جایگاه حق مؤلف در تولید محتوای دیجیتال
مریم صراف‌زاده[1]
مقدمه
در سال ۹۳ مطلبی از اینجانب با عنوان آشنایی با سایت‌های آموزشی آنلاین – دنیای یادگیری در اینترنت در وبلاگ یک پزشک که از وبلاگ‌های بسیار موردعلاقه‌ام است و بسیار از آن آموخته‌ام منتشر شد. پس از چندی با کمال تعجب متوجه شدم که سایت‌های بسیاری بدون ذکر نامم کل مطلب را کپی کرده‌اند. حتما شما هم در جستجوهای اینترنتی خود متوجه شده‌اید که گاه چند لینک بازیابی شده مطالبی کاملا یکسان دارند.
بیشتر مردم بر این باورند که چون مطالب موجود در اینترنت آزادانه در دسترس هستند اجازه دارند براحتی و بدون اجازه پدیدآورنده و ذکر منبع از آنها استفاده کرده و حتی به دیگران ارسال کنند. بارها در ارائه‌های دانشجویان مجبور شدم تذکر بدهم که عکسی که در پاورپوینت خود آورده‌اید باید منبعش ذکر شود.
سهولت کپی و توزیع گسترده قالب‌های دیجیتال، چالش‌های بسیاری را پیش روی کپی‌رایت قرار داده و سبب شده است که هر روز و به کرات شاهد نقض حق‌مؤلف آفرییندگان این آثار باشیم. کاربران اینترنت با یک کلیک انواع و اقسام محتوا از جمله تصاویر و متن و فایل و نرم‌افزار را بدون اجازه پدیدآورنده اثر برای تعداد زیادی از افراد می‌فرستند.
بدلیل پیچیدگی فضای دیجیتال و متولد شدن دائم فناوری‌های جدید (از جمله شبکههای اجتماعی و پیام‌رسان‌ها) که امکانات نوینی در به اشتراک‌گذاری با خود به‌‌همراه می‌آورند، چالش‌های پیش‌روی حق‌مؤلف هر روز بیشتر می‌شود. به طوری که علیرغم به‌روز شدن قوانین حق‌مؤلف در عرصه جهانی، هر روز موارد جدیدی از نقض حق‌مؤلف دیده می‌شوند که راهکاری برای آنها وجود ندارد و یا در جرم‌انگاری آنها بین صاحبنظران تشتت‌آرا وجود دارد.
کپی غیرقانونی آلبوم موسیقی، فیلم سینمایی، کتاب صوتی و …، انگیزه تولیدکنندگان این آثار را کاهش می‌دهد. نقض حق‌مؤلف در سایت‌های به اشتراک‌گذاری فایل و شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی ابعاد دیگری یافته است چرا که ذات این شبکه‌ها به اشتراک‌گذاری محتواست. نویسنده‌ای که دو سال از عمر خود را صرف نوشتن رمانی کرده و بعد نسخه رایگان یا پولی آن را در کانال‌های تلگرامی می‌بیند که دست به دست می‌چرخد چه انگیزه‌ای برای تولید اثر فرهنگی دیگری خواهد داشت؟ عکاس حرفه‌ای که عکس‌هایش در اینستاگرام کپی شده و در صفحات دیگر بدون ذکر نام وی بازنشر می‌شوند چه امیدی به ادامه کار خواهد داشت؟
کپی‌رایت یا حق مؤلف حق قانونی پدیدآورنده اثر برای کنترل مالکیت فکری خویش است. اوست که تعیین می‌کند اثرش توسط دیگران استفاده و بازنشر شود یا نشود. در واقع کپی‌رایت منبع درآمد پدیدآورندگان آثارست و از طریق آن امرار معاش می‌کنند.
در دنیای خارج اما أوضاع بهترست. در یوتیوب اگر تشخیص داده شود که از آثار دیگران کپی کرده‌اید حق انتشار ویدئو را ندارید. در اینستاگرام اگر آهنگ خواننده‌ای را روی فیلم یا عکس‌های خود بگذارید پست شما بسرعت حذف می‌شود. قوانین سختگیرانه حق‌مؤلف در دوران دانش‌آموزی و دانشجویی آموزش داده می‌شوند و آنها می‌دانند که نمی‌توانند بطور مثال در وب‌سایت خود از آثار متنی و دیداری-شنیداری دیگران بدون ذکر منبع و لینک آن استفاده کنند و حتی اگر عکسی استفاده کنند که دوستشان از آنها گرفته است باید نام عکاس را ذکر کنند.
