دکتر حری و معرفی نظریه‌های نو
انديشه‌ورزي و پرداختن به نظریه‌های نو یکی از ویژگی‌های روشنفکران و خردورزان است. آن‌ها، بنا بر مسئولیت اجتماعی و حرفه‌ای خود، همواره تلاش دارند تا بامطالعه عمیق نظریه‌ها و مفاهیم نو، به دریافت‌های تازه‌ای دست یابند. آن‌ها اعتقاددارند که يكي از مسئولیت‌های آنان اين است كه جامعه، به‌ویژه جامعه علمي را باید در جریان تحولات فکری و نظری روز قرار دهند. بدین ترتیب، آن‌ها قادر خواهند بود تا دانش نو را به جامعه انتقال داده و عده بيشتري را در دانسته‌ها سهیم كنند، امری که نهایتاً به ايجاد جامعه‌ای سعادتمند منتهي می‌شود. آنچه در شرایط کنونی حائز اهمیت است، اعتقاد به چنین رویکردی است. روشنفکر و دانشورز واقعی، به‌جای درگیر شدن در چرخه روزمرگی و گرایش به‌سوی مظاهر فریبنده دنیای نو، بیشتر وقت خود را به مطالعه مفاهیم نو و انتقال دریافت‌های خود به جامعه اختصاص می‌دهد. این انتقال و روشنگری، به‌طورمعمول، از طریق آموزش و یا نشر اندیشه‌ها در قالب کتاب و مقاله صورت می‌گیرد.
انسان‌ها براي رسيدن به مرحله انديشه ورزي و خردورزي بايد مراحلي را طي كنند. اين امر به‌تدریج و در طول زمان به‌صورت يك پيوستار انجام می‌گیرد. ذهن آن‌ها از مرحله تفكر ساده و توصيفي، به مرحله تفكر تحليلي، سپس به تفكر انتقادي، و آنگاه به مرحله تفكر خلاق تكامل پيدا می‌کند. پس‌ازآن، دو مرحله متعالي بايد طي شود: رسيدن به مرحله شناخت و نهایتاً به خرد. تنها تعداد اندكي از انسان‌ها به اين مرحله غايي می‌رسند.
باجرئت می‌توان دکتر حری را مصداق يك روشنفکر خردمند نامید. این ادعا نیست: نگاهی به کتاب‌ها، مقاله‌ها و سایر آثار علمي دکتر حری كه در طول زندگی حرفه‌ای و دانشگاهی‌اش انتشار داده می‌تواند بیانگر چنین ادعايي باشد. اما آنچه در اين ميان، يعني در ميان آثار وي جلوه می‌نماید، آن است كه بسیاری از مفاهیم و نظریه‌های جدیدی که برای اولین بار در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران مطرح‌شده است به قلم این استاد روشنفکر می‌باشد. همان‌گونه كه در ادامه اين سطور خواهد آمد، مقاله‌های دکتر حری همیشه اندیشه‌های نوینی را مطرح کرده و می‌کنند. نگارنده که خود به مدت یک سال تحصیلی (در سال 1357-1358) از محضر او در دانشگاه تهران استفاده کرده است، به یاد دارد که درس استاد تنها ادای تکلیف آموزشی وی نبود بلکه او همواره تلاش داشت تا ذهن دانشجویان خود را نسبت به آنچه که در عرصه نظری در سطح جوامع پیشرفته مطرح بود روشن سازد. در معرفی نظریه‌های نو، دکتر حری تنها نقش ارائه‌دهنده آن اندیشه‌ها، در حد یک گزارشگر صرف، نبوده است بلکه همواره به تحلیل و نقد آن‌ها نیز همت گمارده و در بیشتر موارد نیز اندیشه‌های خود را با آن‌ها آمیخته کرده تا دانش جديدي نيز توليد كند. چنین رویکردی را به‌وضوح می‌توان در مقاله‌هایی همچون «کتاب و عالم سوم پوپر» و “نظر ابن خلدون در باب تألیف” مشاهده کرد (1 و 2). سایر آثار وی نيز، همان‌گونه كه در ادامه اشاره خواهد شد، این ویژگی را دارد.
به‌طورکلی، در باب معرفی نظریه‌های نو در کتابداری و اطلاع‌رسانی، حداقل چهار ویژگی را می‌توان برای آثار دکتر حری برشمرد:
1)نو بودن نظریه برای جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران
2) معرفي نظریه‌ها همراه با تحلیل و نقد عالمانه آن‌ها
3) آمیختن اندیشه‌های خود با آن نظریه‌ها و افزودن به دانش نو
4) خلاقیت در رویکرد طرح نظریه‌ها (چگونگي طرح نظریه‌ها)
آنچه به‌اختصار در زیر می‌آید، نگاهی كلي به برخی از آثار دکتر حری است که در آن‌ها به معرفی و بحث نظریه‌های نو پرداخته‌شده است. نگارنده، پیش‌تر در جای دیگری (3)، اندیشه‌های وی را در سرمقاله‌هایی که در سمت سردبیری در “فصلنامه كتاب” كتابخانه ملي مطرح کرده است، مورد تحلیل قرار داده است. اگرچه آثار دكتر حري فراوان است و در نشریه‌های گوناگون به چاپ رسيده، اما در این ویژه‌نامه، به خاطر رعايت ايجاز، تنها مقاله‌های دکتر حری در مجله “اطلاع‌شناسی” موردبررسی قرار می‌گیرد.
