تأثیر همه‌گیری کووید-19 بر سازماندهی اطلاعات در کتابخانه‌ها

ملیحه درخوش[1]

چکیده

با آغاز همه‌گیری  کووید-19 در سرتاسر جهان، کتابخانه‌ها نیز مانند تمامی نهادهای اجتماعی در جوامع مختلف تحت تأثیر شرایط همه‌گیری  قرار گرفتند که باعث تغییراتی در روند کار و خط مشی آنها شد. بخش خدمات فنی[2] کتابخانه‌ها به عنوان یکی از بخش های تخصصی نیز سعی در همگام سازی خود با شرایط به وجود آمده داشته است. متن حاضر با هدف بررسی چالش های به وجود آمده برای بخش های خدمات فنی و سازماندهی اطلاعات در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی و چگونگی حل این چالش ها نگاشته شده است.

[1] رئیس اداره فراهم آوری و سازماندهی منابع کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

[2] در این مقاله، منظور از بخش خدمات فنی، بخش هایی است که به سازماندهی اطلاعات منابع گوناگون می پردازند مانند بخش های فهرستنویسی و نمایه سازی.

از اسفند ماه سال گذشته که همه‌‌گیری کرونا باعث تعطیلی بسیاری از کتابخانه‌ها و ایجاد محدودیت در ارائه خدمات آنها شد، نحوۀ مواجهه با این ویروس و ارائۀ خدمات به کاربران به پرسش اصلی بسیاری از کتابداران و تصمیم‌گیران تبدیل شد. یکی از ابزار‌هایی که در پاسخ به این پرسش می‌تواند به ما کمک کند این است که بدانیم کتابخانه‌ها در سایر کشور‌ها چگونه با این همه‌گیری مواجه شدند. از همین رو، مدتی پیش این پرسش را از استادم دکتر مریم صراف‌زاده پرسیدم که مدتی است در استرالیا هستند و ایشان زمینۀ ارتباط مرا با یکی از کتابداران ایرانی کتابخانه‌های عمومی استرالیای جنوبی آشنا کردند.

انجمن علمی و جامعۀ علمی: سیاست‌ها، راهبردها، و شاخص‌های ارزیابی و تعامل (با تاکید بر انجمن علم اطلاعات و دانش‌شناسی ایران)

پیشنهاد نگارش این یادداشت انتقادی زمانی مطرح شد که نقدها و دیدگاه‌های تعدادی از متخصصان این حوزه در اجتماع مجازی "کتابداران ایران" منتشر شد. به‌همین دلیل، تلاش می‌شود تا ساختار این مقاله کم‌وبیش الگویی از همان فضای بحث و دیدگاه‌ها باشد. نویسنده معتقد است که انجمن‌های علمی و جامعۀ علمی و حرفه‌ای مرتبط با آن (مثل نهادهای آموزشی و پژوهشی، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، متخصصان، محققان، منتقدان، و سایر اعضای جامعه و حتا سایر انجمن‌ها) یک پیکرۀ واحد است: یعنی انجمن چیزی جدا از جامعۀ حرفه‌ای و حتا کل جامعه نیست یا نباید باشد و حیات و پویایی آن نیز بیش از هر چیز به تلاش و کارایی کل جامعه به‌ویژه جامعۀ حرفه‌ای مرتبط با آن وابسته است، و برعکس. بر همین اساس، لبۀ تیز انتقادات و پیشنهادات احتمالی هم به سوی انجمن است و هم نهادهای آموزشی و پژوهشی، کتابخانه‌ها و سایر نهادهای ملی مرتبط با آن، اعضا و متخصصان این حوزه و حتا برخی از نهادهای فراحوزه‌ای‌. دیگر آن که به‌جای نقد و ارزیابی برخی از اقدامات و برنامه‌های خاص، بیشتر به سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های کلان مرتبط با انجمن، نهادهای حوزه و جامعۀ حرفه‌ای توجه شد تا مقدمه‌ای فراهم شود برای نقد و ارزیابی برخی از اقدامات و برنامه‌های خاص‌تر انجمن و سایر نهادهای حوزه در آینده.

