت شغلی در کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی در شرایط حضور هوش مصنوعی، موضوع‌های ذیل ارائه می‌شود:
- ارائه مدل بومی و ملی برای تحقق اصول اخلاقی در پیوند آن با عناصر تاب‌آوری در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در مواجهه با تأثیرات هوش مصنوعی بر مشاغل؛
- پژوهش میدانی در کتابخانه‌های دانشگاهی یا تخصصی در زمینه تأثیرات هوش مصنوعی بر امنیت شغلی با تکیه بر چارچوب‌های اخلاقی عدالت‌محور در تحلیل سازگاری نیروی انسانی؛
- تحقیق پیرامون پیاده‌سازی، اجرا و کاربری هوش مصنوعی و تأثیرات آن بر مشاغل در کتابخانه‌های عمومی و آموزشگاهی با تأکید بر کتابخانه‌های کمتر برخوردار؛
- انجام مطالعات طولی یا پنلی درباره تأثیر هوش مصنوعی بر هویت حرفه‌ای و شکوفایی آن در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در یک بازه زمانی مشخص؛
- تحلیل تطبیقی مدل‌های حکمرانی هوش مصنوعی از دیدگاه اخلاقی و تاب‌آوری در نظام‌های کتابخانه‌های سایر کشورها در مقایسه با وضعیت جاری کشور.
منابع و مآخذ
Al Samman, A.M. and Mohamed, A.T.I., 2024, December. Towards a Proposed Model for Ethical Decision in Engineering Projects. In 2024 International Conference on Decision Aid Sciences and Applications (DASA) (pp. 1-5). IEEE.
Ashikuzzaman, M. (2024) The Impact of Artificial Intelligence on Library Professionals: Threat or Opportunity? Library & Information Science Education Network. Available at: https://www.lisedunetwork.com
Bandara, R.J., Biswas, K. and Akter, S. (2025) AI-Driven High-Performance Work Systems: Implications for Algorithmic Justice and Workplace Well-being. In PACIS 2025 Proceedings. https://aisel.aisnet.org
Chuang, S., Shahhosseini, M., Javaid, M. and Wang, G.G. (2024) ‘Machine learning and AI technology-induced skill gaps and opportunities for continuous development of middle-skilled employees’, Journal of Work-Applied Management. https://doi.org/10.1108/JWAM-08-2024-0111
Cox, A. (2024) ‘Academic librarian competencies and artificial intelligence’, South African Journal of Libraries and Information Science, 90(2). https://doi.org/10.7553/90-2-2405
Costa, C.J., Aparicio, M., Aparicio, S. and Aparicio, J.T., 2024. The democratization of artificial intelligence: Theoretical framework. Applied sciences, 14(18), p.8236.
Folke, C., 2006. Resilience: The emergence of a perspective for social–ecological systems analyses. Global environmental change, 16(3), pp.253-267.
Hampole, M. et al. (2025) ‘Artificial Intelligence and the Labor Market’, NBER Working Paper 33509. National Bureau of Economic Research. https://www.nber.org/papers/w33509
Kelley, C. (2025) ‘Solidarity in Action: Labor, AI, and the Future of Libraries’, Library Journal. Available at: https://www.libraryjournal.com/story/solidarity-in-action-labor-ai-and-the-future-of-libraries-ala-annual-2025
Kinchin, N., 2024. “Voiceless”: the procedural gap in algorithmic justice. International Journal of Law and Information Technology, 32, p.eaae024.
Levanthal, G.S., 1980. What should be done with equity theory. Social exchange: Advances in theory and research, pp.27-55.
Lo, L.S., 2024. Evaluating AI literacy in academic libraries: A survey study with a focus on US employees.
Orubebe, E.D., Oloniruha, E.A. and Oladokun, B.D., 2024. Adoption and utilization of artificial intelligence in academic libraries: Challenges and opportunities in developed and developing nations. International Journal of Knowledge Content Development & Technology, 14(3).
Miller, D., 1999. Principles of Social Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Nussbaum, M.C., 2011. Creating capabilities: The human development approach. Harvard University Press.
Ramos, M.E., Azevedo, A., Meira, D. and Curado Malta, M., 2022. Cooperatives and the use of artificial intelligence: A critical view. Sustainability, 15(1), p.329.
Rawls, J., 1971. A Theory of Justice. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Rimland, E.L. et al. (2025) AI Competencies for Academic Library Workers. ACRL Draft. Available at: https://www.ala.org/sites/default/files/2025-03/AI_Competencies_Draft.pdf
Rimland, E., Behler, A. and Pothier, W., 2025. Do More Micro-credentials Equal Better Grades? A Study of Information Literacy Digital Badges and Student Course Grades. Pennsylvania Libraries: Research & Practice, 13(1).
Saeidnia, H.R., 2023. Ethical artificial intelligence (AI): confronting bias and discrimination in the library and information industry. Library Hi Tech News.
Sahebi, S. and Formosa, P., 2024. Artificial Intelligence (AI) and Global Justice. Minds and Machines, 35(1), p.4.
Sen, A., 2014. Development as freedom (1999). The globalization and development reader: Perspectives on development and global change, 525.
Walker, B., Holling, C.S., Carpenter, S.R. and Kinzig, A., 2004. Resilience, adaptability and transformability in social–ecological systems. Ecology and society, 9(2).
Willems, T., Hotan, D.J., Tang, J.C., Norhashim, N.H.B., Poon, K.W., Goh, Z.A.G. and Vinod, R., 2025. Assessing employment and labour issues implicated by using AI. arXiv preprint arXiv:2504.06322.
Justice and Resilience in the Age of AI: The Future of Careers in Information Science and Knowledge Studies
Maziar Amirhosseini, PhD
Faculty Member of Iranian Research Institute for Information Science and Technology, Tehran, Iran, email: amirhosseini@irandoc.ac.ir
Abstract: The aim of this study is to analyze the implications of AI for employment in the field of information science and knowledge studies in relation to ethical frameworks and resilience theory. Using a qualitative synthetic analysis method, this article integrates three ethical frameworks, namely distributive justice, procedural fairness, and capability ethics, with elements of resilience including recovery, adaptation, and thrive. Findings showed that outcomes such as job insecurity, exclusion from decision-making, and unbalanced professional development are simultaneously related to ethical principles and adaptive capacities. Governance gaps were identified that affect all dimensions of ethics and resilience. The findings of this study provide practical suggestions for information science and knowledge studies’ students, professionals, educational institutions, and policymakers to prevent the consequences of implementing AI in eliminating or changing library and information professions. These suggestions are based on ethical frameworks as well as the main elements of resilience. Knowledge enhancement through decreasing knowledge and skill gaps, increasing AI literacy, reviewing educational programs, focusing on in-service training, equal distribution of job opportunities, and governance supports are among these solutions. The findings, achievements, and suggestions in this article are derived from the new conceptual model presented in the convergence of job insecurity resulting from the implementation of AI in relation to ethically-based theoretical frameworks and applied elements in increasing resilience.
Keywords: Artificial Intelligence; Information Science and Knowledge Studies; Job Opportunities; Ethical Frameworks; Resilience Theory
[1] Distributive justice
[2] Procedural fairness
[3] Capability ethics
[4] Rawls
[5] Miller.
[6] Levanthal
[7] Kinchin.
[8] Sen
[9] Nussbaum
[10] Rimland f
[11] Lo
[12] Resilience
[13] Recover
[14] Adapt
[15] Thrive
[16] Walker
[17] Folke
[18] Synthesis analysis
[19] Rimland
[20] Ramos.
[21] Rawls