دوران گذار در مجله‌های علمی-تخصصی رشته

سخن گفتن درباره فرازها و فرودهای مرتبط با مجله‌های تخصصی و علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دشوار و در عین حال آسان است. دشوار از این جهت که به سبب رشد قارچ‌گونه گروه‌های آموزشی که به تبع آن افزایش ظرفیت تحصیلات تکمیلی را (بویژه در سال‌های اخیر) به‌دنبال داشته است، نوع‌شناسی و برنامه‌ریزی علمی را (در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو) در عمل غیرممکن ساخته است. رویکردهای غیراصولی، ناپایدار و همراه با فراز و فرود در سیاست علمی کشور سبب شده است تا نتوانیم عوامل بوجود آمدن این فرازها و فرودها را بدرستی تحلیل و ردیابی کنیم. آسان نیز از این جهت که با توجه به پیشینه به نسبت جوان این مجله‌ها (باز هم در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو)، ارائه روندی مناسب جهت شکل‌گیری این مجله‌ها در دستیابی به وضعیت بسامان، پایدار، علمی و مورد پذیرش جامعه تحت عنوان “دوران گذار در مجله های علمی رشته”، آسان و قابل پیش بینی است. شاید این وضعیت را بتوان به وضعیت عبور اتوبوسی با سرعتی بالا در جاده‌ای خاکی و پر از دست‌انداز تشبیه کرد که تا زمانی که غبار این عبور بر زمین ننشسته، ارائه تحلیلی صحیح از وضعیت سلامت این اتوبوس و ساکنان آن دشوار می‌نماید.

فارغ از این نگاه کلان به مجله‌های علمی در ایران، نگاهی کلی به وضعیت مجله‌های علمی، تخصصی و پژوهشی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز در اینجا ضروری به‌نظر می‌رسد. همین‌جا باید اشاره کرد که مسائل و مشکلات مرتبط با انتشار مجله‌های رشته، پیشینه‌ای دیرین دارد که به پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد. شاید بتوان گفت نخستین مطلبی که در زمینه مجله‌های رشته منتشر شد، توسط پوری سلطانی استاد پیشکسوت و یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی مطرح شد. وی در مقاله‌ای با عنوان “مشکلات نشر مجله‌های کتابداری در ایران” که در نامه انجمن کتابداران ایران منتشر شد، به برخی از مسائل مرتبط با مجله‌های کتابداری پرداخت که برخی از آن‌ها (از جمله مسائل اجتماعی بعنوان شالوده دیدگاه وی در این مقاله) در حالیکه حدود 40 سال از آن گذشته، هنوز هم بر وضعیت نشر مجله‌های رشته حاکم است.وی در زمینه نشر مجله ها می گوید:

دانش کتابداری، در بسیاری از کشورهای درحال رشد، علمی تازه است که بیشتر برای کتابداران متخصص معنا و مفهوم دارد. شگفتا که تاریخچه کتابخانه در برخی از این کشورها که مسلماً ایران و مصر و یونان و چین در صدر آن قرار دارند، بسیاری قدیمی‌تر از غالب کشورهایی است که امروزه از نظر کتابداری اوج و اعتلا یافته‌اند. با این‌همه، در این سوی دنیا به زحمت می‌توان این کودکِ نوزاد را که کتابداری نوین است از قید طفولیت رهانید، زیرا که بسیاری از موانع اجتماعی راه او را سد می‌کند. مشکلات کتابداری، مثل هر مشکل دیگری، بستگی به عوامل اجتماعی دارد و از آنجا که مشکلات اجتماعی کشورهای درحال رشد همه از یک دست نیستند، طبعاً مشکلات نشر در زمینه کتابداری نیز سرزمینی است (سلطانی، پوری؛ نامه انجمن کتابداران ایران؛ 1354).

