چرا مجله‌های علمی در ایران دیرکرد دارند؟ راهکار چیست؟

امروزه با وجود آگاهی از ارزش و جایگاه واقعی مجله‌های علمی به عنوان مهمترین مجرای انتقال یافته ­ها، عامل اساسی رشد و پیشرفت جوامع و به عنوان یکی از اصلی­ترین شاخصه­ های توسعه بشری، اما هنوز شاهد انتشار دیر هنگام این منابع در سایر رشته­ها به طور عام و در رشته علم اطلاعات و دانش ­شناسی به طور خاص هستیم. دیرکرد در انتشار مجله‌های علمی تاثیری منفی بر روند توسعه علمی پایدار دارد. کاهش استناد به مجله و پایین آمدن ضریب تاثیر آن،کهنه شدن اطلاعات و به دنبال آن کاهش علاقه پژوهشگران در استنادهی به مقاله­های قدیمی‌تر برخی از مسائلی هستند که بر این روند تأثیرگذار است. این امر به ویژه در حوزه فناوری اطلاعات که سرعت تغییر و نوآوری زیاد است اهمیت بیشتري پیدا می­کند. برای جلوگیری از این پیامدهای منفی، راهکارهای گوناگونی از سوی سازمان‌های مسئول اعمال شده است. برای نمونه کمیسیون بررسی مجله‌های علمی کشور[1]، دیرکرد در انتشار مجله‌ها را یکی از نقاط منفی برای ارزیابی و تجدید مجوز مجله در نظر گرفته است.

 

با این حال نتایج برخی از پژوهش‌ها از جمله کیا (1370)، محسنیان راد (1370)، مضطرزاده (1374)، فانی (1374)، ناصری و دیانی (1389)، فتاحي (1390) و خسروجردی و دیگران (2011) از حل نشدن این مشکل خبر می­دهد. بر پايه اين واقعيت، این نوشتار در نظر دارد ضمن اشاره به وضعيت انتشار مجله­ هاي علمي در ايران از چشم انداز ديركرد، راهکارهای ممكن براي انتشار به موقع مجله­ ها را ارائه دهد. نیم نگاهی به وضعیت انتشار مجله‌ها علمی در کشور، نشان از وخيم­تر بودن اوضاع نشر در حوزه­ هاي علوم انساني نسبت به ساير حوزه ها[1][2] دارد. به طوري كه از مجموع 138 عنوان مجله علمی پژوهشی موجود در این حوزه، 115 عنوان با دیرکرد منتشر می­شود که از این میان، 52 شماره با بیش از سه شماره در سال دیرکرد دارند ( ناصری و دیانی،1389).

  نمودار1. میزان تاخیر مجله ­های علمی در حوزه­ های شش گانه (ناصری و دیانی، 1389)

از نظر پژوهشگران نام برده، اين معضل ريشه در  ضعف هاي دروني و بيروني بسیار دارد:

ضعف هاي دروني

1. ضعف در توانایی علمی­نویسی[1][3]، 

2. ضعف مدیریتی،

3. کمبود نیروی متخصص و هیئت تحریریه،

4.شمارگان پایین نشریه علمی،

5. نبود تجربه کافی در انتشار مجله علمی،

6. آشنا نبودن صاحبان امتیاز از چگونگی جریان انتشار نشریه،

7.اتکا نداشتن مجله­ها به سازمان‌ها و نهادهای دولتی (اتکا به خود)،

8.کمبود مطالب علمی،

9. تمام وقت نبودن هیئت تحریریه،

10.  اشتغال زیاد مدیران مسئول،

11.  طولانی شدن فرایند داوری مقاله­ها برای چاپ و انتشار

ضعف هاي بيروني

1. ضعف نظام پژوهشی و انجمن‌های علمی،

2. مشکلات مالی و حقوقی صاحبان امتیاز،

3. استقبال نکردن جوامع علمی از نشریه­های چاپی،

4. انحراف از چارچوب‌های سیاسی، و …

نامور و آذرگون (1381) نيز عوامل ديگري همچون، عدم توجه پژوهشگران به اصول و شاخص‌هایی مثل اعتبار نشریه، حوزه موضوعی تحت پوشش نشریه، پذیرش احتمالی، زمان برگشت، انتشار قبلی نشریه مورد نظر، افزایش تعداد دستنوشته­هایی که بتدریج رشد می­کنند و فرایندهای دقیق داوری و ویراستاری را به اين موارد افزوده­اند. اما آنچه در اين ميان مهم است بهبود نيافتن وضعيت نشر مجلات با وجود شناسايي اين ريشه ­ها است!

