دکتر محمد زره‌ساز

شماره‌ جدید نشریه الکترونیکی شناسه با محوریت موضوعی استانداردهای کتابخانه‌ای منتشر شد. سرسخن این شماره نیز مصادف با روز جهانی استاندارد منتشر می‌شود که جا دارد این روز را به همه فعالان این حوزه تبریک عرض کنیم. در رابطه با این ویژه‌نامه، انتظار داشتیم که پس از انتشار فراخوان و سفارش مطلب، محتواهای بیشتری از سوی صاحب‌نظران و کارشناسان در اختیار ما قرار می‌گرفت تا می‌توانستیم مطالب و تحلیل‌های بیشتری را در ستون تراوش نشریه ارائه دهیم. با این حال، این امکان میسر نشد و چند مطلب دریافتی در فواصل زمانی مشخص در این شماره منتشر و اطلاع‌رسانی شد. عمده مطالب دریافتی از سوی اساتید و کارشناسان همکار در طرح «تدوین استانداردهای کتابخانه‌های عمومی ایران» بودکه در مدت انجام این طرح تجربیات ذیقیمتی را در این حوزه تخصصی کسب کرده‌اند.  

 انجمن و کارآفرینی در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی ایران

با تغییر عنوان رشته از کتابداری به علم اطلاعات و دانش‌شناسی انتظار می‌رفت تا زمینه اشتغال دانش‌آموختگان رشته، علاوه بر انواع کتابخانه‌ها و آرشیوها در سازمان‌ها، نهادها و بخش‌های مرتبط دیگر نیز فراهم شود. همچنین این ضرورت کاملا احساس می‌شود که پس از این تغییر، رویکرد سنتی کارمندپروری در رشته نیز عوض شود و با افزایش مهارت‌های دانشجویان، زمینه ورود آنها به بخش خصوصی و فعالیت‌های تجاری پدید آید. گرایش‌ها و حوزه‌های موضوعی مختلفی در این رشته وجود دارد که هر یک از آنها می‌توانند دانش‌ها و مهارت‌های لازم را برای حضور مؤثر دانش‌آموختگان در بازار کار فراهم کنند. علم‌سنجی، سواد اطلاعاتی، مدیریت دانش، بازیابی اطلاعات، خدمات اطلاعاتی، سازماندهی دانش، مهارت‌های آرشیوسازی و فناوری‌های اطلاعاتی از جمله حوزه‌هایی هستند که دانش و مهارت‌های خوبی برای کارآفرینی و ایجاد شغل‌های مرتبط فراهم می‌کنند. امروزه دولت در حال کوچک کردن خود است و در آینده نیز بسیاری از مشاغل و فرصت‌های شغلی دولتی از بین خواهند رفت و یا محدود خواهند شد. در چنین شرایطی ضرورت تربیت نیروهای انسانی با دانش،  خلاق و دارای قدرت ریسک‌پذیری برای حضور و ایفای نقش در بازار اطلاعات کاملا احساس می‌شود.

معادله‌ای با سه مجهول

نمای اول:

چندین سال پیش که دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد بودم یکی از اساتید گروه دامپزشکی رئیس کتابخانه مرکزی شده بود. ایشان جایگاه خوبی نزد مدیران اصلی دانشگاه داشت و به قول معروف حرفش را می‌خواندند. از قضا خیلی به کتابخانه هم سر نمی‌زد و حضور فیزیکی نداشت. امور تخصصی را به مدیران و کارکنان متخصص کتابخانه سپرده بود. با این حال توانسته بود امتیازات و امکانات خوبی فراهم و از نفوذش برای بهبود وضعیت کتابخانه و کتابداران استفاده کند. به دوستان به شوخی می‌گفتم اگرچه رئیستان دامپزشک است اما توانسته ضمن احترام به نظرات تخصصی، به خوبی دغدغه‌ها و نیازهایتان را به رؤسا و تصمیم‌گیرندگان دانشگاه منعکس کند.

کارزار سواد اطلاعاتی: تعهدی برای داشتن زندگی باکیفیت

زمانی‌که پیشنهاد اختصاص یک شماره از نشریه الکترونیکی شناسه به موضوع «سواد اطلاعاتی» را به شورای سیاست‌گذاری نشریه ارائه کردم، برخی از اساتید و همکاران معتقد بودند که در این حوزه، کار زیادی انجام شده و ممکن است محتوای این شماره به نوعی تکرار مکررات باشد. در پاسخ به این بزرگواران یادآور شدم که در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی چند موضوع بسیار مهم را می‌توان نام برد که به نوعی «مزیت رقابتی» برای رشته و بدنۀ حرفه ما پدید می‌آورند. یکی از مهم‌ترین این موضوعات، سواد اطلاعاتی است که با وجود تولید و انتشار آثار ارزنده، برگزاری چندین همایش و سخنرانی علمی و همچنین برنامه‌ریزی و مدیریت دوره‌های آموزشی رسمی دانشگاهی و همچنین سازمانی و کارگاه‌های آموزشی کتابخانه‌ای و غیر از آن، با این حال جای کار بسیاری برای اشاعه و کاربردپذیری در سطح جامعه دارد.