وی در ادامه پیدایش مجله‌های تخصصی را با حضور دانش‌آموختگان کتابداری و تأسیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی همراستا می‌داند که زمینه پایه‌ریزی مجله‌های داخلی را فراهم ساخته بود. با توجه به این درآمد که به‌نظر می‌رسد بنیان و شالوده اجتماعی شکل‌گیری مجله‌های علمی رشته را به تصویر کشیده است، نگاهی به وضعیت مجله‌های علمی و تخصصی رشته را می‌توان در 3 بخش قابل طرح دانست. این مسائل به نوعی باعث بسط و قبض غیرعلمی و غیراصولی این مجله‌ها شده است و بر همین اساس زمینه حرکت سینوسی و غیرخطی مجله‌ها را فراهم ساخته است.

الف) وضعیت کلی

بررسی وضعیت رشد و پیشرفت حقیقی مجله‌های علمی و تخصصی رشته را باید در کنار رشد و پیشرفت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی در ابتدای دهه 1370 (پس از جنگ تحمیلی) مورد توجه قرار داد. این سازمان‌ها به‌عنوان مراکزی که زمینه انجام پژوهش‌های مرتبط با رشته را فراهم می‌سازند، سهم بسیاری در شکل‌گیری و رشد این مجله‌ها داشته و دارند. البته نباید نقش گروه‌های آموزشی در سراسر کشور؛ انجمن‌ها و نهادهای مرتبط از جمله انجمن‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی و نهاد اداره کتابخانه‌های عمومی؛ و برخی مراکز اطلاع‌رسانی مهم از جمله کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، پژوهشگاه علوم و فناری اطلاعات ایران، مرکز منطقه‌ای علوم و فناوری، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و … را نادیده گرفت. چرا که مجله های تخصصی رشته در ایران در دامان این کتابخانه های تخصصی، مراکز آموزشی و پژوهشی و نهادها رشد یافته و به بلوغ خود می رسند. البته نگاهی کلی به وضعیت این مجله ها نشان می دهد، این مجله ها هنوز نتوانسته اند به وضعیت بلوغ و بالندگی خود دست پیدا کنند. این وضعیت با توجه به برخی مولفه های اجتماعی و پیشینه جوان انتشار مجله ها در رشته تا حدودی قابل توجیه است. نام اولین مجله رشته با عنوان “مجله کتابداری” با شادروان ایرج افشار در سال 1345 پیوند خورده است که زمینه انتشار سایر مجله ها را در ایران فراهم کرد.

نگاهی به مجله‌های تخصصی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی[1] (به جدول 1 بنگرید)‌ نشان می‌دهد از میان 14 مجله علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی (غیر از اطلاع‌شناسی، آئینه میراث و آئینه پژوهش که به سایر سازمان‌های یاد شده در بالا وابسته نیستند)، هر یک از مجله‌ها به یکی از گروه‌های آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، و وزارت بهداشت (4 مجله: مطالعات كتابداري و علم اطلاعات و پژوهشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني، مدیریت اطلاعات سلامت، دانش‌شناسی)، کتابخانه‌های مهم کشور (4 مجله: فصلنامه ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، کتابداری و اطلاع‌رسانی، گنجينه اسناد، و تحقيقات کتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاهي)، پژوهشگاه‌های مهم کشور (2 مجله: پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات و IJISM) و نهاد اداره کتابخانه‌های عمومی کشور (1 مجله: تحقيقات اطلاع‌رساني و كتابخانه‌هاي عمومي) وابستگی سازمانی دارند. سه مجله یاد شده (اطلاع‌شناسی، آئینه میراث و آئینه پژوهش) که به سایر سازمان‌ها (دفتر پژوهشهای فرهنگی، دفتر تبلیغات حوزه علمی قم و مركز پژوهشي ميراث مكتوب) وابستگی دارند، وضعیتی مشابه با 11 مجله دیگر ندارند. اطلاع‌شناسی که پس از درگذشت دکتر حری دیگر منتشر نمی‌شود و آئینه میراث و آئینه پژوهش نیز سهم چشم‌گیری در پشتیبانی علمی از پژوهشگران رشته به خود اختصاص نمی‌دهند. نکته دیگری که می‌توان مطرح کرد این است که انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران سهمی از انتشار مجله‌های تخصصی و علمی به خود اختصاص نداده است. این در حالی است که تأکید کمیسیون انجمن‌های علمی وزارت علوم مبنی بر ضرورت انتشار مجله علمی-پژوهشی و وجود امتیازی مناسب برای ارتقاء جایگاه انجمن هم نتوانسته است به انتشار مجله برای این انجمن منجر شود. گویی انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران نتوانسته جایگاه علمی مورد پذیرشی از طرف استادان، اعضای هیئت علمی، حرفه‌مندان و پژوهشگران برای خود متصور باشد.

