دوران گذار در مجله‌های علمی-تخصصی رشته

دوران گذار در مجله‌های علمی-تخصصی رشته

سخن گفتن درباره فرازها و فرودهای مرتبط با مجله‌های تخصصی و علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دشوار و در عین حال آسان است. دشوار از این جهت که به سبب رشد قارچ‌گونه گروه‌های آموزشی که به تبع آن افزایش ظرفیت تحصیلات تکمیلی را (بویژه در سال‌های اخیر) به‌دنبال داشته است، نوع‌شناسی و برنامه‌ریزی علمی را (در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو) در عمل غیرممکن ساخته است. رویکردهای غیراصولی، ناپایدار و همراه با فراز و فرود در سیاست علمی کشور سبب شده است تا نتوانیم عوامل بوجود آمدن این فرازها و فرودها را بدرستی تحلیل و ردیابی کنیم. آسان نیز از این جهت که با توجه به پیشینه به نسبت جوان این مجله‌ها (باز هم در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو)، ارایه روندی مناسب جهت شکل‌گیری این مجله‌ها در دستیابی به وضعیت بسامان، پایدار، علمی و مورد پذیرش جامعه تحت عنوان “دوران گذار در مجله های علمی رشته”، آسان و قابل پیش بینی است. شاید این وضعیت را بتوان به وضعیت عبور اتوبوسی با سرعتی بالا در جاده‌ای خاکی و پر از دست‌انداز تشبیه کرد که تا زمانی که غبار این عبور بر زمین ننشسته، ارایه تحلیلی صحیح از وضعیت سلامت این اتوبوس و ساکنان آن دشوار می‌نماید.

فارغ از این نگاه کلان به مجله‌های علمی در ایران، نگاهی کلی به وضعیت مجله‌های علمی، تخصصی و پژوهشی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز در اینجا ضروری به‌نظر می‌رسد. همین‌جا باید اشاره کرد که مسایل و مشکلات مرتبط با انتشار مجله‌های رشته، پیشینه‌ای دیرین دارد که به پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد. شاید بتوان گفت نخستین مطلبی که در زمینه مجله‌های رشته منتشر شد، توسط پوری سلطانی استاد پیشکسوت و یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی مطرح شد. وی در مقاله‌ای با عنوان “مشکلات نشر مجله‌های کتابداری در ایران” که در نامه انجمن کتابداران ایران منتشر شد، به برخی از مسایل مرتبط با مجله‌های کتابداری پرداخت که برخی از آن‌ها (از جمله مسایل اجتماعی بعنوان شالوده دیدگاه وی در این مقاله) در حالیکه حدود ۴۰ سال از آن گذشته، هنوز هم بر وضعیت نشر مجله‌های رشته حاکم است.وی در زمینه نشر مجله ها می گوید:

دانش کتابداری، در بسیاری از کشورهای درحال رشد، علمی تازه است که بیشتر برای کتابداران متخصص معنا و مفهوم دارد. شگفتا که تاریخچه کتابخانه در برخی از این کشورها که مسلماً ایران و مصر و یونان و چین در صدر آن قرار دارند، بسیاری قدیمی‌تر از غالب کشورهایی است که امروزه از نظر کتابداری اوج و اعتلا یافته‌اند. با این‌همه، در این سوی دنیا به زحمت می‌توان این کودکِ نوزاد را که کتابداری نوین است از قید طفولیت رهانید، زیرا که بسیاری از موانع اجتماعی راه او را سد می‌کند. مشکلات کتابداری، مثل هر مشکل دیگری، بستگی به عوامل اجتماعی دارد و از آنجا که مشکلات اجتماعی کشورهای درحال رشد همه از یک دست نیستند، طبعاً مشکلات نشر در زمینه کتابداری نیز سرزمینی است (سلطانی، پوری؛ نامه انجمن کتابداران ایران؛ ۱۳۵۴).

