پیش درآمد
این مقاله بر مبنای بیانیه آمارهای کتابخانه‌ای ایفلا تهیه شده است[۱] و رهنمودهای ارزشمندی برای بازنمون هرچه بهتر شرح فعالیتها و خدمات کتابخانه ها ارایه می دهد.
مقدمه
فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری (ایفلا[۲])، ارگانی مستقل، بین‌المللی، غیردولتی، و غیرانتفاعی است. هدفهای اصلی ایفلا ارتقای تفاهم بین‌المللی، همکاری، بحث، پژوهش و توسعه در همۀ زمینه‌های کتابداری از جمله کتابشناسی، خدمات اطلاع‌رسانی، و آموزش کارکنان و ایجاد تشکیلاتی است که از طریق آن بتوان جنبه‌های بین‌المللی کتابداری را بازنمون کرد (دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی).
ایفلا در سال ۱۹۲۷ در ادینبورگ تاسیس شد و موضوع فعالیت‌های آن همواره مسایل موجود در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی بوده است. این مهم توسط کمیته‌های حرفه‌ای انجام می‌شود. ایفلا دارای واحدها[۳] و بخشها[۴]ی مختلفی است. هر چند بخش در کنار گروه‌های علاقمند و برنامه‌های استراتژیک آن، یک «واحد» را ایجاد می‌کنند و واحدهای ایفلا ارکان آن را تشکیل می‌دهند. در حال حاضر ایفلا داری ۵ واحد است که از ۴۴ بخش و ۶ برنامۀ استراتژیک تشکیل شده. این واحدها عبارتند از: ۱) انواع کتابخانه، ۲) مجموعه‌های کتابخانه، ۳) خدمات کتابخانه، ۴) حمایت از حرفه و ۵) مناطق. بخش آمار و ارزیابی از جمله بخش‌های واحد ۴ (حمایت از حرفه) است.
بخش آمار و ارزیابی ایفلا: وسعت قلمرو
هدف بخش آمار و ارزیابی ترویجِ رَویه جمع‌آوری و استفاده از داده‌های آماری به‌منظور مدیریت و عملکرد موفق کتابخانه‌ها و اثبات ارزش کتابخانه‌ها در خارج از مرزهای حرفه است. این بخش با تعریف، استانداردسازی، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل، تفسیر، انتشار و استفاده از داده‌های آماری در تمام انواع کتابخانه‌ها و خدمات و فعالیت‌های اطلاع‌رسانی از جمله آمارهای مربوط به خدمات فنی نوآورانه در ارتباط است. همکاری با سازمان‌هایی مانند یونسکو و ایزو در مطالعات موردی و مقایسۀ آنها با معیارهای بین‌المللی در حوزۀ فعالیت‌های این بخش می‌گنجد. همانطور که اشاره شد، هدف بخش آمار و ارزیابی، رواج استفاده از سنجش و ارزیابی در مدیریت، عملکرد و ارتقاء کتابداری و خدمات کتابخانه است؛ بنابراین استفاده از آمارهای کمّی و کیفی و دیگر متدها و ابزارهای موجود برای رسیدن به هدف را می‌طلبد.
بیانیۀ آمارهای کتابخانه‌ای از دستاوردهای واحد آمار و ارزیابی ایفلا است که در اپریل ۲۰۰۹ توسط هییت مدیرۀ مربوط تایید و نهایی شد. این بیانیه با اشارۀ کلی به ارزش و نتایج و تاثیرات حاصل از داشتن آمارهای کتابخانه‌ای، به تبیین خطوط کلی و معرفی شیوه و ابزار رسیدن به آمار با کیفیت از کتابخانه‌ها می‌پردازد. در ادامه متن بیانیۀ منتشر شده ارایه می‌شود.