کپی‌رایت هر روز ابعاد تازه‌تری به خود میگیرد و روزی نیست که رسانه‌‌ها خبرمناقشه‌هایی با موضوع کپی‌رایت نداشته باشند. تازه‌ترینش خبرگزاری‌های استرالیا هستند که اعلام کرده‌اند گوگل و فیس‌بوک حق ندارند از اخبار آنها به رایگان استفاده کنند و باید در قبال آن هزینه پرداخت کنند.[2]
صاحبنظران بر این باورند که از دلایل مهم نقض حقوق مؤلفان در ایران به‌روز نشدن قانون مصوب سال ۱۳۴۸ برای قالب‌های دیجیتالی است.در عرصه جهانی نیز گرچه تلاش‌های زیادی برای تغییر و تطبیق قانون کپی‌رایت در پاسخ به پیشرفت‌های فناورانه صورت گرفته است همچنان، جوابگو نیست چرا که پیچیدگی‌های دیجیتالی فراوان است و هر روز نوع جدیدی از نقض کپی‌رایت در فضای سایبری مشاهده می‌شود.
چالش‌های حق‌مؤلف در فضای مجازی
ماهیت پیچیده فضای مجازی چالش‌هایی پیش روی قوانین فعلی حق‌مؤلف قرار داده است که به برخی از آنها در اینجا اشاره شده است.
گاه تشخیص نقض حق‌مؤلف دشوار می‌شود. مثلا وقتی با مرور وب نسخه‌ای از صفحات در حافظه موقت رایانه ذخیره می‌شود آیا می‌توان نام آن را کپی کردن گذاشت؟ برخی بر این باورند که وقتی شخصی وب‌سایتی ایجاد می‌کند یعنی به افراد اجازه داده است که صفحات وی را ببینند و دانلود کنند و بنابراین می‌توان آنرا در زمره مجوز ضمنی[3] دانست و نقض کپی‌رایت محسوب نمی‌شود.
قرار دادن محتوا در وب باعث توزیع آن در گستره جهانی می‌شود و شکایت قانونی از فرد فرد کسانی که اقدام به کپی غیرقانونی آثار می‌کنند را دشوار می‌کند چرا که ممکن است هزاران یا حتی میلیون‌ها نفر باشند.
تفاوت هاي قوانين حقوق مؤلف در كشورهاي مختلف جهان- هرچند از اصول اساسي نسبتاً يكساني برخوردارند- مشكلاتي را با توجه به اين ويژگي اينترنت نیز ايجاد مي‌کند. استفاده كنندگان اين شبكه‌هاي بين‌المللي بايد از كدام قانون تبعيت كنند؟ قوانين كشوري كه استفاده كنندگان در آنجا قرار دارد و دريافت كننده اطلاعات است يا قوانين كشوري كه منشاء صدرور اطلاعات بوده است؟ نظريه هاي صدور و دريافت – يعني اجراي قانوني كشوري كه منشاء صدور اطلاعات است يا كشوري كه دريافت كننده اطلاعات است – نمي‌تواند دقيقا در محيط ديجيتال كاربرد داشته باشد
(سلطانی‌فر و مصطفوی، ۱۳۹۰).
فضای ديجيتال، مرزهاي جغرافيايي را کمرنگ کرده و وابستگي انتشار اطلاعات را به مرزهاي جغرافيايي از بين برده و چالش نامشخص بودن مکان وقوع تخلف در فضای دیجیتال را به‌وجود آورده است. چگونه می‌توان تشخیص داد که تولید کننده و مصرف کننده اطلاعات در فضای مجازی در چه کشوری ساکن هستند و توسط قوانین چه کشوری باید به دعاوی رسیدگی کرد؟
مجهول‌الهویه بودن کاربران اینترنتی و اسامی مستعار آنها در فضای مجازی نیز، شناسایی ناقضان حق‌مؤلف را دشوار نموده و بجای آن آی.پی افراد رصد می‌شود که با توجه به نرم‌افزارهای وی.پی.ان و فیلترشکن آی.پی هم ممکن است آدرس غلط بدهد.
بنابراین اهمیت حق‌مؤلف در دوران حاضر و محیط دیجیتالی دوچندان شده است و برای همین است که روز به روز بر تعداد دانشکده‌های حقوق که رشته حقوق مالکیت فکری را جزو برنامه‌های آموزشی خود قرار داده‌اند بیشتر می‌شود.
حق‌مؤلف (کپی‌رایت) چیست؟
برای حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار علمی، ادبی و هنری، قانون حق‌مؤلف ایجاد شد که زیر مجموعه قانون مالکیت فکری است. پدیدآورنده اثر کپی رایتی، از حقوق مادی انحصاری از جمله حق نسخه برداری و انتشار اثر برخوردار است و به واسطه آن در خصوص انتشار و فروش آثار ادبی خود تصمیم می گیرد.
هدف کپی‌رایت تشویق افراد به خلاقیت و نوآوری و تولید اثر با حمایت از حقوق مادی و معنوی تولیدکنندگان آثار است. در واقع کپی‌رایت به افراد انگیزه مالی برای تولید آثاری که وقت و تلاش بسیاری را صرف آن کرده‌اند می‌دهد هر اثری که خلاقانه بوده[4] و اصالت داشته باشد و ملموس باشد دارای حق مؤلف است.