 شاید در آن هنگام که زورکوفسکی[2] در گزارشش به «کمیتۀ ملی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی[3]» در سال 1974، عبارت «سواد اطلاعاتی» را پیشنهاد می‌کرد، خود نیز پیش‌بینی نمی‌کرد که این مفهوم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مفاهیم حوزه علم اطلاعات جایگاه خود را در متون آموزشی و پژوهشی پیدا کند. این اهمیت بدان حد بوده که نهادهای بین‌المللی همچون یونسکو و ایفلا نیز بدان توجه ویژه‌ای داشته و فعالیت‌های زیادی را در این زمینه شکل داده‌ و به سامان رسانده‌اند. حال ممکن است این سؤال پیش بیاید که با وجود این همه متون تولید شده و فعالیت‌های صورت گرفته در راستای ترویج سواد اطلاعاتی، چرا در این زمینه هنوز احساس کمبود می‌شود؟ و فعالیت‌های راهبردی و عملیاتی درخوری در این رابطه به چشم نمی‎خورد؟ در این رابطه لازم است پیش از ورود به بحث اصلی و پاسخ دادن به سؤال فوق، به چند برداشت و باور نادرست در رابطه با سواد اطلاعاتی اشاره کنم.

شناسه در سه پرده 

پرده اول: شناسه در زادگاه ایده

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم 

فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم (حافظ)

هر چند به آن اتاق رفت و آمد زیادی نداشتم اما حس خوبی به آن پیدا کرده بودم. در آنجا دوستانی داشتم که اندیشه‌های زاینده‌ای داشتند و از مصاحبت و تعامل با آنها لذت می‌بردم. در همان اتاق بود که گفت‌وگوهایمان شکل گرفت. اتاق دانشجویان دکتری در دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد. اتاقی که ملجاء و قرارگاه دوران دانشجوئیمان در مقطع دکتری بود.

خاطرات دوران دانشجوئی اغلب ماندگار است و این دوره می‌تواند یکی از زیباترین، به یادماندنی‌ترین و پرثمرترین دوره‌های زندگی هر فردی باشد. چنانچه انسان، قدردان لحظات در حال گذار این دوران پرکشش باشد و بتواند در جهت غنی‌سازی ذخائر دانشی و معرفتی خود برنامه‌ریزی مناسبی کند، پس از فراغت از آن متوجه ایجاد تحول مثبت در شخصیت علمی و فردیش خواهد شد. در دوران تحصیل در مقطع دکتری بر این باور استوار بودم که انسان در کنار گذراندن دروس رسمی و انجام پژوهش‌های موظف و تکمیلی، موظف به تجربه کردن و رو به رو شدن با چالش‌های جدید است. تداوم حضور در انجمن و ایفای نقش‌های جدید در این عرصه از جمله این چالش‌ها در آن دوران دشوار و در عین حال شیرین بود.

نگاهی به این شماره: خواندن

این شماره از نشریه شناسه که به ویژه‌نامه "خواندن" اختصاص دارد، با حمایت مالی و پشتیبانی همکاران ارجمند نهاد کتابخانه‌های عمومی منتشر می‌شود. شایسته است در این شماره از یاری جناب آقای دکتر امین متولیان (معاون برنامه‌ریزی پژوهش و فناوری اطلاعات) دکتر محمد جوهرچی (مدیرکل پژوهش و نوآوری) و همچنین همکاری و همراهی جناب آقای دکتر مهدی شقاقی و سرکار خانم فاطمه پازوکی از همکاران این سازمان سپاسگزاری کنم. همچنین، از یاری همه دوستانی که در داوری مسابقه "ترویج خواندن" در این شماره یاری‌گر ما بودند نیز بسیار سپاسگزارم. نام این داوران عبارت‌اند از خانم‌ها و آقایان: بهار قادری، دکتر سمیه سادات آخشیک، امیر رجب زاده عصارها، دکتر داریوش علیمحمدی، نساء رضایی، شهربانو صادقی گورجی، دکتر عاطفه شریف، عطیه باغستانی تجلی، عباس رجبی، پیروز ابراهیمی‎جعفری، دکتر محمد زره‎ساز و بنده (بگلو). از نظر گستردگی کار، این ویژه‌نامه که در چند بخش پیگیری شد با سایر شماره‌های این نشریه قابل‌مقایسه نبود. افزودن بخشی برای آثار ترجمه‌ای، بخش مسابقه و کلیپ‌های مرتبط با موضوع خواندن نیز وجه تمایز این شماره با سایر شماره‌های نشریه است. به همین دلیل این ویژه نامه را به صورت دو شماره در یک شماره (نهم و دهم) منتشر می کنیم.