پیشینه
اولین اقدام برای تولید این سند به پیشنهاد کلودیا لوکس[۵]، در کنفرانس مونترال ( اگوست ۲۰۰۸) صورت گرفت. ایدۀ اولیه ارایۀ سند معتبری بود که ضمن اینکه آمارهای کتابخانه‌ای را نشان می‌دهد، دلیل موثقی هم برای اثبات اهمیت قایل شدن کتابخانه‌ها برای کاربران و جامعه باشد. داده‌های آماری برای مدیریت داخلی کتابخانه ضروری است، اما می‌توان استفاده‌های بیشتری هم از آن داشت. زمانی که آمار به سیاست‌گذاران، موسسات مالی و عموم مردم، ارایه می‌شود، می‌تواند بر برنامه‌ریزی راهبردی تاثیر بگذارد و همچنین به ایجاد و حفظ حس اعتماد به کتابخانه‌ها کمک کند.
بیانیه آمارهای کتابخانه‌ای
خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی از طریق حفظ میراث فرهنگی، پشتیبانی از گسترش تامین منابع، ممکن‌کردن آموزش و پژوهش، حمایت از مفاهمه بین‌المللی و کمک به بهترزیستن اجتماع، به جامعه خدمت می‌کند. (آلکس بایرن، ۲۰۰۵). در ادامه رهنمودهای اساسی این بیانیه آمده است.
داده‌های آماری می‌توانند تفاوت ایجاد کنند.
اطلاعات کمّی و کیفی در مورد خدمات کتابخانه، استفاده از کتابخانه و کاربران کتابخانه برای روشن‌ساختن و تایید ارزش والایی که کتابخانه‌ها ایجاد می‌کنند، ضروری است. ارزش اطلاعاتی چنین داده‌هایی بستگی به سرعت گردآوری و جامعیت آنها دارد، بنابراین ضروری است که تمام کتابخانه‌های یک کشور، درآن مشارکت داشته‌باشند. آمارهای کتابخانه‌ای، برای مدیریت موثر کتابخانه لازم است، اما از آن مهم‌تر، نقش آن در ارتقاء خدمات کتابخانه‌ای به انواع ذینفعان است: مانند سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران، مدیران و کارمندان کتابخانه، کاربران بالفعل و بالقوه، رسانه‌ها و عموم مردم. در این موارد آمارها، هدف سیاست‌گذاران و سرمایه‌گذاران است و برای تصمیم‌گیری در سطح خدمات و برنامه راهبردی آینده، ضروری‌اند. آمارهای کتابخانه‌ای می‌تواند با تحلیل موفقیتِ کتابخانه‌های موجود که توانسته‌اند دسترسی به اطلاعات مرتبط را برای تمام گروه‌های جمعیتی تضمین کنند، ارزش منابع اطلاعاتی را آشکار سازد.
چیزی که آمارهای کتابخانه‌ای نشان می‌دهد.
آمارهای کتابخانه‌ای با اندازه‌گیریِ درونداد کتابخانه‌ها (منابع شامل ساختمان‌ها، تجهیزات، کارکنان و مجموعه‌ها است) میزان مشارکت سیاست‌گذاران و مقامات را در خدمات کتابخانه‌ای، نشان می‌دهد. با سنجش برونداد کتابخانه‌ها، استفاده از خدمات و مجموعه کتابخانه الکترونیکی و سنتی، کتابخانه‌ها نشان می‌دهند که خدمات آنها برای جمعیت هدف آنها مناسب است. مقایسه داده‌های درونداد و برونداد نشان می‌دهد که آیا کتابخانه‌ها خدمات‌شان را به گونه‌ای سازماندهی کرده‌اند که مقرون به صرفه باشد یا خیر؟
داده‌هایی پیرامون استفاده و پذیرش خدمات کتابخانه، می‌تواند بر دستاورد کتابخانه برای جمعیت هدف دلالت داشته باشد. چنین نتایجی (در رابطه با سواد، مهارت‌های جستجوی اطلاعات، موفقیت آموزشی یا شمول اجتماعی) درجایی که اطلاعات کیفی در مورد پیمایش‌های کاربران به نتایج آماری اضافه شود مشهودتر خواهد بود.