در استرالیا به محض انتشار یک اثر در وب، بطور اتوماتیک مورد حمایت کپی رایت قرار میگیرد اما در آمریکا برای اینکه اثر شما تحت کپی رایت قرار بگیرد باید آنرا ثبت کرده و مبلغی پرداخت کنید.
در ایران شرط حمایت منوط به ثبت اثر نیست هرچند منطبق بر ماده ۲۱ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، پدیدآورندگان می‌توانند اثر و نام و عنوان و نشانۀ ویژه اثر خود را در مراکزی که وزارت فرهنگ و هنر (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) با تعیین نوع آثار آگهی می‌کنند، به‌ثبت برسانند.
کپی رایت برای آثاری که نفع مادی دارند سختگیرانه ترست. مثل استفاده از آثار دیگران در فیلم یا کتابی که فروخته خواهد شد.
مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده آثار کپی رایتی متعلق به اشخاص حقوقی و اثرهای سینمایی و عکاسی، سی سال از تاریخ انتشار یا عرضه است اما منطبق بر قانون 12 همان قانون، حقوق مادی آثار کپی رایتی به مدت زندگی پدیدآورنده و در صورت انتقال آن حق با وصایت یا وراثت ، مدت حمایت به پنجاه سال از تاریخ مرگ پدیدآورنده ادامه خواهد داشت. حقوق معنوی در اموال فکری دایمی است و قابلیت انتقال ندارد.
چنانچه پدیدآورنده ورثه‌ای نداشته باشد، حقوق مادی او بعد از فوت به وزرات ارشاد منتقل شده و عواید آن صرف امور فرهنگی سازمان مذکور می گردد (مهردوست، ۱۳۹۹).
قوانین مربوط به حق مؤلف
اساسی‌ترین معاهده درباره کپی‌رایت معاهده برن مصوب 1886 است. قبل از این معاهده حقوق قانونی یک اثر متعلق به نویسنده آن بود اما نویسنده در خارج از آن کشور، فاقد حقوق قانونی بود. به‌طور مثال اگر کتاب نویسنده‌ای ساکن سوئد بدون اجازه او در ایتالیا منتشر می‌شد، نویسنده حق اعتراض نداشت. پیمان برن داشتن حق قانونی بر مالکیت یک اثر را در تمام کشورها قابل اجرا دانست.
پیمان برن تا کنون بارها مورد تجدید نظر قرار گرفته و از سال 1967 مدیریت آن بر عهده سازمان جهانی حمایت از حقوق مالکیت فکری یا همان وایپو[5] قرار گرفته است. ایران یکی از معدود کشورهایی است که تا‌کنون به این معاهده نپیوسته است و بنابراین استفاده از آثار خارجی در ایران (به طور مثال ترجمه آثار خارجی بدون اجازه نویسنده یا کپی کتاب‌های درسی پزشکی که به کرات انجام می‌شود) قابل تعقیب نیست. این مسأله سود و زیان‌های خاص خودش را دارد که باید از زبان مخالفان و موافقان پیوستن به این معاهده شنید.
در ایران قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مشتمل بر ۳۳ ماده و ۳ تبصره در سال ۱۳۴۸ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و همچنان هم برای رسیدگی به برخی از احکام، به آنها مراجعه می‌شود. این قانون، درواقع نسخۀ ترجمۀ متنِ کنوانسیون برن بود. طبق ماده‌ی ۲۳ آن هرکس که قسمتی یا تمام اثر متعلق به دیگری را که مورد حمایت قانون است به نام خود یا به نام خود پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر، پخش و یا عرضه نماید به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.
در سال 1379، با توجه به نيازهاي روز و شكل گيري رسانه هاي الكترونيكي » قانون حمايت از نرم افزارهاي رايانه اي «، به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد. با تصويب اين قانون، حوزه حمايت ملي از مالكيت فكري در ايران گسترش يافت. بر اساس اين قانون هر گونه دخل و تصرف غير مجاز از طريق ورود يا خروج، ضبط و ذخيره، پردازش و انتقال داده‌ها و نرم افزارهاي رايانه‌اي و ايجاد يا ورود أنواع ويروس‌هاي رايانه اي و امثال آن جرم محسوب مي شود ؛ و مرتكب علاوه بر جبران خسارت وارده، به مجازات حبس از سه ماه تا يك سال و يا جزاي نقدي از يك صد هزار تا ده ميليون ريال محكوم خواهد شد.
