عصر حاضر بر بستر پیچیده‌ای از زیست‌بوم دیجیتال استوار شده است؛ بستری که هم فرصت‌های بی‌سابقه برای رشد و ارتباط فراهم کرده و هم بحران‌هایی تازه آفریده است. گسترش جعل‌های هوشمندانه‌ی تصویری و صوتی، همه‌گیری اخبار نادرست در شبکه‌های اجتماعی، و حملات سایبری به زیرساختهای حیاتی، هر روز بیش از پیش نشان می‌دهد که تاب‌آوری در این عرصه صرفاً یک توان فناورانه نیست. تاب‌آوری دیجیتال1، همان‌گونه که تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد، نیازمند ترکیبی است از سیاست‌گذاری هوشمند، حکمرانی داده2، سواد اطلاعاتی، و مهم‌تر از همه سرمایه‌ای نامرئی اما بنیادین: اعتماد. اعتماد همان رشته‌ای است که حقیقت را به تاب‌آوری پیوند می‌زند. اگر شهروندان به ارتباطات رسمی باور نداشته باشند، اگر جریان اطلاعات شفاف نباشد، و اگر نظام‌های راستی‌آزمایی3 در حاشیه بمانند، حتی پیشرفته‌ترین ابزارهای فناورانه نیز توان ایستادگی در برابر طوفان‌های اطلاعاتی را نخواهند داشت.
ابعاد چندگانه‌ی تاب‌آوری
به تجربه‌های جهانی نگاه کنیم:
- همه‌گیری کرونا نمونه‌ای آشکار از نقش اعتماد بود. کشورهایی که با شفافیت داده‌ها، آموزشِ سواد اطلاعاتی و بهره‌گیری از شبکه‌های راستی‌آزمایی همچونCoronaVirusFacts Alliance همراه شدند، توانستند موج شایعات و ترس‌های اجتماعی را مهار کنند. در مقابل، جوامعی که سرمایه‌ی اعتماد عمومی را نادیده گرفتند، هزینه‌های اجتماعی و روانی گزافی پرداختند.
- در سطح سیاست، اتحادیه اروپا نیز با برنامه‌های بلندمدت چونDigital Education Action Plan در مدارس و سرمایه‌گذاری بر پروژه‌های مقابله با اطلاعات نادرست، نشان داد که تاب‌آوری نه یک واکنش اضطراری، بلکه بخشی از معماری پایدار اجتماعی و آموزشی است.
- در عرصه‌ی امنیت سایبری، کشورهایی که سامانه‌های واکنش سریع و همکاری‌های بین‌نهادی ایجاد کردند، توانستند خسارت‌ها را به حداقل برسانند. تاب‌آوری اطلاعاتی4 در این بافتار، به معنای توانایی بازگشت به وضعیت عادی همراه با حفظ یا بازیابی اعتماد عمومی است.
این نمونه‌ها یادآور می‌شوند که تاب‌آوری، تنها در مرز فناوری باقی نمی‌ماند؛ بلکه درهم‌تنیدگی پیچیده‌ای است از اخلاق، حقوق، فرهنگ و سرمایه اجتماعی. در این میان، کتابخانه‌ها و آرشیوها با حفاظت/عملیات و نگهداشت دیجیتال5، آموزش سواد اطلاعاتی و نقشِ بی‌طرفِ مشارکت مدنی، ستون‌های اعتماد عمومی‌اند.
دعوت به مشارکت و بازاندیشی جمعی
امروز ما در آستانه‌ی عصری ایستاده‌ایم که حقیقت بیش از هر زمان دیگری در معرض تهدید است و اعتماد به‌عنوان گران‌بهاترین سرمایه، نیازمند حفاظت و تقویت است. این شماره ـ که پس از سه سال وقفه منتشر می‌شود ـ نه‌فقط بازگشت یک نشریه، بلکه بازگشت یک صداست؛ صدایی که در میانه‌ی آشوب اطلاعاتی و دگرگونی‌های پرشتاب جهان دیجیتال، بر ضرورت تاب‌آوری دیجیتال و تاب‌آوری اطلاعاتی تأکید می‌کند. وظیفه ما به عنوان جامعه علمی، حرفه‌ای و متولیان مدیریت اطلاعات و دانش، آن است که با انجام پژوهش‌های دقیق، مستندسازی تجربیات و روایت‌گری موارد عینی، در راستای بازسازی و تقویت این شالوده نامرئی اما حیاتی بکوشیم: اعتماد.