کتابخانه‌ها، در جهان اطلاعاتیِ درحال تغییر، مسیولیت‌هایی برخود فرض‌کرده‌اند. آنها برای مدیریت و بهبود امور جدید نیاز به آمارهای جدید دارند.
کیفیت آمارهای کتابخانه‌ای
داده‌های صحیح، قابل اعتماد و قابل مقایسه برای داشتن آمارهای کتابخانه‌ایِ ارزشمند و مفید، مهم است. کیفیت آمارهای ملی- و براساس آن، آمارهای بین‌المللی مربوط به کتابخانه- بستگی به دقت و سرعت هرکتابخانه در ویرایش دقیق بی‌دقتی‌ها و خطاها دارد. برای به دست آوردن نتایج قابل مقایسه در منطقه و کشور هم باید تعاریف و روش‌های یکدستی استفاده شود. همه کتابخانه‌ها نحوه اداره یکسانی ندارند. بعضی‌ها به موسسات خاص (مانند دانشگاه‌ها، شرکت‌های تجاری) یا جوامع خاصی خدمت ارایه می‌کنند. موسسات دیگری ممکن است وجود داشته باشند که در مورد ماموریت‌ها، کارکردها و قوانین کتابخانه‌ها در منطقه تحت پوشش خود تصمیم بگیرند. بنابراین ممکن است موسسات مختلف و سازمان‌ها با موضوعات مختلف، مسیولیت جمع‌آوری داده، درباره کتابخانه‌های تحت پوشش خود را داشته باشند. گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای، همیشه در یک کتابخانه منفرد شروع می‌شود، اما هدف باید گردآوری داده‌ها در سطح منطقه‌ای یا ملی باشد. برای این هدف کتابخانه‌ها باید برای تشکیل شبکه منطقه‌ای یا ملی، همکاری کنند و آمار کتابخانه‌ای را برای اطمینان از اینکه نظام کتابخانه ملی بطور موثری عمل می‌کند به دست آورند.
پرسشنامه[۶] نمونه
منظور از این بخش، ارایۀ نمونه پرسشنامه‌ای است که برای گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد. باید توجه داشت که تنوع در مسیولیت‌های آمارکتابخانه‌ای، استفاده از پرسشنامه متحدالشکل با داده‌ها و روش‌های استاندارد شده را ضروری می‌کند. به این دلیل، یک مدل استاندارد پرسشنامه‌ای برای کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی طراحی شده است که ضمیمه پروژه‌های ایفلا و یونسکو و ایزو- سازمان بین‌المللی استانداردسازی- است. براساس استاندارد ایزو برای آمارهای کتابخانه‌ای، پرسشنامه‌ای با ۲۳ پرسش طراحی شده است که هم به خدمات کتابخانه‌های سنتی و هم الکترونیکی توجه دارد. آزمون‌هایی در آمریکای لاتین و کاراییب، امکان استفاده از تسهیلات پرسشنامه نمونه را برای گردآوری آمار کتابخانه‌ای در قالبی قابل مقایسه، تایید می‌کند. طرح آمارهای کتابخانه‌ای، درونداد و برونداد کتابخانه‌ها را برجسته می‌کند و نقش کتابخانه را به عنوان نقطه دسترسی به اطلاعات، مرکز ملاقات و ارتباط، و مکانی برای تحقیق و یادگیری، نشان می‌دهد. اگر این اطلاعات را با داده‌های اجتماعی- جمعیتی یونسکو به‌عنوان مثال وضعیت سواد، آموزش و دسترسی به اینترنت در جامعه، در کنار هم بگذاریم، نتایج بیشتری به‌‌دست خواهد آمد.