برای حمایت از حق‌مؤلف در فضاي دیجیتال، قانون تجارت الکترونیکی در سال ۱۳۸۲تصویب شد. این قانون، اولین و مهمترین قانونی است که فصل مستقلی را به بحث حقوق مالکیت معنوي از جمله حق مؤلف در محیط‌هاي الکترونیکی اختصاص داده است. در ذیل مبحث دوم از باب دوم قانون مزبور تحت عنوان »حفاظت از داده پیام در بستر مبادلات الکترونیک« سه فصل مستقل به ترتیب به حمایت از حقوق مؤلف، حمایت از اسرار تجاري و حمایت از علایم تجاري اختصاص یافته است. طبق ماده 2 این قانون، هر نمادی از واقعه، اطلاعات یا مفهوم که با وسایل نوری و یا فناوری‌های جدید اطلاعات تولید، ارسال، دریافت، ذخیره یا پردازش گردد، مشمول آثار ادبی می گردد.
قانون کپی‌رایت هزاره دیجیتال[6]
این قانون در سال ۱۹۹۸ برای حفاظت و حمایت از پدیدآورندگان محتوا در فضای دیجیتال در آمریکا به تصویب رسید. قانون کپی‌رایت هزاره دیجیتال براساس دو معاهده سال ۱۹۹۶ سازمان مالکیت فکری جهانی یا وایپو است. براساس این قانون هر گونه سو‌‌‌استفاده و کپی از محتوای دیجیتال بدون رعایت قوانین کپی‌رایت و ذکر منبع، نقض کپی‌رایت تلقی می‌شود.
نمونه یک حکم قضایی برای انتشار غیرقانونی نرم‌افزار
اخيرا در تلگرام شاهد کانال‌هايی هستيم که مديرانشان اقدام به انتشار نرم افزارهای گوشی‌های هوشمند می‌کنند. روند کار اين کانال‌ها بدين شکل است که نرم افزارهای محبوب که از مارکت‌های معروف ايرانی در حال انتشار هستند را دانلود کرده و فايل apk (فايل نصبی سيستم عامل اندرويد) آن را استخراج کرده و در کانال خودشان جهت تبليغات و جذب اعضا برای کانال و گاها برای فروش منتشر می‌کنند.
بر خلاف تصور، اين عمل در کشور ايران جرم بوده و برای مجرم، قانونگذار بطور شفاف تعيين مجازات کرده است که ماده ۱ و ۱۳ از قانون حمايت از حقوق پديدآورندگان نرم افزارهای رايانه‌ای مصوب دی ۱۳۷۹ مجلس شورای اسلامی به آن پرداخته است.
حکم بدوی دادگاه کیفری ۹۱ روز حبس تعزیری و ۵۰ میلیون ریال جریمه و پرداخت خسارت شاکی بود که در دادگاه تجدیدنظر تایید شد. میزان خسارت عنوان شده ۶۰ میلیون تومان است که البته برای مطالبه آن باید دادخواست حقوقی جداگانه‌ای تقدیم دادگاه حقوقی شود[7]
مطابق ماده‌ی ۲۲ قانون حق‌مؤلف، پدیدآورنده زمانی از حمایت قانون بهره‌مند می‌شود که اثر برای نخستین بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا شده باشد. باتوجه به این نکته که ایران به «کنوانسیون بِرن» برای حمایت از آثار ادبی و هنری نپیوسته است، نه ما از تولیدکنندهای اثر ادبی و هنری خارجی حمایت می‌کنیم و نه در خارج از کشور از تولیدکننده محتوای ایرانی بابت ثبت در ایران حمایتی می‌شود. ثبت اثر در ایران از شرایط حمایت قانونی به‌شمار نمی‌آید. (شعبانی، ۱۳۹۹). با توجه به عدم حمایت از آثار خارجی، عدم حمایت از آثار خارجی، ترجمه این آثار در ایران، آزاد است.
استثنائات کپی‌رایت: استفاده منصفانه
کپی‌رایت در عین اینکه حافظ حقوق پدیدآورندگان است نباید مانع دسترسی افرادی که استطاعت مالی خریداری آثار را ندارند بشود. لزوم تعادل بین حفظ حقوق تولید کنندگان و دسترسی مصرف کنندگان استثنائاتی را موجب شد که یکی از آنها استفاده منصفانه است.
بر اساس معاهده برن، کشورهای عضو می‌توانند در مواردی خاص، مادامی که به ضرر دارنده حق‌مؤلف نیست، استثنائاتی را برای نسخه‌برداری قائل شوند.
این استثنا همان استفاده منصفانه[8] است که به معنی استفاده مجاز از تمام یا بخشی از یک مطلب ، بدون اجازه نویسنده برای استفاده شخصی، اهداف آموزشی و پژوهشی، نقد اثر، طنز و هجو (مثلا استفاده از یک شخصیت کارتونی برای نقد سیاست‌های دولت) و یا گزارش خبری است. اگر این استفاده در مواردی به غیر از اینها باشد غیر قانونی است. برای مثال استفاده از عکسی در اینستاگرام در وب سایت شخصی غیر قانونی است. اما اگر همان عکس را یک استاد دانشگاه برای جزوه تدریس به دانشجویان با ذکر منبع بیاورد مشکلی ندارد. البته در آموزش آنلاین می‌گویند که شرطش این است که فقط دانشجویان ثبت‌نام کننده در کلاس حق استفاده دارند و مثلا در سیستم‌های آموزشی باز مثل موک که برای همه قابل استفاده است این امکان وجود ندارد.