پس از ترک فصلنامه کتاب و آغاز انتشار «اطلاع‌شناسی» (پاییز 1382)، دکتر حری عرصه دیگری را برای پرداختن به نظریه‌های نوین به وجود آورد. جالب اینجاست که در نخستین شماره این مجله، وی مقاله‌ای با عنوان «مروری بر مفاهیم و نظریه‌ها در قلمرو اطلاع‌شناسی» نوشت که در آن برای نخستین بار اصطلاح «اطلاع‌شناسی» در متون فارسی مورد تحلیل قرارگرفته است، هرچند که وی مدعی است این اصطلاح برای اولین بار توسط او در سال 1972 مطرح‌شده و بعد سایر کشورها بدان پرداخته‌اند (4).
دومین شماره «اطلاع‌شناسی» دربردارنده مفهوم و نظریه‌ای است که نه‌تنها در ایران بلکه در بسياري از کشورها نیز نسبتاً جدید است. «اکولوژی اطلاعات» مفهومی است که در چارچوب قیاس با مفاهیم دیگری مانند اکولوژی زیستی مطرح می‌شود. دکتر حری در این مقاله مدعی است که صاحب‌نظران غربی نیز آن‌گونه که ضرورت دارد به عمق این مفهوم نپرداخته‌اند و تنها آن را در حد «استعاره‌ای کل‌نگر» مطرح ساخته‌اند. او به جنبه‌های اساسی این مفهوم پرداخته و مفاهیم مرتبط مانند «جریان اطلاعات در اکوسیستم‌ها»، «شبکه اطلاعاتی»، «سطوح اطلاعاتی»، «هرم اطلاعات»، «چرخه‌های محیط اطلاعاتی» و «انتقال اطلاعات در اکوسیستم» را به‌خوبی تحلیل می‌کند. پرداختن به این مفاهیم به‌خوبی نشان می‌دهد که دکتر حری در دایره‌ای بسته و تنها در محدوده نظریه‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی حرکت نکرده، بلکه به‌گونه‌ای پویا از نظریه‌ها و مفاهیم سایر علوم نيز استفاده می‌کند.
پرداختن به مبانی فلسفی برخي مفاهیم مطرح در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی همواره یکی از دغدغه‌های دکتر حری بوده است. مقاله «وجه معرفت‌شناختی پوزیتيویسم منطقی و جایگاه آن در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی» در شماره سوم مجله اطلاع‌شناسی، مجالی است برای اندیشه ورزی در باب چرایی پوزیتيویسم و چگونگی سروکار داشتن حرفه کتابداری با این مفهوم. تمثیل سه عالم پوپر مجدداً در این مقاله مورد کنکاش قرارگرفته است.
دکتر حری بحث «اکولوژی اطلاعاتی و نظام اجتماعی» را در شماره چهارم همان مجله مطرح می‌کند و این‌گونه تحلیل می‌کند که رابطه نزدیک و مستقیمی میان اکولوژی اطلاعاتی و جامعه به‌منزله یک نظام وجود دارد. شرط تعادل و توازن در جامعه اطلاعاتی از مصادیق مهم اکولوژی آن تلقی می‌شود.
اگرچه مفهوم ربط یکی از مفاهیم نسبتاً قدیمی در حوزه بازیابی اطلاعات شمرده می‌شود و در باب آن پژوهش‌ها و سخن‌های فراوان وجود دارد، اما دکتر حری از زاویه تخصصی‌تری به این مفهوم نگریسته است. مقاله وی با عنوان «زنجیره داوری ربط در فرآیند انتقال اطلاعات» که در پنجمین شماره اطلاع‌شناسی درج‌شده درواقع به این امر مهم اشاره دارد که داوری در باب ربط و سنجش میزان آن محدود به یک مقطع و یک عنصر نیست، بلکه عوامل بسیاری در مراحل مختلف کار یک نظام بازیابی دخیل است که باید موردتوجه قرار گیرد.