دوران گذار در مجله‌های علمی-تخصصی رشته

سخن گفتن درباره فرازها و فرودهای مرتبط با مجله‌های تخصصی و علمی رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دشوار و در عین حال آسان است. دشوار از این جهت که به سبب رشد قارچ‌گونه گروه‌های آموزشی که به تبع آن افزایش ظرفیت تحصیلات تکمیلی را (بویژه در سال‌های اخیر) به‌دنبال داشته است، نوع‌شناسی و برنامه‌ریزی علمی را (در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو) در عمل غیرممکن ساخته است. رویکردهای غیراصولی، ناپایدار و همراه با فراز و فرود در سیاست علمی کشور سبب شده است تا نتوانیم عوامل بوجود آمدن این فرازها و فرودها را بدرستی تحلیل و ردیابی کنیم. آسان نیز از این جهت که با توجه به پیشینه به نسبت جوان این مجله‌ها (باز هم در مقایسه با سایر کشورهای پیشرو)، ارائه روندی مناسب جهت شکل‌گیری این مجله‌ها در دستیابی به وضعیت بسامان، پایدار، علمی و مورد پذیرش جامعه تحت عنوان "دوران گذار در مجله های علمی رشته"، آسان و قابل پیش بینی است. شاید این وضعیت را بتوان به وضعیت عبور اتوبوسی با سرعتی بالا در جاده‌ای خاکی و پر از دست‌انداز تشبیه کرد که تا زمانی که غبار این عبور بر زمین ننشسته، ارائه تحلیلی صحیح از وضعیت سلامت این اتوبوس و ساکنان آن دشوار می‌نماید.

مدیریت دانش و جایگاه ما

درباره چیستی مدیریت دانش سخن بسیار گفته شده است. فرایند، رویکرد یا مفهوم که پیدایش آن به ابتدای دهه 1990 باز می‌گردد و به‌نظر می‌رسد پس از گذشت بیش از دو دهه هنوز به دوران بلوغ خود نرسیده است. درباره تعریف آن نیز به گفته دالکر (Dalkir, 2005, 4) بیش از 100 تعریف وجود دارد که بیشتر آنها بسیار مناسب هستند. با این‌حال این حوزه همانند بسیاری از حوزه‌های علمی چندرشته‌ای[1] و میان‌رشته‌ای[2] صاحبان یا داعیان متعددی دارد که بر سر آن جدال و گفتگوی علمی دارند. جدا از نگاه‌های گوناگونی که به مدیریت دانش وجود دارد، رویکردها، ابزارها و روش‌شناسی‌های متفاوت و متعددی نیز وجود دارد که تحت تأثیر این نوع نگرش‌هاست.

رویشی تازه

سخن را با نام پروردگار جهانیان آغاز می‌کنیم که همه چیز هست برای همگان. او که بی هیچ منتی، فرصت زندگی را به انسان‌ها داده و به همگان فرصت تغییر سرنوشت خود را هدیه کرده، دانش و حکمت را گمشده‌ای نامیده و نشر آن را بر جویای حقیقی آن یک وظیفه در نظر گرفته است. همیشه و همه وقت بر ماست که در پی شناخت دانش همت گماریم و در پی کسب آگاهی و معرفت گام برداریم. خرسندم رویش نشریه‌ای تازه را با نام "شناسه" به آگاهی دوستان گرامی، استادان ارجمند و حرفه‌مندان پرتلاش "رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی" برسانم که بصورت فصلی و زیر نظر انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران شاخه خراسان و با همت گروهی اعضای انجمن و دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد منتشر خواهد. انجمنی که به دلیل برگزاری کارگاه‌ها، همایش‌ها و سخنرانی‌های متعدد و گوناگون، پویایی و سرزندگی آن بر همگان آشکار است. نشان به این نشان که جایگاه پویاترین شاخه انجمن را در میان شاخه‌های سراسر کشور به خود اختصاص داده است. این امر اتفاق نیفتاده است مگر به همت جمعی انجمن که: "آری، به اتفاق جهان می‌توان گرفت". البته تجربه چندباره مشارکتم در جلسه‌های انجمن بیان می‌دارد که حضور استاد ارجمند، آقای دکتر فتاحی همچون شیرازه‌ای استوار در همه جلسه‌های انجمن عاملی اصلی این موفقیت است.