از زمان همه‌گیری ویروس کرونا در اواخر سال گذشته، کتابخانه‌‌های عمومی وابسته به نهاد کتابخانه‌‌های عمومی ابتدا تعطیل و پس از چهار ماه طی سه مرحله بازگشایی شدند. این تعطیلات اجباری بی‌سابقه در کتابخانه‌‌های عمومی کتابداران و مسئولان نهاد کتابخانه‌‌ها را بر آن داشت تا از ظرفیت‌‌های فضای مجازی استفاده کنند و ارتباط خود را با اعضای کتابخانه‌‌ها حفظ کنند. بنابراین دست به کار شدند و با امکانات در دسترس تلفن‌‌های همراه، فعالیت‌‌های فرهنگی را به کانال‌‌های اپلیکیشن‌‌های بله و ایتا و صفحات اینستاگرام منتقل کردند. دکتر فریبرز خسروی (رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران) طی یادداشتی در صفحه نهاد کتابخانه‌‌های عمومی این تغییر را پرتاب کتابخانه‌‌ها به چهل سال بعد توصیف کردند.

از ارتقاءبخشی تا بینش ­بخشی

جیمز میل نظریه‌پرداز و از بنیانگذاران اقتصاد کلاسیک در ایتدای قرن نوزدهم بر نقش «دیده‌بانی» مطبوعات تأکید داشت. با آغاز انقلاب مشروطه در ایران نیز این نقش در شعار «مطبوعات رکن چهارم مشروطیت» تجلی یافت. در همان دوران، این نقش دیده‌بانی چنان کارساز شد که بعضی صاحبان قدرت آن را برای منافع خود خطرخیز یافتند و عده‌ای چون میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، جان در آن راه گذاشتند. آنان سعی داشتند که با عبور از خطوط ترسیم شده از سوی قدرت وقت، بر بینش و آگاهی جامعه بیفزایند.در همان زمان در سرمقاله صوراسرافیل می‌خوانیم:

«قلمی را که خدا در قرآن مجید بدان قسم خورده، نمی‌توان اسیر سلاسل و اغلال یک اداره مستبده کرد و مقید به قیود نظارت و ممیزی مستبدین و ظالمین نمود ... قلم، که ضامن عدل و آسایش یک کشور است، نباید محبوس چاه زندان بُخت النَصّرها باشد».

اما همه مطبوعات آن دوره، هم چندان مسئولانه عمل نکردند و در مسیر تنویر افکار و بینش‌بخشی حرکت نکردند.

در دوره دکتری، درسی با عنوان تاریخ مطبوعات داشتیم که زنده‌یاد دکتر رضوانی آن را تدریس می‌کرد. ایشان در تقسیم‌بندی دوره‌های تاریخی مطبوعات از سال‌هایی در اوان مشروطیت یاد می‌کرد که در آن نشریاتی ظهور کردند که آنها را «مطبوعات فحاش» می‌نامید. آن نشریات با اخذ امکانات مالی از یک گروه، بدترین فحاشی‌ها و تمسخرها را نثار جناح مقابل می‌کردند. کار دیگر گردانندگان آن نشریات این بود که مطالب محرمانه‌ای را از زندگی خصوصی شاهزادگان و صاحب‌منصبان می‌یافتند. به آنان خبر می‌دادند که فقط در قبال دریافت پول مطلب را منتشر نخواهند کرد. فرد بیچاره هم اغلب مجبور می‌شد که به این باجگیری تن دهد.