در انگلستان نیز قانون رفتار منصفانه و حقوق انحصاری ویژهای وجود دارد که به کتابخانه‌ها اجازه نسخه‌برداری می‌دهد.
یکی دیگر از موارد استثنا، تکثیر به نفع افراد دارای معلولیت است یعنی به‌طور مثال می‌توان آثار نوشتاری را بدون اجازه پدیدآورنده برای نابینایان به کتاب صوتی تبدیل کرد.
در استفاده منصفانه، بین ده تا پانزده درصد از اثر را می‌توان استفاده کرد و بیشتر از آن‌چه موردنیازست نباید از اثر استفاده شود. امکان استفاده منصفانه از آثار بسیار خلاقانه مثل هنرهای تصویری ضعیف است.
عامل دیگر در استفاده منصفانه، تأثیر استفاده از آن روی فروش اثر در بازارست. اگر معلوم شود که استفاده منصفانه موجب کاهش فروش اثر در بازار می‌شود امکان استفاده از آن وجود ندارد.
قانون کپی رایت برای کتاب الکترونیکی نیز صادق می‌کند. زمانی که یک کتاب آماده چاپ می‌شود، نویسنده قراردادی با ناشر می‌بندد که در آن از حقوقِ نویسنده و ناشر گفته شده است. بعضاً در این قراردادها ممکن است نویسنده، اجازه انتشار کتاب خود را به‌صورت کتاب الکترونیکی یا صوتی ذکر نکرده باشد. بنابراین، بسیار پیش می‌آید که نویسندگان یا ناشران به دلایلی مختلفي اجازه انتشار کتاب الکترونیکی یا صوتی را ندهند (مرادی، ۱۳۹۷).
حفاظت از محتوای دیجیتال با مدیریت حقوق دیجیتالی
مدیریت حقوق دیجیتالی[9] به فناوری‌هایی گفته می‌شود که سازندگان سخت‌افزار، ناشران، و دارندگان حق تکثیر به کار می‌برند تا استفاده از ابزارهای دیجیتالی یا محتوای دیجیتالی خود را کنترل کنند. این اصطلاح برای فناوری‌هایی استفاده می‌شود که نمی‌گذارند محتوای دیجیتال به شکلی جز آن که عرضه‌کننده آن می‌خواهد، به کار بروند. شرکت‌هایی مانند سونی، اپل، آمازون، مایکروسافت، و بی‌بی‌سی مدیریت حقوق دیجیتال را به کار می‌برند. (ویکی‌پدیا، ۱۴۰۰
کرییتیو کامنز: راهکاری برای حفاظت قانونی از آثاری که آزادانه در اختیار کاربران قرار می‌گیرند
برای حمایت از پدیدآورندگان آثاری که به صورت آزاد و رایگان در وب در اختیار همگان هستند، مجوزی تحت عنوان کرییتیو کامنز[10] ایجاد شده است. پدیدآورندگان آثار با این مجوز به عموم اجازه می‌دهند که از آثار تحت این مجوز به‌صورت آزادانه استفاده کنند و نگرانی از جهت حق مؤلف نداشته باشند.
کرییتیو کامنز یکی از انواع حقوق مؤلف است و دسترسی به مقالهها و پژوهشهای علمی و تمامی آثار خلاقانه از قبیل موسیقی، عکس، فیلم و پایگاههای اطلاعاتی را ممکن میسازد. شش نوع مجوز کریتیوکامنز وجود دارد که مرسومترین آنها CC-BY است که به افراد اجازه استفاده رایگان و آزاد از اثر را می‌دهد. مجوزهای کریتیوکامنز تهدیدی برای حق نشر محسوب نمیشوند و به نوعی حتی وابسته به آن نیز هستند.
رعایت حق مؤلف در شبکههای اجتماعی
شبکههای اجتماعی بخش مهمی از زندگی روزمره افراد شده‌اند. سرگرمی، ارتباط و کسب اخبار و اطلاعات از کارکردهای اصلی این شبکه‌ها هستند. علاوه بر اینها، شبکههای اجتماعی به‌طور روزافزونی برای تبلیغات، بازاریابی محتوا، تحلیل مخاطب، ارتباط با مشتریان و فروش کالا مورد استفاده افراد، سازمان‌ها و شرکت‌ها قرار گرفته‌اند.
یکی از کارکردهای اصلی شبکههای اجتماعی، تولید و توزیع محتواست. هر روز متن، عکس، ویدئو، اسکرین‌شات و قالب‌های دیگر در این شبکه‌ها دست به دست می‌شود. همراه کردن قالب‌های دیداری شنیداری به جذاب شدن و دیده شدن پست‌ّها بسیار کمک می‌کند و بنابراین معمولا از این قالب‌ها در پست‌های شبکههای اجتماعی استفاده می‌شود و برخی شبکه‌ها از جمله اینستاگرام اصولا عکس محور هستند.