وی در ادامه پیدایش مجله‌های تخصصی را با حضور دانش‌آموختگان کتابداری و تأسیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی همراستا می‌داند که زمینه پایه‌ریزی مجله‌های داخلی را فراهم ساخته بود. با توجه به این درآمد که به‌نظر می‌رسد بنیان و شالوده اجتماعی شکل‌گیری مجله‌های علمی رشته را به تصویر کشیده است، نگاهی به وضعیت مجله‌های علمی و تخصصی رشته را می‌توان در ۳ بخش قابل طرح دانست. این مسایل به نوعی باعث بسط و قبض غیرعلمی و غیراصولی این مجله‌ها شده است و بر همین اساس زمینه حرکت سینوسی و غیرخطی مجله‌ها را فراهم ساخته است.

الف) وضعیت کلی

بررسی وضعیت رشد و پیشرفت حقیقی مجله‌های علمی و تخصصی رشته را باید در کنار رشد و پیشرفت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در ابتدای دهه ۱۳۷۰ (پس از جنگ تحمیلی) مورد توجه قرار داد. این سازمان‌ها به‌عنوان مراکزی که زمینه انجام پژوهش‌های مرتبط با رشته را فراهم می‌سازند، سهم بسیاری در شکل‌گیری و رشد این مجله‌ها داشته و دارند. البته نباید نقش گروه‌های آموزشی در سراسر کشور؛ انجمن‌ها و نهادهای مرتبط از جمله انجمن‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی و نهاد اداره کتابخانه‌های عمومی؛ و برخی مراکز اطلاع‌رسانی مهم از جمله کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، پژوهشگاه علوم و فناری اطلاعات ایران، مرکز منطقه‌ای علوم و فناوری، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و … را نادیده گرفت. چرا که مجله های تخصصی رشته در ایران در دامان این کتابخانه های تخصصی، مراکز آموزشی و پژوهشی و نهادها رشد یافته و به بلوغ خود می رسند. البته نگاهی کلی به وضعیت این مجله ها نشان می دهد، این مجله ها هنوز نتوانسته اند به وضعیت بلوغ و بالندگی خود دست پیدا کنند. این وضعیت با توجه به برخی مولفه های اجتماعی و پیشینه جوان انتشار مجله ها در رشته تا حدودی قابل توجیه است. نام اولین مجله رشته با عنوان “مجله کتابداری” با شادروان ایرج افشار در سال ۱۳۴۵ پیوند خورده است که زمینه انتشار سایر مجله ها را در ایران فراهم کرد.

نگاهی به مجله‌های تخصصی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی[۱] (به جدول ۱ بنگرید)‌ نشان می‌دهد از میان ۱۴ مجله علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی (غیر از اطلاع‌شناسی، آیینه میراث و آیینه پژوهش که به سایر سازمان‌های یاد شده در بالا وابسته نیستند)، هر یک از مجله‌ها به یکی از گروه‌های آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و وزارت بهداشت (۴ مجله: مطالعات کتابداری و علم اطلاعات و پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدیریت اطلاعات سلامت، دانش‌شناسی)، کتابخانه‌های مهم کشور (۴ مجله: فصلنامه ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، کتابداری و اطلاع‌رسانی، گنجینه اسناد، و تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی)، پژوهشگاه‌های مهم کشور (۲ مجله: پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات و IJISM) و نهاد اداره کتابخانه‌های عمومی کشور (۱ مجله: تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی) وابستگی سازمانی دارند. سه مجله یاد شده (اطلاع‌شناسی، آیینه میراث و آیینه پژوهش) که به سایر سازمان‌ها (دفتر پژوهشهای فرهنگی، دفتر تبلیغات حوزه علمی قم و مرکز پژوهشی میراث مکتوب) وابستگی دارند، وضعیتی مشابه با ۱۱ مجله دیگر ندارند. اطلاع‌شناسی که پس از درگذشت دکتر حری دیگر منتشر نمی‌شود و آیینه میراث و آیینه پژوهش نیز سهم چشم‌گیری در پشتیبانی علمی از پژوهشگران رشته به خود اختصاص نمی‌دهند. نکته دیگری که می‌توان مطرح کرد این است که انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران سهمی از انتشار مجله‌های تخصصی و علمی به خود اختصاص نداده است. این در حالی است که تأکید کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم مبنی بر ضرورت انتشار مجله علمی-پژوهشی و وجود امتیازی مناسب برای ارتقاء جایگاه انجمن هم نتوانسته است به انتشار مجله برای این انجمن منجر شود. گویی انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران نتوانسته جایگاه علمی مورد پذیرشی از طرف استادان، اعضای هییت علمی، حرفه‌مندان و پژوهشگران برای خود متصور باشد.