این نشریه از تمامی پژوهشگران، متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مدیران داده، کتابداران، آرشیویست‌ها و فعالان حوزه حکمرانی دیجیتال دعوت می‌کند تا یافته‌های پژوهشی، تجارب عملی و تحلیل‌های خود را در حوزه‌های مرتبط با تاب‌آوری اطلاعاتی، حفاظت/عملیات و نگهداشت دیجیتال، سواد اطلاعاتی، امنیت داده‌ها و اعتماد دیجیتال با ما به اشتراک بگذارند. هر مقاله، هر تجربه و هر روایت شما می‌تواند قطعه‌ای از پازل بزرگ‌تر «اعتماد» باشد؛ پازلی که آینده‌ی زیست‌بوم اطلاعاتی پایدار بر آن بنا خواهد شد. زیرا تاب‌آوری اطلاعاتی آینده‌ای نیست که خودبه‌خود محقق شود، بلکه آینده‌ای است که باید با دانش، عزم جمعی، اخلاق حرفه‌ای و سرمایه‌گذاری بر «اعتماد» ساخته شود.
سعیده اکبری داریان
اول شهریور ماه 1404
منابع پیشنهادی:
اکبری داریان، سعیده (۱۴۰۴). «تاب‌آوری دیجیتال: یک انتخاب یا ضرورت؟: روایتی از آینده‌ای محتمل». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۴۹، ۹ تیرماه ۱۴۰۴.
خسروی ، فریبرز (۱۴۰۴). « نبرد پنهان و متخصصان علم اطلاعات ». سخن هفته لیزنا، شماره 755، 13 مرداد ماه ۱۴۰۴.
زره ساز، محمد (1404). «کتابخانه‌ها، آرشیوها و متخصصان علوم اطلاعات در بحران جنگ». سخن هفته لیزنا، شماره ۷۵1، ۱۶ تیرماه ۱۴۰۴.
British Library. (2025). Cyber-attack recovery update. https://www.bl.uk/cyber-incident/
British Library cyberattack. (2025). In Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/British_Library_cyberattack
CLOCKSS. (2025, May 8). Understanding CLOCKSS: A commitment to preserving content safely and securely. https://clockss.org/understanding-clockss-security/
Coufal, L. (2022). Digital preservation at the National Library of Australia. Digital Preservation Coalition. https://www.dpconline.org/blog/wdpd/wdpd2022-coufal
Deutsche Nationalbibliothek [DNB]. (n.d.). Koala – Long-term digital preservation. https://www.dnb.de/EN/Professionell/Erhalten/LZA-System/lza-system.html
European Commission. (2025, August 12). Digital Education Action Plan: Policy background. European Education Area. Retrieved August 31, 2025, from https://education.ec.europa.eu/focus-topics/digital-education/plan
International Fact-Checking Network. (2025). CoronaVirusFacts Alliance. Poynter. Retrieved August 31, 2025, from https://www.poynter.org/coronavirusfactsalliance/
Işık, Ö. (2024, September 30). Full transparency: 10 lessons from the cyber-attack on the British Library. IMD Business School. https://www.imd.org/ibyimd/technology/full-transparency-10-lessons-from-the-cyber-attack-on-the-british-library/
Lavoie, B. (2014). The Open Archival Information System (OAIS) Reference Model: Introductory Guide (2nd ed.). DPC Technology Watch Report 14-02. https://dx.doi.org/10.7207/twr14-02
Library of Congress. (2025, June 9). PREMIS. https://www.loc.gov/standards/premis/
Library of Congress. (n.d.). Digital preservation at the Library of Congress. https://www.loc.gov/preservation/digital/
LOCKSS Program. (n.d.). Lots of Copies Keep Stuff Safe. https://www.lockss.org/
LOCKSS. (n.d.). In Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/LOCKSS
1 . Digital resilience
2 . Data governance
3 . Fact-checking
4 . Information resilience
5 . Digital preservation / operations & maintenance (O&M)