در دهه اخیر، مفهوم تاب‌آوری به یکی از محورهای کلیدی در سیاست‌گذاری فرهنگی و مدیریت زیست محیطی تبدیل شده است.
در سالهای 2021 تا 2025، چندین رویداد و برنامه مهم برگزار شد که محور مشترک آن‌ها، بازتعریف عملکرد کتابخانه‌ها در برابر بحران‌ها بود. در نشست آنلاین « موضوعات داغ: کتابخانه‌ها، تاب‌آوری، تعهد و نوآوری» در خلال کنگره سالانه ایفلا در سال 2021 ، کتابخانه‌ها در دوران همه‌گیری کووید۱۹ به عنوان موتور خلاقیت و نقطه پیوند اجتماعی معرفی شدند؛ جایی که خدمت‌رسانی از حالت فیزیکی به مجازی تغییر یافت، و کارکرد کتابخانه از «مرکز منابع» به «مرکز تاب‌آوری اجتماعی» ارتقا پیدا کرد. با تعطیلی ساختمان‌ها، کتابداران روش‌هایی خلاقانه برای تأمین خدمات حیاتی، کاهش شکاف دیجیتال و حفظ عدالت اطلاعاتی به کار گرفتند.
این تحول در پژوهش‌های جدید نیز دیده می‌شود. به گفته دکتر نجمه شقائی از دانشگاه جنوب دانمارک، رهبران کتابخانه‌های پژوهشی پس از بحران کرونا باید مدل‌های انعطاف‌پذیر کوتاه‌مدت و بلندمدت برای سیاست‌های خدماتی و ساختمانی طراحی کنند تا هم حفظ ایمنی کاربران و کارکنان تضمین شود و هم پویایی آموزشی ادامه یابد(شقائی ، 2021). در همین چارچوب، کتابخانه دانشگاه ماکائو با طراحی فضاهای مردم‌محور و سازگار با محیط‌زیست، نمونه‌ای عملی از تبدیل بحران به فرصت را ارائه کرد ( پان و وو ، 2021).
طرح «جوامع تاب‌آور: پیشبرد پایداری درون و از طریق کتابخانه‌ها » که توسط انجمن کتابخانه‌های آمریکا و با همکاری ابتکار کتابخانه‌های پایدار در سالهای 2020-2021 اجرا شد، مأموریت داشت تا کارکنان کتابخانه‌های عمومی را با اصول و شیوه‌های کتابداری پایدار آشنا کرده و آنان را برای اقدام عملی در جامعه محلی توانمند سازد. در این رویکرد، کتابخانه‌ها نه‌تنها مراکز فرهنگی، بلکه الگوهایی از رفتار پایدار و مسئولیت زیست‌محیطی برای سایر نهادهای اجتماعی محسوب می‌شوند. این برنامه به کتابخانه‌ها کمک می‌کند تا جوامع خود را در برنامه‌ها و گفتگوهایی که به بحران آب و هوا می‌پردازند، درگیر کنند.
نمونه‌ای برجسته از این رویکرد در نشست «کتابخانه‌های تاب‌آور: پاسخ به تغییرات جهانی اقلیمی » که در اکتبر 2025 توسط کمیته حفاظت و نگهداری ایفلا برگزار شد مشاهده می‌شود. در این نشست، جاناتان گرنت درباره اهمیت پایدارسازی دانش و حفظ دسترسی در شرایط بلایای طبیعی سخنرانی کرد. همچنین، تتسورو کوراهشی از کتابخانه ملی ژاپن درباره ضرورت ایجاد شبکه‌های همکاری برای افزایش استقامت زیرساخت‌های کتابخانه‌ای در آسیا سخن گفت و ژو یی ، مدل‌هایی برای ارزیابی تاب‌آوری مجموعه‌های خاص فرهنگی در برابر بلایای طبیعی ارائه کرد. این دیدگاه‌ها آشکار می‌سازند که مفهوم تاب‌آوری در حوزه فرهنگی، صرفاً حفظ دارایی‌های فیزیکی نیست؛ بلکه بازاندیشی در الگوهای آموزشی، دیجیتال و ارتباطی است تا «دانش» همواره زنده بماند.