بودجه‌ریزی، قانون‌گذاری و شبکه‌ها
دولت‌ها و دیگر ارکان تصمیم‌گیر، به ایجاد و تامین بودجه کافی برای واحدی جهت تدوین آمارهای ملی کتابخانه‌ای براساس پرسشنامه نمونه و حمایت از مسیولین محلی برای جمع‌آوری این آمارها تشویق می‌شوند. انجمن بین‌المللی باید از خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی برای جمع‌آوری و مقایسه متحدالشکل آمار مربوطه در مورد منابع و خدمات، حمایت کند و به این ترتیب نقش کتابخانه‌ها را برای سواد و سواد اطلاعاتی، آموزش و فرهنگ بهبود بخشیده و از آن حمایت کند. برای اطمینان از اینکه کتابخانه‌ها بطور موثر فعالیت می‌کنند و مشارکت آنها در جامعه دانشی شناخته می‌شود، ایفلا و یونسکو برای حمایت و گسترش نظام ملی آماری اعلام آمادگی می‌کنند. به‌منظور دستیابی به اطلاعات پایا، آموزش اندازه‌گیری برای آمارهای کتابخانه‌ای باید در سطح همکاری‌های بین‌المللی گسترش یابد. هدف نهایی باید از یک طرف داشتن آمارهای یک کتابخانه برای مدیریت موثر باشد و از طرف دیگر، گردآوری و هماهنگ‌کردن اطلاعات کتابخانه در جهت به‌دست‌آوردن مقیاس ملی و در نهایت بین‌المللی برای مشارکت کتابخانه در یادگیری و سواد اطلاعاتی و توسعه اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی باشد.
اجرای بیانیه
ایفلا از کلیه تصمیم‌گیرندگان در تمام سطوح و انجمن کتابخانه‌های سراسر جهان خواسته است که این بیانیه را جهت عملی‌سازی اصول و دستورالعملهای توصیف شده، انتشار دهند. بازبینی و کنترل فرایندهای آمارهای گردآوری شده و به روزرسانی آنها به منظور مرتبط و قابل استفاده ماندن در محیطهای اطلاعاتی در حال تغییر، بسیار حیاتی است. نگهداری داده‌های آماری گردآوری شدۀ معتبر و صحیح ضروری است اما وظیفۀ پیچیده و مهمی برعهده کتابخانه می‌گذارد که چنانچه هر کتابخانه در این مهم دقت و پشتکار لازمۀ کار را داشته باشد، نتایج حاصل از استفادۀ از آن در بهبود مدیریت و وضعیت یک کتابخانه، کتابخانه های کشور، منطقه و جهان موثر است. بنابراین برای رسیدن به هدف بیانیه آمار کتابخانه‌ای ایفلا، کتابخانه‌ها باید برای تشکیل شبکه منطقه‌ای یا ملی، همکاری کنند و آمار کتابخانه‌ای را برای اطمینان از اینکه نظام کتابخانه ملی و جهانی بطور موثری عمل می‌کند به دست آورند.
فهرست منابع
IFLA, library Statistics Manifesto,Endorsed by the Governing Board, ۹ April ۲۰۱۰
دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، «مدخل: ایفلا»، [پیوسته] قابل دسترس در http://portal.nlai.ir (تاریخ بازدید: ۱۵/۱۲/۱۳۹۵)
[۱]. IFLA library Statistics Manifesto : تاییدشده توسط هییت‌مدیره، ۹ اپریل ۲۰۱۰
[۲]. International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA)
[۳]. divisions
[۴]. section
[۵]. Claudia lux
.[۶] مدل پرسشنامه‌ای که در این بیانیه به آن اشاره شده است، در مقاله ای با اطلاعات کتابشناختی زیر منتشر شده است:
Ellis, S., Heaney, M., Meunier, P & Poll, R. (۲۰۰۹). Global Library Statistics. IFLA Journal (۳۵) ۲:۱۲۳-۱۳۰.