بیشترین شبکههای اجتماعی مورد استفاده در دنیا را می‌توانید در نمودار زیر ببینید[11]:
این در حالی است که عموم مردم به کپی‌رایت توجهی نداشته و بدون اجازه و یا حتی ذکر منبع اصلی از مطالب دیگران در پست‌های خود استفاده می‌کنند.
از خانمی که در اینستاگرام آموزش آشپزی می‌دهد و از یک موسیقی تحت پوشش کپی‌رایت به‌عنوان موسیقی متن بدون اجازه استفاده می‌کند گرفته تا آقایی که اشعار دیگران را بدون ذکر منبع روی عکس نوشته خود قرار می دهد و یا در پادکست خود از آهنگ تحت کپی‌رایت استفاده می‌کند. برخی نیز به اشتباه، استفاده خود را از نوع استفاده منصفانه در نظر می‌گیرند و حدس می‌زنند که نیاز به مجوز ندارند در حالی که اینطور نیست.
به‌طور کلی بهترست همیشه بنا را بر این بگذارید که اثر مدنظرتان تحت پوشش کپی‌رایت است مگر آنکه خلاف آن ثابت شود. بیشتر شبکههای اجتماعی به شکایات کپی‌رایتی افراد بر أساس قانون کپی‌رایت هزاره دیجیتال رسیدگی می‌کنند. اگر متوجه استفاده غیرقانونی دیگران از اثر خود در شبکههای اجتماعی شدید بهترست اول با خود آنان تماس گرفته و بخواهید که مطلب شما را بردارند و اگر از این کار سر باز زدند به مراجع قانونی شکایت کنید.
جلب اعتماد مخاطبان برای نگهداشت آنان در شبکههای اجتماعی بسیار مهم است و رعایت کپی‌رایت یکی از روش‌های جلب اعتماد آن‌هاست. همانطور که در شکل زیر می‌بینید صداقت یکی از ویژگی‌هایی است که مخاطبان صفحات شبکههای اجتماعی در صدر خواسته‌های خود قرار داده‌اند[12]:
رعایت کپی‌رایت بسادگی: لینک دادن و جایگذاری بجای آوردن عین اثر
بجای آوردن عین اثر دیگران، لینک آن را جایگذاری[13] کنید که در این‌صورت نیاز به کپی‌رایت ندارید. به‌طور مثال اگر قصد استفاده از یک ویدئو در یوتیوب را در وبلاگ، وب‌سایت یا توییتر و اینستاگرام خود دارید، لینک آن را بیاورید و یا به اصطلاح آن را جایگذاری یا امبد[14] کنید. البته باز هم نیاز است که در زیرنویس[15]مطلب به پدیدآورنده اصلی اشاره کنید.
تجربه نگارنده در این مورد خالی از لطف نیست. برای مطلبم در لینکدین می‌خواستم به توییتی از یک استاد آمریکایی ارجاع دهم. از آنجا که توییتر در ایران فیلترست و آوردن لینک توییت راهگشا نبود. بجای آن همانطور که در تصویر زیر می‌بینید اسکرین‌شاتی از توییت را قرار دادم.
اما بعد دریافتم که اسکرین‌شات مشمول کپی‌رایت است. آدرس ایمیل نویسنده توییت را پیدا کرده و از او کسب اجازه کردم:
Dear Jasmine, I was wondering if you would let me to add the screenshot of your latest tweet into a LinkedIn post? I am an academic from Iran and what you said is exactly what I feel. Thanks
و او هم مشتاقانه موافقت کرد:
Thanks for your email – absolutely! If there is any way to tag me, please do. Admittedly, my linked in profile is a bit outdated. Thanks so much for connecting with me and for asking!
چگونه برای استفاده از اثر دیگران اجازه بگیریم؟
اول باید ببینید کپی‌رایت متعلق به کیست؟ اگر اثر منتشر شده باشد احتمالا کپی‌رایت به ناشر منتقل شده است و باید از ناشر کسب اجازه کنید. اگر منتقل نشده باشد ناشر می‌تواند اطلاعات تماس پدیدآورنده را به شما بدهد تا مستقیم با وی تماس بگیرید. برای کمک به افراد، دیتابیسی با عنوان واچ فایل [16]از اطلاعات تماس نویسندگان، هنرمندان و افراد مشهور در دیگر حوزه‌ّهای خلاقانه ایجاد شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات تماس با اجازه خود افراد گردآوری شده است.