ب) مسائل علمی (تخصص‌گرایی، داوری، کیفیت مقاله‌ها و اعضای هیئت تحریریه)

نگاهی کلی به مجله‌های علمی رشته نشان می‌دهد با وجود مشکلاتی همچون عدم وجود مجله‌های تخصصی[2] که تحت تأثیر رشد گروه‌های آموزشی، عدم وجود اعضای هیئت علمی کافی در دهه 1370 و اواسط دهه 1380 است مسائل علمی مرتبط با مجله‌های رشته با دشواری‌هایی همراه شده است. البته نقص در آئین‌نامه‌هایی از جمله آئین‌نامه ارتقاء نشریات، آئین‌نامه ارتقاء اعضای هیئت علمی، آئین‌نامه آموزشی انتشار مقاله پایان‌نامه دانشجویان و تأکید بر انتشار مقاله‌های ISI، از یک طرف زمینه را برای رشد حجمی و غیرکیفی مقاله‌ها فراهم آورده و از طرف دیگر باعث افول کرسی‌های نظریه‌پردازی و تخصص‌گرایی، و ضعف در تدوین برنامه‌های آموزشی مبتنی بر تفکر انتقادی، پژوهش‌محوری و کارآفرینی شده است. در نتیجه، پیوند میان گروه‌های آموزشی، و سازمان‌ها و مراکز اطلاعاتی به‌خوبی برقرار نشده و زمینه تضعیف وضعیت خدمت‌رسانی در این مراکز را فراهم کرده است. عدم تخصص‌گرایی و نتایج منبعث از آن نیز باعث مشکل‌آفرینی در داوری‌های تخصصی (بویژه در زمینه مقاله‌های نظری) شده است. در این میان کمبود اعضای هیئت تحریریه در این مجله‌های رشته[3] که تحت تأثیر آئین‌نامه ارتقاء نشریات و عدم وجود اعضای هیئت علمی کافی با درجه دانشیاری است، باعث تکمیل شدن حلقه بسته اعضای هیئت تحریریه در مجله‌های علمی رشته شده است.

ج) وضعیت انتشار مجله‌ها

مسئله اساسی دیگری که در مورد مجله‌های رشته وجود دارد، کیفیت انتشار برخی مجله‌هاست. برای نمونه از میان 11 مجله علمی-پژوهشی یاد شده، سه مجله (مديريت اطلاعات سلامت، مطالعات کتابداری و علم اطلاعات و اطلاع‌شناسی) تاکنون هیچ نسخه الکترونیکی منتشر نکرده‌اند و تنها امکان دسترسی به مقاله‌های آن‌ها از طریق نسخه چاپی و یا برخی پایگاه‌های رایگان و غیررایگان (نورمگز[4]، سید[5] و مگیران[6]) با تأخیری بسیار زیاد فراهم شده است. به این مشکلات باید عدم انتشار اطلاع‌شناسی و لغو درجه علمی-پژوهشی فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی که به تازگی صورت پذیرفته را نیز افزود که به سبب تأثیرگذاری زیاد این دو مجله، جای بسی تأسف دارد. مسئله دیگری که وجود دارد تأخیر بسیار زیاد مقاله‌های منتشر شده در این مجله‌هاست که تأثیرگذاری و تازگی این مقاله‌ها را برای رویکردهای خدمت‌رسانی با دشواری بسیاری روبرو کرده است. از طرف دیگر نشستهایی که با حضور سردبیران این مجله ها برگزار می شود نیز نتوانسته به بهبود این وضعیت منجر شود.