ب) مسایل علمی (تخصص‌گرایی، داوری، کیفیت مقاله‌ها و اعضای هییت تحریریه)

نگاهی کلی به مجله‌های علمی رشته نشان می‌دهد با وجود مشکلاتی همچون عدم وجود مجله‌های تخصصی[۲] که تحت تأثیر رشد گروه‌های آموزشی، عدم وجود اعضای هییت علمی کافی در دهه ۱۳۷۰ و اواسط دهه ۱۳۸۰ است مسایل علمی مرتبط با مجله‌های رشته با دشواری‌هایی همراه شده است. البته نقص در آیین‌نامه‌هایی از جمله آیین‌نامه ارتقاء نشریات، آیین‌نامه ارتقاء اعضای هییت علمی، آیین‌نامه آموزشی انتشار مقاله پایان‌نامه دانشجویان و تأکید بر انتشار مقاله‌های ISI، از یک طرف زمینه را برای رشد حجمی و غیرکیفی مقاله‌ها فراهم آورده و از طرف دیگر باعث افول کرسی‌های نظریه‌پردازی و تخصص‌گرایی، و ضعف در تدوین برنامه‌های آموزشی مبتنی بر تفکر انتقادی، پژوهش‌محوری و کارآفرینی شده است. در نتیجه، پیوند میان گروه‌های آموزشی، و سازمان‌ها و مراکز اطلاعاتی به‌خوبی برقرار نشده و زمینه تضعیف وضعیت خدمت‌رسانی در این مراکز را فراهم کرده است. عدم تخصص‌گرایی و نتایج منبعث از آن نیز باعث مشکل‌آفرینی در داوری‌های تخصصی (بویژه در زمینه مقاله‌های نظری) شده است. در این میان کمبود اعضای هییت تحریریه در این مجله‌های رشته[۳] که تحت تأثیر آیین‌نامه ارتقاء نشریات و عدم وجود اعضای هییت علمی کافی با درجه دانشیاری است، باعث تکمیل شدن حلقه بسته اعضای هییت تحریریه در مجله‌های علمی رشته شده است.

ج) وضعیت انتشار مجله‌ها

مسیله اساسی دیگری که در مورد مجله‌های رشته وجود دارد، کیفیت انتشار برخی مجله‌هاست. برای نمونه از میان ۱۱ مجله علمی-پژوهشی یاد شده، سه مجله (مدیریت اطلاعات سلامت، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات و اطلاع‌شناسی) تاکنون هیچ نسخه الکترونیکی منتشر نکرده‌اند و تنها امکان دسترسی به مقاله‌های آن‌ها از طریق نسخه چاپی و یا برخی پایگاه‌های رایگان و غیررایگان (نورمگز[۴]، سید[۵] و مگیران[۶]) با تأخیری بسیار زیاد فراهم شده است. به این مشکلات باید عدم انتشار اطلاع‌شناسی و لغو درجه علمی-پژوهشی فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی که به تازگی صورت پذیرفته را نیز افزود که به سبب تأثیرگذاری زیاد این دو مجله، جای بسی تأسف دارد. مسیله دیگری که وجود دارد تأخیر بسیار زیاد مقاله‌های منتشر شده در این مجله‌هاست که تأثیرگذاری و تازگی این مقاله‌ها را برای رویکردهای خدمت‌رسانی با دشواری بسیاری روبرو کرده است. از طرف دیگر نشستهایی که با حضور سردبیران این مجله ها برگزار می شود نیز نتوانسته به بهبود این وضعیت منجر شود.