به دارنده کپی‌رایت درخواست کتبی بدهید و دقیقا مشخص کنید که چقدر و به چه منظوری می‌خواهید از اثر استفاده کنید. مثلا اگر می‌خواهید از یک عکس در کتاب خود استفاده کنید باید بگویید که تیراژ کتاب چقدر خواهد بود؟ در کدام منطقه جغرافیایی توزیع خواهد شد؟ به چه زبانی منتشر خواهد شد؟ چه سایزی از عکس استفاده خواهد شد؟ رنگی خواهد بود یا سیاه و سفید؟ آیا عرضه آن تجاری است یا غیرتجاری؟ (اگر غیرتجاری باشد هزینه‌اش کمتر می‌شود) آیا برای روی جلد کتاب است یا درون آن؟ از آنجا که تصویر روی جلد روی تصمیم مردم برای خرید تأثیر می‌گذارد برای عکس روی جلد هزینه کپی‌رایت بیشتر می‌شود. اگر برای وب‌سایتتان می‌خواهید از اثر دیگران استفاده کنید باید به دارنده کپی‌رایت بگویید که آیا برای دسترسی دیگران به اثر هزینه دریافت خواهید کرد؟
مالک کپی‌رایت ممکن است به درخواست شما پاسخ ندهد یا پاسخ منفی دهد. او هیچ تعهدی ندارد که به شما پاسخ بدهد. اگر چنین شد دنبال استفاده از اثر مشابه دیگری باشید. اگر پاسخ مثبت بود، اجازه‌نامه مکتوب بگیرید.
استفاده قانونی از تصاویر موجود در اینترنت
برای روی جلد کتاب خود اینترنت را جستجو کرده و تصاویر باکیفیت و زیبایی پیدا کرده‌اید. آیا می‌توانید از آنها بدون اجازه پدیدآورنده استفاده کنید؟ خیر. هرچند لقمه آماده تصاویر باکیفیت و رایگان در اینترنت در آثار خودمان بسیار وسوسه‌انگیزست، برای استفاده از آنها در وب‌سایت، کتاب الکترونیکی یا صفحه اینستاگرام باید کپی‌رایت را در نظر بگیرید. حتی اگر عکس را متناسب با نیاز خود ویرایش کنید و تغییر دهید باز هم نیاز به اجازه و ذکر منبع اولیه دارید. توصیه می‌شود که از عکس‌هایی که خودتان گرفته‌اید استفاده کنید.
نه‌تنها عکس‌ها که مدل‌های بافتنی، طرح‌های جواهرات، نقشه‌های جغرافیایی و ساختمانی، نقاشی‌ها، کلاژ و …همه تحت پوشش کپی‌رایت هستند. فقط عکس‌هایی که در دامنه عمومی هستند مشمول کپی‌رایت نیستند مثل عکس مونالیزا که زمان کپی‌رایت آن منقضی شده است. استفاده از عکس‌هایی که تحت مجوز کرییتیو کامنز هستند نیاز به اجازه از پدیدآور ندارد و ذکر منبع اصلی کافی است[17]. دیتابیس‌های کوربیس[18] و گتی[19] حاوی مجموعه‌های عظیمی از عکس هستند.
راهکارهایی برای حفاظت از عکس‌های خود در اینستاگرام
برای به حداقل رساندن استفاده غیرقانونی دیگران از عکس‌‌هایتان در اینستاگرام اقدامات زیر کمک‌کننده است:
- نشان کپی‌رایت که یک حرف C در یک دایره است را روی عکس‌ها قرار دهید.
- اطلاعات تماس از قبیل آدرس ایمیل یا وب‌سایت خود را در پروفایلتان قرار دهید تا افراد بتوانند برای کسب اجازه با شما تماس بگیرند.
- عکس‌های خود را با رزولوشن پایین بارگذاری کنید.
- روی عکس‌ها واترمارک یا لوگوی خودتان را بگذارید (همانطور که در تصویر زیر می‌بینید، انتشارات پنگوئن لوگوی خود را در توییت قرار داده است).
موسیقی‌هایی که در دامنه عمومی هستند، یعنی زمان کپی‌رایت آنها منقضی شده است را می‌توان براحتی استفاده کرد اما باید در کپشن اطلاعاتی نظیر پدیدآورندگان، عنوان آهنگ و سال تولید آهنگ را به همراه نشان کپی رایت آورد.
برخی استفاده حداکثر ده ثانیه‌ای از موسیقی‌های تحت کپی‌رایت را مجاز می‌شمارند و برخی این مقدار را تا پنجاه ثانیه می‌دانند. یوتیوب خود یک مجموعه آهنگ رایگان[20] دارد که شامل موسیقی‌های موجود در دامنه عمومی، دارای مجوز کرییتیو کامنز و نیز آهنگ‌هایی می‌شود که یوتیوب با پدیدآورنده قرارداد استفاده دارد که البته همراه آگهی‌های بازرگانی پخش می‌شود. استفاده از آهنگ‌های تحت مجوز کرییتیو کامنز آزاد و رایگان است و نیاز به اجازه ندارد.
