استاندارد مجموعه: تجربه‌ای جدید در تدوین استاندارد
مهدی علیپور حافظی
دبیر کارگروه تخصصی تدوین استاندارد مجموعه و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی
استانداردها، در هر حوزه‌ای نشان‌دهنده حداقل‌های لازم و بایدها در حوزه کاربرد هستند. این حوزه می‌تواند مرتبط با محصول و یا خدمت باشد. از این رو در هر حوزه‌ای ضروری است استانداردهایی برای حفظ حداقل‌های لازم تدوین شوند تا کیفیت در آن حوزه تضمین شود. تنوع در تولید کنندگان کالاها و ارائه کنندگان خدمات نیز سبب می‌شود تا همگان پایبند به استانداردها باشند تا بتوانند رضایت مشتریان و بهره‌گیران خود باشند. از این رو به نظر می‌رسد استانداردها نشان دهنده کیفیت و هماهنگی و یکپارچگی نهاد‌ها و صنایع در گستره وسیعی باشد. به عنوان مثال اگر کارخانه‌ای اقدام به تولید محصولی مانند شیشه بکند برای اینکه بتواند محصول خود را عرضه کند و با کارخانه‌های دیگر رقابت کند باید بتواند استانداردهای لازم را کسب کند. علاوه بر این، این موضوع هنگامی اهمیت ویژه پیدا می‌کند که این محصول، جزئی از یک کالای دیگر به عنوان مثال خودرو باشد.
یکی از حوزه‌های مهم و کاربردی که ارتباط مستقیمی با مشتریان و کاربران دارد کتابخانه‌ها هستند. کتابخانه‌ها به جهت ارائه خدمات ضروری و مورد نیاز کاربرانشان، همواره نیازمند استانداردها هستند. علاوه بر این، مخاطبان کتابخانه‌ها به علت تنوع بالای کتابخانه‌ها انتظار یکدستی در خدمات آنها دارند. از طرفی نیز کتابخانه‌ها از ابتدا توانسته‌اند از قوانین و اصولی یکپارچه در کل جهان تبعیت کنند که این موضوع باعث شده تا امروزه با سازمان‌هایی یکپارچه و یکدست در کل دنیا سرو کار داشته باشیم. کتابخانه به عنوان یک سازمان، متشکل از اجزاء و اقدام‌هایی است که هر کدام به نوبه خود نیازمند مراعات اصول و قوانین خاصی هستند. در حقیقت یکی از اجزاء مهم در کتابخانه‌ها مجموعه منابع آنها است.
انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در راستای تولید استانداردهای کتابخانه‌ای و پیرو قراردادی که در این راستا با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور داشته از سال 1396 اقدام به تدوین 7 استاندارد مجموعه، برنامه‌ها، خدماتاطلاعاتی، خدمات مشتریان، ساعات کاری، نیروی انسانی، بازاریابی و روابط عمومی کرد. شیوه عمل در تدوین استانداردها به این شرح بود که تدوین هر یک از استانداردها به یک کارگروه تخصصی زیر نظر دبیر کارگروه واگذار شد. مشاوره‌ها و راهنمایی‌های تخصصی در تدوین استانداردها و یکدست سازی آنها در قالب جلسات متعدد به صورت گروهی و یا اختصاصی به اعضای کارگروه‌ها و دبیران آنها از طرف مسئول اصلی پروژه[1] ارائه شد. برگزاری این جلسات و مشاوره‌ها یکی از اجزاء اصلی تدوین استانداردها بود زیرا یکی از امور مهم در تدوین استانداردهای مذکور ارتباط آنها با یکدیگر و نیز مفاهیمی بود که در این استانداردها به صورت مشترک مورد استفاده قرار می‌گرفتند. برگزاری جلسات مذکور باعث شد تا یکدستی در محتوای استانداردها و نیز ارتباط بین آنها به درستی شکل گرفت. نکته قوت دیگر در این جلسات یکدست‌سازی روال تدوین استاندارد و تبعیت از الگویی معتبر و کارآمد بود. با توجه به اینکه تجربه برخی از افراد در تدوین استانداردها (مانند اینجانب) کم بود و نیز به طور کلی تجربه تدوین استاندارد به صورت گروهی در ایران بسیار کم است و به نظرم این کار، نخستین تجربه در این زمینه بود، که البته موفق هم بود، جلسات مذکور کمک کرد تا گام‌های اجرایی در تدوین استانداردها به شکل درست و کارآمد برداشته شوند.