نگاهي به چرخه نشر مجله‌های علمی در ایران (به نمودار 1 بنگرید) از واقعیت دیگری پرده برمي­دارد. بر پايه اين چرخه، اصلی­ ترین عامل دیرکرد در انتشار مجله‌ها، طولانی شدن روند داوری مقاله‌ها ذكر شده است. استدلال نيز اين است پذیرش نهایی هر مقاله علمی مستلزم گذر از چندین مرحله، جرح و تعدیل­های بسیار و حمایت فکری گروه‌های گوناگونی است. بر اين اساس، هر چه مقاله‌ها به بازبینی[1][4] بیشتری نیاز داشته باشند، این فرایند طولانی ­تر خواهد بود. در اين راستا، خسروجردی و دیگران (2011) متوسط زمان اين فرايند (داوری مقالات) را در ایران بین 1 تا 3 سال برآورد كرده­اند كه بیشترین میانگین زمانی به مرحله ارسال و اصلاح توسط نویسنده برمي­گردد که حدود 8 ماه طول می­کشد و کمترین میانگین زمانی مربوط به اصلاح و پذیرش مقاله‌ها است که یک ماه زمان می­برد (نامور و کوشا،1391). بررسي نگارنده در اين رابطه( فاصله زماني بين دريافت تا پذيرش مقاله و فاصله زماني بين پذيرش تا چاپ مقاله در سه فصلنامه علمي پژوهشي رشته در فاصله زماني 90 -91 ) عكس اين نتايج را نشان میدهد. برپايه اين نتايج، بيشترين فاصله زماني نه صرفا به فاصله بين دريافت تا پذيرش مقاله بلكه به فاصله زماني بين پذيرش مقاله تا چاپ آن  بر مي­گردد. به طوري كه متوسط زمان بين دريافت و پذيرش مقاله در سه فصلنامه تحقيقات و اطلاع ­رساني كتابخانه­ هاي عمومي، فصلنامه مطالعات كتابداري و علم اطلاعات و فصلنامه پردازش و مديريت اطلاعات طی دوره (90 تا 91) به ترتيب 4 ، 7 و 10 ماه مي­باشد اين درحالي است كه متوسط فاصله زماني بين پذيرش تا چاپ مقاله در هر يك از اين سه مجله ها به ترتيب، 10 ، 20 و 11 ماه می­باشد. اين يافته ها چنانچه براي كل مجله­هاي كشور عموميت داشته باشد مسائل ديگري را در زمينه تاخير نشر پيش مي­كشد كه توجه بيشتر اهل فن را در اين زمينه مي طلبد.  

نمودار 2. فرایند بررسی مقاله‌های علمی برای انتشار (ناصري و دياني، 1389)

 با آگاهی از همه اين­ واقعيتها، به راستی چه راهکارهایی برای کاهش دیرکرد مجله‌های علمی در ایران وجود دارد؟ به منظور پاسخدهی به این پرسش ديدگاه اهل فن (صاحبنظران اين حوزه) براساس بررسی متون مورد مطالعه قرار گرفت. نتيجه اين بررسی ارائه راهكارهاي ممكني است كه با پيروي ازآنها انتظار مي­رود بتوان تا حدودي زمينه هاي اصلي ديركرد نشر را از ميان برداشت.

1. انتشار آنلاین مجله‌ها علمی:

نگاهی به شیوه انتشار مجله‌های علمی در رشته نشان می­دهد 4 عنوان از 13 عنوان مجله‌ها علمی نسخه الکترونیکی ندارند[1][5] و همچنان به شکل سنتی منتشر می­شوند. پس چنانچه نشر الکترونیکی مجله‌ها می­تواند فرایند دریافت مقالات، داوری، انجام اصلاحات و نهایتا انتشار آن را سرعت ببخشد انتظار می­رود حداقل در این تعداد شاهد تاخیر نشر نباشیم. تجربه نشر الکترونیکی مجلات در کشورهای دیگر این مزیت را تائید می­کند و این امر به سرعت دسترسی مخاطبان به مجله­ های علمی کمک می­کند. اما در ایران با وجود استفاده از این راهکار برای نشر وضعیت متفاوت است و دیرکرد در انتشار را همچنان شاهد هستیم.