جمع‌بندی

در جمع‌بندی مسائلی که در بخش‌های بالا ذکر شد، نوعی رویکرد غیرهدفمند، سینوسی و برنامه‌ریزی‌نشده در رشد و گسترش مجله‌های رشته به چشم می‌خورد که بخش ناچیزی از آن به ذات علمی و پرچالش رشد و توسعه علمی باز می‌گردد. انتظار جامعه علمی و پژوهشگران از رویکرد هدفمند، پایدار و برنامه‌ریزی‌شده در این مجله‌ها، دستیابی به تخصص‌گرایی، تقویت بعد نرم‌افزاری (پرورش داوران برجسته) و سخت‌افزاری (نظام مدیریت مجله) در داوری و بهبود وضعیت انتشار در این مجله‌هاست که وجود تصویری روشن از آینده مجله‌های رشته را نوید دهد. مسئله دیگری که در این میان می توان به عنوان یک پیشنهاد مطرح کرد، انتشار مجله های تخصصی فارغ از وابستگی سازمانی به مراکز آموزشی و پژوهشی، سازمانها و نهادهای مرتبط است که زیر نظر پژوهشگران و اندیشمندان متخصص منتشر شود. به نظر میرسد با توجه به عدم وجود سرمایه های پژوهشی کافی در این رشته و نسل جدید کتابخانه ها و کتابداران در ایران (برای مطالعه بیشتر به تغییر نسل کتابداران و کتابخانه­‌ها در ایران (1) و (2) مراجعه بفرمایید)، لزوم پشتیبانی از پایه گذاری یک مجله با هیئت تحریریه تخصصی و علمی قوی، زمینه ساز اولین مجله کاملاً تخصصی فراهم گردد.

جدول 1: فهرست مجله‌های تخصصی- علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی

 