بحث ارتباط علمی و تأثیراتی که این امر بر کلیه زمینه‌های حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایجاد کرده است، موضوع بسیار مهمی است که بسیاری از اندیشمندان از زوایای مختلف بدان پرداخته‌اند. مقاله «ارتباط علمی و اختلاف‌پتانسیل اطلاعاتی» که دکتر حری در ششمین شماره اطلاع‌رسانی در دسترس حرفه قرار داده است، به نکته ظریفی اشاره دارد. برقراری ارتباط و جابجایی اطلاعات میان دونقطه (مثلاً دو فرد، یا دو جامعه) زمانی امکان‌پذیر است که میان آن دونقطه اختلاف سطح وجود داشته باشد و یکی طالب یا نیازمند اطلاعات دیگری باشد. آنچه دکتر حری بر این اصل بدیهی افزوده است شرایط و ملزومات ارتباط علمی است. وی با استفاده از مفاهیم مطرح در علم فیزیک و مکانیک، به این ملزومات و چگونگی برقراری ارتباط علمی پرداخته است که این امر می‌تواند افق جدیدی در مطالعات جامعه‌شناسی علم بگشاید.
بسیاری از صاحب‌نظران، پژوهش‌های کیفی را یکی از عرصه‌های مؤثر در یافتن پاسخ‌های عمیق‌تر برای حل مسائل حرفه‌ای و اجتماعی می‌دانند. «روش تحلیل اطلاع شناختی» مفهوم جدیدی است که دکتر حری در پیوند با پژوهش‌های کیفی مطرح می‌کند. این مفهوم در هفتمین و هشتمین شماره اطلاع‌شناسی و در مقاله «تحلیل اطلاع شناختی: روشی نو در پژوهش‌های کیفی» موردتوجه دکتر حری قرارگرفته است. وی این‌گونه استدلال می‌کند که «در فضایی که اطلاعات در بطن همه جریان‌ها و فرآیندها حضوری اجتناب‌ناپذیر دارد، طبیعی به نظر می‌رسد که ابزارها و تدابیر سنجش و ارزش‌گذاری نیز اطلاعات مدار باشد. تحلیل اطلاع شناختی نیز، به همین اعتبار، می‌تواند در مطالعات مربوط به پدیده‌ها نقشی اساسی بر عهده گیرد» (صفحه 19).
سخن پاياني
اگر بر اين باوريم كه كتابداري و اطلاع‌رسانی علومي ميان رشته و چند رشته‌ای هستند، در آن صورت، تعامل با ساير علوم بايد يكي از وجوه علما و انديشمندان اين حرفه باشد. بدين اعتبار، و با توجه به آنچه در باب معرفي، تحليل و تركيب نظریه‌های نو توسط دكتر حري گفته شد، وي را می‌توان مصداق يك روشنفكر پيشاهنگ به شمار آورد. چنين افرادي منزلت علمي و اجتماعي حرفه را به‌طور قابل‌ملاحظه ارتقاء می‌دهند.
بی‌جهت نيست كه دكتر حري به لحاظ ميزان اثربخشي (براي مثال، ميزان استناد به آثارش)، و نيز تمايل جامعه براي شنيدن سخنرانی‌های وي در رأس قله كتابداري و اطلاع‌رسانی ايران قرار دارد و يكي از “مفاخر” اين ديار شمرده می‌شود. ای‌کاش آثار اين دانشورز به زبان انگليسي ترجمه شود تا ديگران نيز از اندیشه‌های وي بهره‌مند گردند. در اين صورت، دكتر حري می‌تواند يكي از مفاخر بین‌المللی حوزه كتابداري و اطلاع‌رسانی باشد.
منابع:
حري، عباس. (1372). “كتاب و عالم سوم پوپر”، در: مروري بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دبيرخانه هیئت‌امنای کتابخانه‌های عمومي كشور: ص 145-156.
حري، عباس. (1372). “نظر ابن خلدون در باب تألیف”، در: مروري بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی. تهران: دبيرخانه هیئت‌امنای کتابخانه‌های عمومي كشور: ص 157-176.
فتاحي، رحمت‌الله. (1382). “دكتر حري در سرمقاله‌هایش”، كتاب ماه (كليات)، سال ششم، شماره 5: 32-33.
حري، عباس. (1382). «مروری بر مفاهیم و نظریه‌ها در قلمرو اطلاع‌شناسی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره 1: ص 9-34.
حري، عباس. (1382)، «اکولوژی اطلاعات»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره 2: 5-30.
حري، عباس. (1383). «وجه معرفت‌شناختی پوزیتيویسم منطقی و جایگاه آن در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره 3: ص 5-16.
حري، عباس. (1383). «اکولوژی اطلاعاتی و نظام اجتماعی»، اطلاع‌شناسی، سال اول، شماره 4: ص 5-18.
حري، عباس. (1383). «زنجیره داوری ربط در فرآیند انتقال اطلاعات»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره 1: ص 5-18.
حري، عباس. (1383). «ارتباط علمی و اختلاف‌پتانسیل اطلاعاتی»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره 2: ص 21-32.
حري، عباس. (1384). «تحلیل اطلاع شناختی: روشی نو در پژوهش‌های کیفی»، اطلاع‌شناسی، سال دوم، شماره 3 و 4: ص 5-20.
[1] در: زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر عباس حری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385: ص. 141-148.