تدوین استاندارد مجموعه، با همکاری اعضای کارگروه تخصصی از اسفندماه 1396 و زیر نظر مستقیم آقای فرامرز مسعودی با مطالعه استانداردها و متون تخصصی مرتبط با مجموعه آغاز شد. فرآیند تدوین استاندارد مجموعه مانند سایر استانداردهای مذکور با یادداشت برداری از متون مطالعه شده پی گرفته شد. در این راستا 475 گزاره مرتبط استخراج و یادداشت‌برداری شد. در گام بعدی وضعیت مجموعه کتابخانه‌های عمومی کشور بر اساس آمارها و گزارش‌های موجود مورد مطالعه و یادداشت برداری قرار گرفتند. در این حوزه تلاش شد تا وضعیت موجود مجموعه کتابخانه‌های عمومی کشور شناسایی شود تا بتوان استانداردها را بر اساس وضعیت موجود تدوین کد و نه ایده‌ال‌ها. در گام بعدی گزاره‌های استخراج شده از منابع معتبری که مطالعه شده بودند، به طور دقیق بررسی شدند و گزاره‌ها دسته‌بندی شدند. سپس بر اساس گزاره‌ها در هر گروه و وضعیت موجود اقدام به تدوین گزاره‌های استاندارد شد. گزاره‌های استاندارد بر اساس اصول نگارش استانداردها از منظر ساختار تدوین اولیه شدند. در گام بعدی با استفاده از نظر متخصصان اقدام به سنجش روایی محتوایی گزاره‌های استاندارد شد. متخصصان در این حوزه از میان کارشناسان و متولیان و نیز کارکنان کتابخانه‌های عمومی شناسایی شدند و نظر آنها در مورد گزاره‌های تدوین شده اخذ شد. در گام بعدی اقدام به اصلاح و بهینه‌سازی گزاره‌های استاندارد مجموعه شد. در گام بعد ویرایش نخست استاندارد تدوین شده در جلسات با اعضای کارگروه‌های تخصصی تدوین استانداردها مطرح شدند و همپوشانی‌ها و یکدست‌سازی بین استانداردها انجام گرفت. یکی از اتفاق‌های مهم در این حوزه این بود که اصطلاح‌ها و تعاریف آنها به یک استاندارد مستقل تبدیل شد و از تک تک استانداردها خارج شد. گام نهایی در این حوزه دریافت نظر مسئولان کتابخانه‌های عمومی کشور شامل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان شهرداری‌ها، کتابخانه‌های مساجد و کانون فرهنگی کودکان و نوجوانان اخذ شد و بر اساس دیدگاه‌های آنها اصلاحات لازم در ساختار و محتوای استاندارد انجام گرفت.
استاندارد مجموعه در کل محدود به مجموعه منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های عمومی کشور (به عنوان ورودی کتابخانه عمومی) و نه مجموعه سازی (به عنوان یک فرآیند) تدوین شده است. از این رو اشاره‌ای به فرآیند مجموعه‌سازی در این استاندارد نشده است. نگاهی به اجزاء محورهای اشاره شده در استاندارد نشان دهنده جامعیت مناسب استاندارد در موضوع مجموعه منابع کتابخانه عمومی است. در کل استاندارد در سه بخش برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی به مسأله مجموعه در کتابخانه عمومی پرداخته است. کتابنامه و منابع استفاده شده در تدوین این استاندارد نیز نشان می‌دهد که تقریبا تمام منابع مرتبط در سطح ملی و بین‌المللی در این زمینه مطالعه شده است. دو پیوست نمونه خط‌مشی کتابخانه عمومی و نیز فرم ارزیابی مجموعه نیز در استاندارد برای استفاده توسط کتابخانه‌های عمومی ارائه شده است.
مجموعه به عنوان یک ورودی در کتابخانه عمومی مبنای تمام فعالیت‌های کتابخانه را تشکیل می‌دهد و از این منظر از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. محتوای استاندارد مجموعه دارای 11 بخش اصلی به شرح زیر است:
- کلیات. این بخش به محور برنامه‌ریزی برای ایجاد مجموعه و خط‌مشی مجموعه کتابخانه می‌پردازد.
- تنوع مجموعه. شامل مجموعه بایدهایی است که به حضور انواع منابع اطلاعاتی مختلف در کتابخانه اختصاص یافته است.
- اندازه مجموعه. در برگیرنده میزان وجود منابع اطلاعاتی در کتابخانه بر اساس تعداد کاربران بالفعل و بالقوه و ترکیب مجموعه است.
- سرانه مجموعه. به موضوع سرانه مجموعه به ازای جمعیت خدمت‌گیر اختصاص دارد.
- گسترش مجموعه. در این بخش به بایدها در حوزه افزایش تعداد منابع در گذر زمان پرداخته شده است.
- سن مجموعه. به موضوع روزآمدی منابع در کتابخانه عمومی پرداخته است.
- وجین. به حذف منابع ناکارآمد موجود در مجموعه کتابخانه اختصاص یافته است.
- سرانه گردش مجموعه. به موضوع وضعیت مناسب گردش مجموعه در سال اختصاص دارد.
- مجموعه‌های ویژه. به انواع مجموعه منابع خاص در کتابخانه عمومی اختصاص یافته است.
- مجموعه کتابخانه سیار. به کمیت و کیفیت منابع در کتابخانه سیار اختصاص دارد.
- ارزیابی مجموعه کتابخانه عمومی. به دستورالعمل‌هایی اختصاص دارد که مبتنی بر آن می‌توان مجموعه کتابخانه عمومی را ارزیابی کرد.
در نتیجه تمام فعالیت‌هایی که ذکر آنها به طور خلاصه گفته شد، استاندارد مجموعه کتابخانه‌های عمومی کشور در سال 1397 نهایی و ارائه شد. امید که تلاش صورت گرفته در این رابطه بتواند راهگشا در حل مسائل مرتبط با مجموعه کتابخانه‌های عمومی کشور باشد. این استاندارد، به عنوان نخستین استاندارد در این حوزه ارائه شد و لازم است در بازه‌های زمانی مشخصی مورد بازنگری قرار گیرد تا محتوای آن بتواند راهگشای کتابخانه‌های عمومی کشور در ارائه خدمات بهینه به کاربرانشان باشد.
[1] آقای فرامرز مسعودی