باور به ارزشمندی خواندن: از نگاه فلسفی به خواندن تا چالش در فهم ارزشمندی آن برای زندگی بهتر

میان خواندن و جهان‌بینی رابطه‌ای دوسویه وجود دارد. خواندن بر شناخت انسان از چیستی و چرایی پدیده‌ها و مفاهیم تأثیر دارد. شناخت برآمده از خواندن هم در جای خود می‌تواند موجب شکل‌گیری جهان‌بینی فرد شود. به‌بیان‌دیگر، شکل‌گیری تدریجی جهان‌بینی یا نگاه فلسفی انسان می‌تواند ناشی از خواندن باشد. این شکل‌گیری وابسته به چه چیز خواندن و چگونه خواندن است. جهان‌بینی و نگاه فلسفی به خواندن، تأثیر زیادی بر گزینش آنچه انسان‌ها می‌خوانند و آنچه درک می‌کنند دارد. باوجود رابطه مثبت و مستقیم میان خواندن و جهان‌بینی، هنوز بخش عمده جامعه به ارزش و تأثیر متقابل این دو در تحقق سعادت خود و جامعه پی نبرده‌اند. مقاله حاضر تلاش دارد تا با بحث پیرامون چنین رابطه و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری، بر این نکته تأکید کند که یکی از عوامل کم خوانی و نخواندن و نیز باور نداشتن به ارزشمندی کتاب، ریشه در نوع نگاه و جهان‌بینی انسان‌ها دارد. همچنین تأکید می‌کند که کتاب یک موجود و یک هستی مانند سایر هستی‌هاست و می‌تواند معناها و مفاهیمی را برای شکل دادن به شناخت و ارتقای معرفت انسان به وی منتقل کند. برای شکل‌گیری چنین نگاهی به خواندن و کتاب، می‌توان از دوران کودکی و با آموزش مفاهیم فلسفی به کودکان آغاز کرد. در این صورت، عادت به خواندن و بهره‌گیری مادام‌العمر از کتاب می‌تواند به‌سادگی در اعضای جامعه به وجود آید، ریشه گیرد و نگاه انسان‌ها را ارتقاء دهد.

تأثیرگذاری علمی و حرفه‌ای پوری سلطانی

قلمروی سازماندهی اطلاعات در ایران به لحاظ عملی وام‎دار شخصیتی است که به‎طور عمیق شایسته واکاوی بیش از گذشته است. هرآنچه دربارۀ سجایای اخلاقی و حرفه‎ای پوری سلطانی گفته و نوشته شود باز هم جای کار دارد. او شخصیتی استثنایی از نسل نخستین کتابداری ایران و از نخستین معلمان این رشته بود. بسیاری از کتابداران و اعضای هیئت علمی کنونی ایران دانشجوی وی بوده و از دانش و تجربه عملی و شخصیت حرفه‎ای او تأثیر پذیرفته‎اند. نوشته کوتاه حاضر تنها به تأثیرگذاری علمی و حرفه‎ای وی اشاره دارد و به این جهت در مقام بیان جایگاه او در رشته و حرفه می‎باشد

 پوری سلطانی کارش را به‎طور جدی با راه‎اندازی مرکز آماده‎سازی کتاب تهران، تبراک[1]آغاز کرد. این مرکز با كتابخانه‌ها و مراكز آموزشی كتابداری آن دوران بر پایه همكاری و همیاری فعالیت می‌کرد و به‌طور عمده در زمینه پژوهش‌های كتابداری، برنامه‌ریزی كتابخانه‌ها و حوزه‌های اصلی و جنبی خدمات فنی كتابخانه‌ای، از انتخاب و تهیه كتاب گرفته تا سازماندهی و انتشار فهرست‌برگه‌های چاپی و تهیه فهرستگان ایران، متمركز بود (26، 1). هدف اصلی و فعالیت عمدۀ پوری سلطانی و تیمی که او هدایت می‎کرد، سازمان‎دادن به وضعیت سازماندهی اطلاعات در ایرانِ رو به رشدِ دهه‎های 1340 و 1350 بود. در این راستا، او تشخیص داد که ابتدا باید زیرساخت لازم برای این کار را فراهم نماید. به همین منظور، با تلاشی بی‎وقفه مقدمات فهرستنویسی و رده‎بندی مجموعه کتاب‎های برخی از کتابخانه‌ها را در تبراک فراهم کرد و حاصل کار را به شکل فهرست‌برگه‎های چاپی، در دسترس کتابخانه‎ها قرار داد. این فعالیت درست مانند کاری بود که از آغاز قرن بیستم در کتابخانه کنگره آمریکا راه افتاده بودآغاز شده بود. تأثیر این کار، نه تنها سرعت‎دادن به کار سازماندهی اطلاعات در کتابخانه‎هایی بود که فاقد فهرستنویس بودند، بلکه موجبات یکدستی در فهرستبرگه‎ها را در انواع کتابخانه‎ها فراهم ساخت. این فعالیت در زمان خود اقدامی بزرگ و بسیار سودمند به‌شمار می‎رفت. استفاده از استاندارد بین‎المللی فهرستنویسی توصیفی (آی‎اس‎بی‎دی) یکی دیگر از اقدام‎های وی در ایجاد یکدستیِ فهرستنویسی توصیفی در سطح ملی بود.