جمع‌بندی

در جمع‌بندی مسایلی که در بخش‌های بالا ذکر شد، نوعی رویکرد غیرهدفمند، سینوسی و برنامه‌ریزی‌نشده در رشد و گسترش مجله‌های رشته به چشم می‌خورد که بخش ناچیزی از آن به ذات علمی و پرچالش رشد و توسعه علمی باز می‌گردد. انتظار جامعه علمی و پژوهشگران از رویکرد هدفمند، پایدار و برنامه‌ریزی‌شده در این مجله‌ها، دستیابی به تخصص‌گرایی، تقویت بعد نرم‌افزاری (پرورش داوران برجسته) و سخت‌افزاری (نظام مدیریت مجله) در داوری و بهبود وضعیت انتشار در این مجله‌هاست که وجود تصویری روشن از آینده مجله‌های رشته را نوید دهد. مسیله دیگری که در این میان می توان به عنوان یک پیشنهاد مطرح کرد، انتشار مجله های تخصصی فارغ از وابستگی سازمانی به مراکز آموزشی و پژوهشی، سازمانها و نهادهای مرتبط است که زیر نظر پژوهشگران و اندیشمندان متخصص منتشر شود. به نظر میرسد با توجه به عدم وجود سرمایه های پژوهشی کافی در این رشته و نسل جدید کتابخانه ها و کتابداران در ایران (برای مطالعه بیشتر به تغییر نسل کتابداران و کتابخانه­‌ها در ایران (۱) و (۲) مراجعه بفرمایید)، لزوم پشتیبانی از پایه گذاری یک مجله با هییت تحریریه تخصصی و علمی قوی، زمینه ساز اولین مجله کاملاً تخصصی فراهم گردد.

جدول ۱: فهرست مجله‌های تخصصی- علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی

 