در سطح سیاست‌گذاری شهری، نمونه دیگری از توجه به تاب‌آوری در ایالت ماساچوست آمریکا دیده می‌شود؛ جایی که هیئت نظارت بر کتابخانه‌های ایالت ماساچوست از طریق «برنامه پایداری و تاب آوری ساختمان کتابخانه » به بازسازی کتابخانه‌ها بر اساس استانداردهای سبز، فناوری‌های نوین و بهره وری انرژی پرداخته است . هدف این برنامه ایجاد ساختمان‌هایی است که نه‌تنها نیازهای فرهنگی را برآورده می‌سازند، بلکه در برابر تغییرات اقلیمی و بحران‌های شهری نیز مقاوم باشند. این برنامه نمونه‌ای سیاست‌محور در زمینه زیرساخت‌های فرهنگیِ تاب‌آور در ایالات متحده را پایه‌گذاری کرده است. این طرح با تکیه بر «استانداردهای سبز ساختمانی»، بهره‌وری انرژی، و همکاری جامعه‌محور، کتابخانه‌ها را به کانون‌های مقاوم شهری بدل می‌کند. در واقع، ساختمان کتابخانه‌ها دیگر صرفاً نماد فرهنگ نیستند، بلکه خود جزئی از سیستم «زیست‌پایدار شهری» محسوب می‌شوند .
در سطح جهانی ایفلا در سال 2022 ، با ارائه برنامه « ایجاد تاب‌آوری: از تعهد تا اقدام اقلیمی » شش محور اساسی برای تاب‌آوری فرهنگی و زیست‌محیطی معرفی کرده است:
۱. اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد
۲. کاهش کربن و ترمیم اکولوژیکی
۳. تاب‌آوری اقلیمی
۴. عدالت اقلیمی
۵. آشتی فرهنگی
۶. رهبری اقلیمی
این شش اصل، چارچوبی جهانی برای تبدیل کتابخانه‌ها به کانون دانش پایدار هستند؛ نهادهایی که نه‌تنها از اطلاعات محافظت می‌کنند، بلکه به جوامع کمک می‌کنند تا در مواجهه با بحران‌ها درک، همکاری و نوآوری را جایگزین ترس و آسیب کنند.
امروزه، همان‌گونه که در نشست اروپایی حکمرانی اینترنت در سال 2023 تاکید شده است، کتابخانه‌ها باید نقشی فعال‌تر در شکل‌دهی به آینده دیجیتال بر عهده بگیرند؛ از آموزش مهارت‌های دیجیتال تا مشارکت در سیاست‌گذاری‌های اینترنتی. در این چشم‌انداز، کتابخانه دیگر صرفاً یک مکان نیست، بلکه یک اکوسیستم دانش و فناوری است که زیربنای تاب‌آوری اجتماعی و فرهنگی را فراهم می‌کند.
در سالهای اخیرکتابخانه‌ها از محافظان دانش به معماران آینده تبدیل شده‌اند؛ نهادهایی که در دوران بحران‌های جهانی می‌تواند پایداری فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی را به عمل تبدیل کند. راهبردهای آن‌ها از طراحی ساختمان‌های سبز تا سیاست‌های کاهش شکاف دیجیتال نشان می‌دهد که دانش ابزار اصلی تاب‌آوری است.
منابع
• American Library Association (ALA). (2025). Resilient Communities: Advancing Sustainability in and through Libraries. Retrieved from https://www.ala.org/tools/programming/climatechange/advancing
• International Federation of Library Associations (IFLA). (2021). Hot Topics: Libraries – Resilience, Commitment and Innovation. IFLA WLIC Online Session.
• Shaghaei, N. (2021). Research Libraries of the Future – Resilient Libraries for a Post-COVID World. University Library of Southern Denmark.
• Wu, J., & Pun, P. (2021). Turning the Negative into Positive: The University of Macau Library’s Practice in Fighting Covid-19. University of Macau.
• Massachusetts Board of Library Commissioners (MBLC). (2022). MPLCP Library Building Programs: Sustainability & Resilience. Resource Guide Collection.
• International Federation of Landscape Architects (IFLA Climate Change Working Group). (2022). Building Resilience: From Commitment to Climate Action.
• Simonishvili, M., & Addo, N. A. Y. (2023). Libraries and Internet Governance: Building Connectivity, Content & Competences. European Dialogue on Internet Governance.