همچنان به «آزادگی» حرّی و «حرّیت» آزاد نیاز داریم

 یکی از موهبت‌هایی که دانشگاه‌های ما امروز کمتر از آن برخوردارند، بهره‌مندی از وجود «استادانِ کاریزماتیک» است. البته در همین ابتدا - برای پیشگیری از هر سوءتفاهم احتمالی - باید بر دو نکته تأکید کنم. نخست آنکه ما استادان ساعی، پژوهشگر و باسواد فراوان داریم. دست همهء این گرامیان را به گرمی می‌فشارم و برایشان آرزوی بهروزی دارم. در این یادداشت صحبت از یک ویژگی خاص در تعدادی از استادان پیشکسوت است که آنان را در میان همتایان ممتاز و متمایز می‌سازد. اطمینان دارم شما هم با من هم عقیده‌اید که چه بسا استادی در حوزه تخصصی خود از نظر علمی بهترین باشد، اما رفتار و منش او به گونه‌ای نباشد که برای دانشجویان نقشی الهام بخش ایفا کند. چنین استادانی بیشتر محققانی ساعی و پژوهشگرانی موفقند تا معلمانی پرشور و شورانگیز. دوم آنکه منظورم از «کاریزماتیک» - که گفته‌اند در فارسی به آن بگویید «فرهمندی» - معنای معمول و متداول آن در گفتمان عمومی است و غرضم آن فرهمندیِ «ابَر انسانی» نیست. 

چرا انجمن؟

وجود اجتماع علمى و همکاري‌هاى درون‌رشته‌اى و بين‌ رشته‌اى، علاوه بر آشنايى با تحولات و دستاوردهاى جديد، و تدوين معيارهاى ارزيابى قوت و ضعف کار علمى، امکان نظارت بر اعمال و اجراى هنجارها و ضوابط و جلوگيرى از انحرافات و انباشت و پيشرفت در محيط علم و پژوهش را فراهم مى‌کند. يکى از ويژگى‌هاى مهم اجتماع علمى فراهم شدن امکان ايجاد ارتباط بين دست‌اندرکاران علم و پژوهش است که در قالب «انجمن» تبلور می‌یابد.

آیا تغییر نام رشته می‌تواند بر حرفه و خدمات آن تأثیر داشته باشد؟

تحولات اجتماعی و حرفه‌ای نشانه پویایی جامعه به شمار می‌آید. در واقع، هر جامعه‌ای در تعامل با روندهای اجتماعی، اقتصادی، آموزشی، علمی و غیره، تلاش می‌کند تا در راستای هدف‌ها و رسالت‌های خود واکنش نشان دهد. این امری طبیعی و بدیهی است. عکس آن نیز می‌تواند نشان از عقب‌نشینی و مرگ تدریجی جامعه باشد. حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان حرفه‌ای که نقش زیربنایی در دسترسی جامعه به اطلاعات و دانش دارد، همواره در تلاش بوده است تا خود را با تحولات جدید و ارائه خدمات مناسب‌تر به جامعه سازگار کند. این سازگاری نه تنها در محتوا، کارکردها و خدمات آن جلوه کرده و می‌کند بلکه تحول در نام حرفه نیز بخشی از سازگاری کلی به شمار می رود.