یوتیوب با کانتنت آی‌دی[21] جلوی نقض کپی‌رایت را میگیرد. کانتنت آی دی نرم‌افزاری است که بصورت اتوماتیک نقض کپی‌رایت را تشخیص داده و بنابراین مانع بارگذاری ویدئوهای مشکل‌دار می‌شود. اما برخی کاربران راه‌هایی برای دور زدن کانتنت آی‌دی هم یافته‌اند. اگر سه بار مرتکب نقض کپی‌رایت شوید یوتیوب اکانت شما را می‌بندد و تمام ویدئوهای آپلود شده شما از دسترس خارج می‌شوند.
اگر سایت یا وبلاگی از اثرتان بدون اجازه استفاده کرد به گوگل گزارش دهید
اگر محتوای صفحه وب شما بدون ذکر نام منبع و اجازه شما کپی برداری شده است، می‌توانید این موضوع را به گوگل گزارش دهید تا در صورت اثبات ادعای شما سایت مورد نظر از نتایج گوگل حذف شود.علاوه بر حذف سایت کپی کننده از نتایج، این اتفاق برای سایت به عنوان یک نمره منفی محسوب شده و اعتماد گوگل نسبت به این سایت کم خواهد شد. مطمئنا این موضع در سئو سایت و رتبه بندی آن تاثیر گذار خواهد بود[22].
فهرست منابع
Coursera (2021) Copyright for Multimedia, available at: https://www.coursera.org/learn/copyright-for-multimedia
Wikipedia (2018). Creative commons. Available at: https://en.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons.
اکبری، حسین. DMCA چیست و کاربرد آن چیست؟ بازیابی شده از:https://lernoweb.com/seo/internal/content/286-dmca-چیست؟
سیما آموزگار (۱۳۹۸) تحلیل مسائل و چالش‌های حق‌مؤلف منابع دیجیتالی متنی از دیدگاه مدیران کتابخانههای دیجیتالی دانشگاهی شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه تهران.
سلطانی فر، محمد، و مصطفوی، فرحناز. (1390). حق مؤلف در دنیای الکترونیک. مطالعات رسانه ای, 6(15), 33-54. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=185874
شعبانی، شهداد (۱۳۹۹). شرط حمایت از اثر چیست؟ بازیابی شده از
http://businesstraining.ir/law/شرط-حمایت-از-اثر-چیست؟
مهردوست، مریم (۱۳۹۹). مبانی فکری حمایت از آثار کپی رایتی. بازیابی شده از:
http://andishehconsultancy.com/fa/weblog/91057/مبانی-فکری-حمایت-از-آثار-کپی-رایتی
نعمتی، احسان (1397. راهکارهای جبران خسارت ناشی از نقض حق مؤلف. بازیابی روز ماه سال، از http://www.samimnoor.ir/view/fa/ArticleView?itemId=71
ویکی‌پدیا (۱۴۰۰). مدیریت حقوق دیجیتال. بازیابی شده از https://fa.wikipedia.org/wiki/مدیریت_حقوق_دیجیتال
[1] عضو هیأت علمی دانشگاه تهران
Email: m.sarrafzadeh@ut.ac.ir
https://www.mehrnews.com/news/4949903/درگیری-فیس-بوک-با-ناشران-خبر-بر-سر-رعایت-کپی-رایت
https://www.mehrnews.com/news/4768160/آیا-گوگل-کپی-رایت-را-زیر-پا-می-گذارد
[3] implied license
[4] بنابراین فهرستی از اعداد و اسامی جزو موارد تحت پوشش کپی‌رایت نیست.
[5] World Intellectual Property Organization
[6] DMCA: Digital Millennium Copyright Act
[7] https://www.zoomit.ir/tech-iran/284386-prison-copyright-infringement/
[8] Fair Use
[9] Digital rights management
[10] Creative Commons
[11] منبع نمودار:
https://www.oberlo.com/media/1615285671-most-popular-social-media-platforms-in-2021.png?fit=max&fm=jpg&w=1800
[12] https://www.toprankblog.com/wp-content/uploads/graph1.jpgمنبع نمودار:
[13] Embed
[14] Embed
[15] Caption
[16] Watch File: https://norman.hrc.utexas.edu/watch/
[17] برای شیوه‌های پیدا کردن آثار تحت پوشش کرییتیو کامنز مقاله زیر را ببینید:
- ناصری، الهه و مریم صراف زاده. “کریتیو کامنز: مجوزها و دسترسیها.” ماهنامه ارتباط علمی (نما) ۴۵، ۱ (پیاپی ۱۴۲) (۱۳۹۷): ۱-۱۸
- https://www.researchgate.net/publication/327510312_Creative_Commons_kryytyw_kamnz_alhh_nasry_w_mrym_srafzadh
[18] Corbis
[19] Getty
[20] YouTube’s Audio Library
[21] Content ID
[22] منبعhttps://lernoweb.com/seo/internal/content/286-dmca-چیست؟