2. استفاده از نظام داوری آنلاین:

از دیگر مواردی که به انتشار به موقع نشریات می­تواند کمک کند الکترونیکی کردن فرایند داوری مقاله‌ها است. این امر فرایند تعیین داوران، ارسال مقاله برای داوران، انجام داوری، اطلاع به نویسندگان، انجام اصلاحات، ویرایش و پذیرش مقاله‌ها توسط نویسنده را كوتاه مي­كند و به نشر سریعتر اطلاعات می­انجامد. از جمله اين نظام­ها مي توان به سامانه هایی چون یکتا وب و نیز رايا سمين اشاره كرد كه فصلنامه پردازش و مديريت اطلاعات براي داوري آنلاين مقالات خود از آن بهره مي­گيرد. اما با این وجود نتایج حاکی از آن بود میانگین فاصله زمانی بین دریافت تا پذیرش مقاله در این مجله حدود 10ماه می باشد که زمان بسیار زیادی است.

3. استفاده از انتشار زودآیندها و پيش چاپ­‌ها برای مقاله‌ها:

نشر زودآیند مقاله‌ها (قرار دادن فایل الکترونیکی مقاله­ ها در وب­سایت مجله بلافاصله پس از پذیرش آنها و در دسترس قرار دادن فایلها) موجب ایجاد ارزش افزوده برای مجله در دنیای رقابت مجله‌ها و در پی آن حفظ تداوم نشر می­شود. زیرا افزایش پدیداری[1][6] نتیجه استفاده از پیش چاپ­ها و زودآیندها است (فتاحی، 1392). از این رو، انتشار الکترونیکی نسخه زودآیندها به ویژه برای موضوع­هایی که سرعت انتشار دانش در آنها اهمیت دارد می­تواند به عنوان راهکاری مناسب برای کاهش دیرکرد در نظر گرفته شود. از ميان مجله هاي علمي پ‍‍ژوهشي موجود در رشته (فصلنامه پردازش و مدیریت اطلاعات) از اين رويكرد استفاده مي­كنند كه این امر می­تواند تا حدودی فاصله زمانی بین پذیرش تا چاپ مقاله را کوتاه کند.

4.  کاهش مهلت اصلاح و ویرایش مقاله‌ها توسط نویسندگان و داوران:

بسیاری از مجله‌ها در سطح جهان با کاهش مهلت انجام اصلاحات مقاله به دو هفته فرایند نشر مقاله‌ها را کوتاه کرده­اند. اين امر مي تواند راهكار مفيدي در اين زمينه باشد.

5.  از دیگر راهکارها می توان به افزایش تعداد مجلات علمی – پژوهشی،  و دسته بندی موضوعی مقالات و انتشار مجلات در حوزه های موضوعی خاص اشاره کرد.

بر پایه آنچه که بیان شد می­توان نتیجه گرفت، انتشار مجلات علمی متاثر از سیاست­گذاری­ها و خط­مش­های گوناگونی است که تنها بخش کوچکی از این عناصر حداقل برای افرادی که از بیرون به این مساله می­نگرند آشکار است. در چرخه نشر مجلات (فرایند دریافت، پذیرش و چاپ) عناصر کلیدی بسیاری وجود دارد که سایر تصمیم­ گیری­ها و مسئولیتهای بعدی از آنها تاثیر می­پذیرند. عواملی که نه صرفا به ضعفهای درونی بلکه بیشتر نشات گرفته از ضعفهای بیرونی است. آنچه در این نوشتار آمد اشاره­ای کوتاه به عوامل دخیل اما آشکار به این معضل بود که با وجود بدیهی بودن آن برای همگان اما همچنان سایه  آن بر مجلات رشته سنگینی می­کند. اهمیت دادن به این مساله که به نگاه عمیق اهل فن رشته برمی­گردد می­تواند زمینه­ گشایش بسیاری از گره­های کور دیگر در نشر  مجلات را فراهم سازد.

منابع     

ابویی اردکان، محمد، میرزایی، سید آیت الله، شیخ شجاعی، فاطمه (1391). فرایند داوری مقالات در مجلات علمی ایران. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات. 2: 305-346.

ناصري، زهرا و دياني، محمد حسين (1389). ناروزآمدي محتوا، پيامدهاي تاخير در انتشار مجله هاي علمي- پژوهشي ايران. فصلنامه كتابداري و اطلاع رساني. 52.

نامور، زهرا و كوشا، کیوان (1391). تاخیر در نشر مقالات علمی و بین المللیک مطالعه مقایسه ای چند رشته ای. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران. 2: 347-362.

Khosrowjerdi, Mahmood, Zeraatkar, Neda and Vara, Narjes (2011). Publication Delay in Iranian Scholary gournals. Serials Review. 37:262-266.