ردیف	عنوان (عنوان پیشین)	صاحب امتیاز کنونی	تاریخ نخستین انتشار	رتبه نشریه	مدیر مسیول کنونی	سردبیر کنونی	مدیر اجرایی	نسخه الکترونیکی (رایگان)	محل انتشار	فاصله زمانی انتشار
۱	پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (نشریه فنی مرکز مدارک علمی؛ فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات)	پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات	مهرماه ۱۳۵۱	علمی- پژوهشی	دکتر سید امید فاطمی	دکتر رحمت الله فتاحی	نادیا حاجی عزیزی	دارد	تهران	فصلنامه
۲	تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی (پیام کتابخانه)	نهاد اداره کتابخانه‌های عمومی	۱۳۷۰	علمی-پژوهشی	مهندس منصور واعظی	دکتر غلامرضا فدایی	مهدی شقاقی	دارد	تهران	فصلنامه
۳	گنجینه اسناد	سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران	۱۳۷۲	علمی- پژوهشی	دکتر سعید رضایی شریف‌آبادی	دکتر سعید رضایی شریف‌آبادی	سیدمحمودسادات بیدگلی	دارد	تهران	فصلنامه
۴	مدیریت اطلاعات سلامت (مدیریت سلامت)	دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان	۱۳۷۵	علمی -پژوهشی	دکتر محمد حسین یار محمدیان	دکتر سیما عجمی	فریده موحدی	ندارد	اصفهان	دو ماهنامه
۵	کتابداری و اطلاع‌رسان	کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضو	۱۳۷۶	علمی -پژوهشی	دکتر سید علی اردلان جوان	دکترمحمد حسین دیانی	سیده طوبی پیراهش	دارد	مشهد	فصلنامه
۶	اطلاع شناسی	دفتر پژوهش‌های فرهنگی	۱۳۸۲	علمی -پژوهشی	دکتر عباس حری	دکتر نرگس نشاط	عبدالعلی جهانشاهی	ندارد	تهران	فصلنامه
۷	مطالعات کتابداری و علم اطلاعات	دانشگاه شهید چمران اهواز	۱۳۸۸	علمی-پژوهشی	دکتر فریده عصاره	دکتر عبدالحسین فرج‌پهلو	امین زارع	ندارد	اهواز	فصلنامه
۸	International Journal of -Information Science and Management	مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری شیراز	۲۰۰۳	علمی–پژوهشی	دکتر جعفر مهراد	دکتر نظام الدین فقیه	مریم ناصری	دارد	شیراز	دو فصلنامه
۹	پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی	دانشگاه فردوسی مشهد	۱۳۹۰	علمی–پژوهشی	دکتر بختیار شعبانی‌ ورکی	دکتر رحمت‌اله فتاحی	علی نقدی دولو	دارد	مشهد	دو فصلنامه
۱۰	تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی	کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران	۱۳۴۵	علمی–پژوهشی	دکتر فاطمه فهیم‌نیا	دکتر غلامرضا فدایی عراقی	علی شعبانی	دارد	تهران	فصلنامه
۱۱	فصلنامه ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (فصلنامه کتاب سابق)	کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران	۱۳۶۹	علمی–پژوهشی	دکتر حبیب الله عظیمی	دکترفریبز درودی	دکتر سعید رضایی شریف‌آبادی	دارد	تهران	فصلنامه
۱۲	آیینه پژوهش	دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم	۱۳۶۹	علمی–پژوهشی	محمد تقی سبحانی	محمدعلی مهدوی راد	–	دارد	تهران	دوماهنامه
۱۳	دانش‌شناسی	دانشگاه آزاد، واحد تهران شمال	۱۳۸۷	علمی –ترویجی	دکتر موسی مجیدی	دکترزهره میرحسینی	دکتر زهرا اباذری	ندارد	تهران	فصلنامه
۱۴	آینه میراث	مرکز پژوهشی میراث مکتوب	۱۳۷۶	علمی–پژوهشی	اکبر ایرانی	حسن رضایی باغ بیدی	حسناسادات بین طباء	دارد	تهران	دو فصلنامه

[۱]این مجله در جدیدترین گزارش نشریات رشته، لغو درجه علمی-پژوهشی شده است. با این‌حال چون هنوز این لغو امتیاز قطعی نشده است، این مجله جزء مجله‌های علمی-پژوهشی محسوب گردیده است.

[۲]از سال ۹۰ انتشار این مجله متوقف شده است.

[۳] این مجله یکی از مجلات تخصصی تفکیک شده از مجله علوم تربیتی و روانشناسی است.

[۴]این مجله تا سال ۲۰۰۹ با عنوانIranian Journal of Information Science and Technology   منتشر می‌شد.

[۵]این مجله قبلاً تحت عنوان مطالعات تربیتی و روان‌شناسی منتشر می‌شده است.

[۶]این مجله از تاریخ ۱/۲/۱۳۸۰ تا ۳۰/۹/۱۳۸۹دارای رتبه علمی-ترویجی بوده است و از این تاریخ به بعد رتبه علمی-پژوهشی دارد.

[۷]این مجله دارای درجه علمی-پژوهشی از دانشگاه آزاد اسلامی است و از آنجا که در فهرست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جزء مجلات علمی-پژوهشی محسوب نمی‌گردد، جزء مجلات علمی-ترویجی رشته محسوب شده است.

 منبع:

سلطانی، پوری (۱۳۵۴). مشکلات نشر مجله‌های کتابداری در ایران. نامه انجمن کتابداران ایران، دوره هشتم (تابستان)، شماره ۲.

رضا رجبعلی بگلو