ردیف	عنوان (عنوان پیشین)	صاحب امتياز کنونی	تاریخ نخستین انتشار	رتبه نشریه	مدير مسئول کنونی	سردبير کنونی	مدیر اجرایی	نسخه الکترونيکي (رايگان)	محل انتشار	فاصله زمانی انتشار
1	پژوهشنامه پردازش و مديريت اطلاعات (نشريه فني مركز مدارك علمي؛ فصلنامه علوم و فناوری اطلاعات)	پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات	مهرماه 1351	علمی- پژوهشی	دكتر سيد اميد فاطمي	دکتر رحمت الله فتاحي	نادیا حاجی عزیزی	دارد	تهران	فصلنامه
2	تحقيقات اطلاع‌رساني و كتابخانه‌هاي عمومي (پيام كتابخانه)	نهاد اداره كتابخانه‌هاي عمومي	1370	علمی-پژوهشی	مهندس منصور واعظي	دكتر غلامرضا فدايي	مهدي شقاقي	دارد	تهران	فصلنامه
3	گنجينه اسناد	سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران	1372	علمی- پژوهشی	دکتر سعيد رضايي شريف‌آبادي	دکتر سعيد رضايي شريف‌آبادي	سيدمحمودسادات بيدگلي	دارد	تهران	فصلنامه
4	مديريت اطلاعات سلامت (مديريت سلامت)	دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني اصفهان	1375	علمی -پژوهشی	دکتر محمد حسين يار محمديان	دکتر سيما عجمي	فريده موحدي	ندارد	اصفهان	دو ماهنامه
5	كتابداري و اطلاع‌رسان	کتابخانه، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضو	1376	علمی -پژوهشی	دكتر سيد علي اردلان جوان	دكترمحمد حسين دياني	سيده طوبي پيراهش	دارد	مشهد	فصلنامه
6	اطلاع شناسي	دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي	1382	علمی -پژوهشی	دكتر عباس حري	دكتر نرگس نشاط	عبدالعلي جهانشاهي	ندارد	تهران	فصلنامه
7	مطالعات كتابداري و علم اطلاعات	دانشگاه شهيد چمران اهواز	1388	علمی-پژوهشی	دكتر فريده عصاره	دکتر عبدالحسين فرج‌پهلو	امين زارع	ندارد	اهواز	فصلنامه
8	International Journal of -Information Science and Management	مركز منطقه‌اي اطلاع‌رساني علوم و فناوری شیراز	2003	علمی–پژوهشی	دكتر جعفر مهراد	دكتر نظام الدين فقيه	مريم ناصري	دارد	شیراز	دو فصلنامه
9	پژوهشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني	دانشگاه فردوسي مشهد	1390	علمی–پژوهشی	دکتر بختيار شعباني‌ وركي	دکتر رحمت‌اله فتاحي	علي نقدي دولو	دارد	مشهد	دو فصلنامه
10	تحقيقات کتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاهي	کتابخانه مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران	1345	علمی–پژوهشی	دکتر فاطمه فهيم‌نيا	دکتر غلامرضا فدايي عراقي	علي شعباني	دارد	تهران	فصلنامه
11	فصلنامه ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (فصلنامه کتاب سابق)	كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران	1369	علمی–پژوهشی	دکتر حبيب الله عظيمی	دكترفريبز درودي	دکتر سعيد رضايي شريف‌آبادي	دارد	تهران	فصلنامه
12	آئينه پژوهش	دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم	1369	علمی–پژوهشی	محمد تقي سبحاني	محمدعلي مهدوي راد	–	دارد	تهران	دوماهنامه
13	دانش‌شناسي	دانشگاه آزاد، واحد تهران شمال	1387	علمی –ترویجی	دکتر موسي مجيدي	دكترزهره ميرحسيني	دکتر زهرا اباذري	ندارد	تهران	فصلنامه
14	آينه ميراث	مركز پژوهشي ميراث مكتوب	1376	علمی–پژوهشی	اكبر ايراني	حسن رضائي باغ بيدي	حسناسادات بين طباء	دارد	تهران	دو فصلنامه

[1]این مجله در جدیدترین گزارش نشریات رشته، لغو درجه علمی-پژوهشی شده است. با این‌حال چون هنوز این لغو امتیاز قطعی نشده است، این مجله جزء مجله‌های علمی-پژوهشی محسوب گردیده است.

[2]از سال 90 انتشار اين مجله متوقف شده است.

[3] اين مجله يكي از مجلات تخصصي تفكيك شده از مجله علوم تربيتي و روانشناسي است.

[4]این مجله تا سال ۲۰۰۹ با عنوانIranian Journal of Information Science and Technology   منتشر می‌شد.

[5]این مجله قبلاً تحت عنوان مطالعات تربیتی و روان‌شناسی منتشر می‌شده است.

[6]این مجله از تاریخ 1/2/1380 تا 30/9/1389دارای رتبه علمی-ترویجی بوده است و از این تاریخ به بعد رتبه علمی-پژوهشی دارد.

[7]این مجله دارای درجه علمی-پژوهشی از دانشگاه آزاد اسلامی است و از آنجا که در فهرست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جزء مجلات علمی-پژوهشی محسوب نمی‌گردد، جزء مجلات علمی-ترویجی رشته محسوب شده است.

 منبع:

سلطانی، پوری (1354). مشکلات نشر مجله‌های کتابداری در ایران. نامه انجمن کتابداران ایران، دوره هشتم (تابستان)، شماره 2.

رضا رجبعلی بگلو